SIHLOKO LESINGUMGOGODLA | UTSINI UMBONO WANKULUNKULU NGEKUBHEMA?
Inkinga Yemhlaba Wonkhe
Kubhema solo kuyachubeka nekubulala bantfu.
Kubulele bantfu labangu-100 000 000 kuleminyaka lelikhulu leyendlulile.
Ngemnyaka kubulala bantfu labacishe babe ngu-6 000 000.
Ngekwesilinganiso, kubulala umuntfu munye njalo ngemizuzwana lesitfupha.
Futsi akutsembisi kutsi kutawushintja.
Labasemagunyeni balinganisela kutsi nangabe kutawuchubeka ngendlela lokungayo nyalo, nga-2030 lizinga lebantfu labatawukufa ngenca yekubhema litawenyuka libe ngetulu kwa-8 000 000 ngemnyaka. Futsi babona shengatsi nakuphela likhulu lesi-21 leminyaka kubhema kutabe sekubulele bantfu labangu-1 000 000 000.
Kubhema ligwayi akulimati lababhemako kuphela. Kulimata emalunga emndeni lasala ahlukumetekile emoyeni futsi asale angenayo nemali, kuhlanganise nebantfu labangabhemi labangu-600 000 labafako umnyaka ngamunye ngenca yekuhogela intfutfu yeligwayi. Kubhema kugcina sekubange tinkinga kuwo wonkhe umuntfu ngenca yetimali tetekwelapha letenyuka njalo.
Ngalokwehlukile etifeni letivele tibhedvuke, letibangela kutsi bodokotela behle benyuka bafuna likhambi, lenkinga yeligwayi ingancotjwa futsi sonkhe siyalati likhambi layo.
Umcondzisi jikelele wenhlangano lokutsiwa yi-World Health Organization, Dokotela Margaret Chan, watsi: “Lenkinga yeligwayi ibangelwa bantfu, futsi ingashintja nangabe hulumende nebantfu bangabambisana.”
Emave lamanyenti emhlabeni ente lokutsite kute ancobe lenkinga leyingoti emphilweni. Kusukela nga-August 2012, emave langaba ngu-175 avuma kutsi atawutsatsa tinyatselo tekunciphisa kubhenywa kweligwayi.a Ngetulu kwako konkhe loku, kunebantfu labasawuchubekisela phambili lomkhuba. Umnyaka ngamunye bakhiciti beligwayi bacitsa tigidzigidzi tetimali kuze balikhangise ngenhloso yekutfola emakhasimende lamasha, ikakhulukati besifazane kanye nalabasebasha labahlala emaveni lasatfutfuka. Ngendlela bantfu labangene ngayo kuleligwayi kusicinisekisa ngekutsi sibalo sebantfu lababulawa ngilo liyohlala liphakeme njengoba bantfu labatigidzi tetinkhulungwane sebavele bangene shi. Kungayekeleki kweligwayi cishe kutakwenta kutsi linani lebantfu lababulawa ngilo lihlale lisetulu, kubantfu labasigidzigidzi lesebavele bangasakhoni kuliyekela. Nangabe bantfu bangayekeli kubhema, linani lebantfu labafako litakwenyuka kakhulu kuleminyaka lengemashumi lamane letako.
Tikhangiso kanye nekungakhoni kuyekela kubhema kubangela labanyenti kutsi babe tigcili talomkhuba nanobe banesifiso sekuwuyekela. Nguloko lokwenteka kuNaoko. Wacala kubhema nakaseminyakeni yekutfomba. Kulingisa indlela lomkhuba lowawukhonjiswa ngayo ku-TV, kumabhayisikobho kanye nasetikhangisweni kwamenta wativa emukeleka kubontsanga yakhe. Ngetulu kwekubona batali bakhe bobabili babulawa ngumdlavuza wemaphaphu, wachubeka nekubhema, nanobe abekhulisa emadvodzakati akhe lamabili. Uyavuma utsi: “Bengikhatsatekile ngekuba nemdlavuza wemaphaphu kanye nangemphilo yebantfwana bami, kodvwa kwakumatima kuyekela kubhema. Bengicabanga kutsi angiyoze ngikuyekele.”
KodvwaNaoko wagcina ayekelile kubhema. Watfola lokwamsita kutsi ayekele lomkhuba wakhe, emtfonjeni lesewusite tigidzi tebantfu kutsi tiyekele kubhema ligwayi. Ngumuphi loyo mtfombo? Sicela uchubeke ufundza.
a Lemetamo ifaka ekhatsi kufundzisa bantfu ngetingoti tekubhema, kunciphisa kukhangiswa kweligwayi, kukhuphula umtselo weligwayi kanye nekucalisa tinhlelo tekusita bantfu bayekele kubhema.