BIBLIOTECA NÁA INTERNET Watchtower
Watchtower
BIBLIOTECA NÁA INTERNET
me̱ʼpha̱a̱
a̱
  • ʼ
  • a̱
  • e̱
  • i̱
  • o̱
  • u̱
  • ŋ
  • BIBLIA
  • MBAʼA I̱YI̱I̱ʼ
  • REUNIÓN
  • bt cap. 4 mbaʼa ináa 28-35
  • “Na̱nguá guáʼdáá numún ni má tágún mitsídánʼ escuela”

Nda̱a̱ video gi̱i̱ náa nitaxújmbi̱i̱

Atani̱ mba̱a̱ a̱jkia̱nʼ, tsíyoo gákujmaa video.

  • “Na̱nguá guáʼdáá numún ni má tágún mitsídánʼ escuela”
  • Najuiʼtáraʼa kájxi̱ ga̱jma̱a̱ numuu Reino ndrígóo Dios
  • Subtítulos
  • Náa na̱ʼkha̱ i̱ʼwáʼ
  • Tárígá “ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígúxu̱” (Hechos 3:11-26)
  • “Ikháanʼxu xándoo muniʼñááʼ ru̱ta̱” (Hechos 4:1-22)
  • “Mbá kambájxu̱u̱n nitajkáan náa Dios” (Hechos 4:23-31)
  • “Tátani nduwiinʼ xa̱bu̱, Dios nitani̱ nduwaaʼ” (Hechos 4:32–5:11)
  • Xó má Pedro gúʼni má xúʼko̱ ñajuunʼ Dios
    Bi̱ Nayejngoo Naʼtáraʼa numuu Reino ndrígóo Jeobá (Rí muʼnigajmaa) 2023
Najuiʼtáraʼa kájxi̱ ga̱jma̱a̱ numuu Reino ndrígóo Dios
bt cap. 4 mbaʼa ináa 28-35

CAPÍTULO 4

“Na̱nguá guáʼdáá numún ni má tágún mitsídánʼ escuela”

Apóstoles támiñún ga̱jma̱a̱ Jeobá niʼni tsajkurámíinʼ

Dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa Hechos 3:1–5:11

1, 2. Ndiéjunʼ milagro niʼni Pedro ga̱jma̱a̱ Juan náa mijngii xkrugoo guʼwá rí nduyamajkuíí Dios rá.

GUNDXAʼWAMÍJNA̱ dí xtáa rarígá, nindxu̱u̱ mbá wakhaʼ índo̱ na’ni mijkha wéñuuʼ, xa̱bu̱ kúwá ratu̱ʼu̱u̱n náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios. Inu má mugi̱ʼdi̱i̱ “mutajkáan” (Hech. 2:46; 3:1).a Pedro ga̱jma̱a̱ Juan nigún ranújngún náa majñúúnʼ mbaʼin xa̱bu̱, mu matu̱ʼu̱u̱n náa xkrugoo guʼwá rí nduyamajkuíí Dios, rí nuxna mbiʼí Mitsaanʼ. Gakhi̱i̱ ewáán ethi xa̱bu̱ ga̱jma̱a̱ asndu nawáán xóo egún, maski ajndu xúʼko̱, nawáán dí eʼthí mbáa xa̱bu̱ gúʼxíiʼ, bi̱ xúʼko̱ má nigumaa bi̱ xtaa na