Ho Betla Lehong Bonono ba khale ba afrika

Ka Mongolli Oa Tsoha! Nigeria

BABETLI ba lehong ba ’nile ba e-ba maphathaphathe ka nako e telele Motseng oa Benin, o fumanehang moo hona joale e leng Nigeria e ka boroa. Lilemong tse 400 tse fetileng, Motse oa Benin e ne e le motse-moholo oa ’muso o matlahali le o hlophisehileng o sebakeng se lifate li ngata. Baeti ba tsoang Europe ba ne ba khahloa ke literata tse sephara, tse otlolohileng, matlo a ahiloeng ka tlhophiseho le batho ba teng ba bolokang molao. Ka makholo a lilemo Motse oa Benin o ’nile oa tsoela pele e le se seng sa litsi tsa bohlokoa ka ho fetisisa tsa khoebo le setso Afrika e ka bophirimela.

’Muso oa Benin o ne o busoa ke marena a hlahlamanang a bitsoang bo-oba. Bo-oba ba bile mafolofolo ho khothalletseng bonono. Ntlo ea borena ea Motse oa Benin e ne e khabisitsoe ka mokhoa o babatsehang ka lihlooho tse betliloeng, ka mekhabiso e metle haholo ea boronse e betliloeng leboteng le ka mosebetsi o tsoileng matsoho oa manaka a litlou a betliloeng ka bokhabane. Le hoja litšoantšo tsa khale tse betliloeng tsa lehong li ile tsa harasoanngoa ke ho feta ha nako le ke bohloa, ho hlakile hore babetli ba lehong ba ne ba sebetsa ka mafolofolo ’musong oo. Martins Akanbiemu, eo e kileng ea e-ba mohlokomeli oa Musiamo ea Sechaba ea Lagos, oa ngola: “Mokhatlo oa babetli ba lehong . . . o bonahala e ne e le oa khale ka ho fetisisa o neng o sebeletsa Oba.”

Ka 1897, mabotho a Brithani a ile a hapa Motse oa Benin ’me a isa litšoantšo tsa oona tsa bohlokoahali tsa bonono Europe—litšoantšo tse fetang 2000. Kajeno, pokello e khōlō ka ho fetisisa ea litšoantšo tsa khale tsa bonono tsa batho ba Benin e behiloe limusiamong tsa London le Berlin, eseng Nigeria.

Ho Betla Lehong Kajeno

Kajeno Motse oa Benin ke toropo e phetheselang joaloka tse ling tse ngata tsa Nigeria. Leha ho le joalo, mesaletsa ea lintho tse ntle tseo e kileng ea e-ba le tsona e ntse e le teng. Ntlo ea borena e hahiloe bocha, ’me oba oa teng hona joale o lula ho eona. U ka bona bopaki ba foro e tebileng e neng e pota-potile motse oo oa khale; ’me haeba u mamelisisa, u ka utloela tlaase molumo oa chesele ha e ntse e chesela lehong.

Monna ea bitsoang Johnson o ’nile a betla litšoantšo tsa lehong ka lilemo tse 20 Motseng oa Benin. Lilemong tse makholo tse fetileng, lihlooho tse entsoeng ka lehong le ka brase li ile tsa lula e le likhopotso tsa batho ba shoeleng; li khabisitse lialetare tsa borapeli ba baholo-holo. Empa lihlooho tseo Johnson a li betlang ha li tšoane le tseo tsa pele tse neng li sebelisetsoa merero ea bolumeli. Tsa hae ke tsa ho khabisa feela.

Johnson o sebelisa ebony, e leng lehong le thata le robehang feela le sebetsang ka ho loketseng bakeng sa ho betla. Haholo-holo o sebelisa pelo ea lehong leo, kapa karolo e ka hare-hare ea lona, sefateng. Hangata lehong la ebony ea Nigeria le pelo e botšo bo loileng, le hoja lifate tse ling li hlahisa pelo e metoa kapa e ’mala o lerootho le isang botšong. O kopanyelletsa le karoloana e itseng ea bokantle ba lehong leo, ha a betla; sena se tlatsetsa ka ’mala o bofubelu bo khahlehang, e leng ho ntlafatsang o motšo. Ebony e khubelu hammoho le e ntšo ha e bentšoa e ba le ponahalo ea ka ntle e khanyang.

Ebony e fumaneha ka bongata Nigeria. Ha sefate sa ebony se rengoa, hangata se siuoa ka morung likhoelinyana li se kae hore se ome. Esita leha ebony e renngoeng e fihla moo a sebeletsang teng, Johnson o tlohella lehong leo hore le ome ka likhoeli tse ling tse ’maloa pele a le sebelisa. Sena ke sa bohlokoa, kaha lehong le sa omang le ka fetola sebōpeho ’me la peperana.

Ha a se a loketse ho betla, Johnson o sebelisa sakha ea letsoho bakeng sa ho sakha sekotoana se bolelele ba lisenthimithara tse 38. Ka mor’a hore a eme beke e ’ngoe hape bakeng sa ho kholiseha hore sekotoana seo ha se peperane, Johnson o tšoaea lehong ka choko bakeng sa ho bontša hlooho eo a batlang ho e betla, ebe joale o qala ho betla.

Qalong o sebelisa chesele e sephara, ebe o sebelisa e sek’hoek’hoe, ’me joale a qetelle ka e bohale. Ka mor’a moo, o tlosa makukuno ka feile. Joale ’metli o sebelisa thipa ea ho betla bakeng ho betlisisa likarolo tse nyenyane. Ha Johnson a ntse a sebetsa, o tsepamisa kelello ea hae ho lehong leo a sebetsang ka lona. Bohlasoa bo ka fella ka setšoantšo se shebahalang se bososela ka mokhoa o sa tloaelehang kapa se pelekane mahlo.

Ha ho betla ho se ho felile, batho bao Johnson a ba rutang mosebetsi oa ho betla ba hohla sekotoana seo ka mefuta e sa tšoaneng ea sandpaper. Qetellong, ba sebelisa polishe ea mapolanka kapa ea lieta ’me ba se bentša ka borashe ba lieta. Ho nka matsatsi a mabeli ho betla hlooho ea lehong e joaloka e litšoantšong tsena. Ho nka matsatsi a mang a mararo ho e hohla le ho e bentša.

Ha ho betla ho qetiloe, Johnson o se behella ka thōko ka likhoeli tse seng kae e le hore a tiisehe hore ha ho na ho peperana ho hlahellang. Haeba lehong le ne le omme ka ho feletseng pele le qala ho betloa, le ke ke la peperana. Hangata ho ba joalo. Haeba ho peperana ho e-ba teng, setšoantšo se betliloeng se boela moo ho sebeletsoang teng bakeng sa ho ea katoa, ho hohloa le ho bentšoa bocha.

Ho Ithuta Bonono ba ho ba ’Metli

Johnson o na le batho ba tšeletseng bao a ba rutang mosebetsi oa ho betla, ho tloha ka ba lilemo li 10 ho isa ho ba lilemo li 18. Ba ithuta bonono ba ho ba babetli ka ho qala ka mosebetsi o etsoang qetellong ebe ba khutlela morao ho oo ho qaloang ka oona. Ka tsela ena ntho ea pele eo motho ea ithutang eona ke ho bentša. Ebe o ithuta ho hohla. Hamorao, o bontšoa tsela ea ho sebelisa feile. Qetellong, ho fihla letsatsi leo ka lona a nkang chesele e sephara bakeng sa ho petsola lefatsa le lecha la lehong.

Johnson o re: “Hase mang le mang eo e ka bang ’metli. Pele, ho hlokahala hore u be le talenta hammoho le bokhoni ba ho tsepamisa mohopolo. Hape u lokela ho ithuta ho ba le mamello mosebetsing oa hao le ho ithuta ho sebetsana ka katleho le ho se atlehe tšebetsong ea hao. Ho boetse ho hlokahala tiisetso, kaha ho nka bonyane lilemo tse tharo hore motho a tsebe ho betla hantle. Empa le moo ha e e-s’o be qetello—ho ithuta ha ho fele. Ha u ntse u sebetsa ka hona, u lula u ntlafatsa ka linako tsohle.”

[Lebokose/Setšoantšo se leqepheng la 16]

Bohloa le ’Metli oa Lehong

Ba bang ba bolela hore bonono ba Afrika bo kolota bohloa. ’Metli oa lehong o etsa setšoantšo se betliloeng, ’me bohloa (bo thusoa ka tsela e itseng ke mocheso oa linaheng tse chesang tse mongobo) boa se senya, ka linako tse ling ka mor’a matsatsinyana a se makae feela! Ka makholo-kholo a lilemo bohloa bo ’nile ba phathahanya babetli ba lehong. E ’nile ea e-ba potoloho e sa khaotseng leha ho le joalo e molemo: Bohloa boa senya, ’metli o qala fatše, a e-na le menyetla ea ho ntlafatsa botsebi ba hae le ho hōlisa litšobotsi tse ncha tse inahanetsoeng.

Buka e bitsoang African Kingdoms e re: “Hlobo le bohloa ka bokhothali li felisitse ka ho feletseng monyetla leha e le ofe oa hore babetli ba lehong ba susumelletsehe ho kopitsa litšobotsi tsa meloko e fetileng. Ka lebaka leo, le ka lebaka la tlhokahalo e hlahang ea hore ho be le boqapi bo bong hape bo bocha, ho boetse ho bile le monyetla o moholo oa hore ho be le moetso o fapaneng; ho fokolitse ho kopitsa, ’me ho entse hore boqapi le botsebi ba motho ka mong bo ikemele.”

Ba bang ba bolela hore kamano ena e teng pakeng tsa bohloa le ’metli oa lehong e thusa ho hlalosa bokhabane bo entseng hore bonono ba Afrika bo tume hakana. Bukeng ea hae e bitsoang Nigerian Images, setsebi William Fagg o re: “A re . . . iseng tlhompho ho bohloa, boo, le hoja mohlomong bo sa ratehe mesebetsing e mengata eo motho a e etsang, bo kentseng letsoho ka lilemo tse makholo le tse likete tsoelo-peleng le bokhabaneng ba tšebetso ea lihlahisoa tse etsoang ke ’metli oa lehong linaheng tse chesang tse mongobo.”

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

Courtesy of Dr. Richard Bagine

[Litšoantšo tse leqepheng la 15]

Ho betla setšoantšo:

1. ho khetha karolo e ntle ka ho fetisisa ea lehong,

2. ho thala hlooho e tlil’o betloa,

3. ho sebelisa chesele, 4. ho hohla, 5. ho bentša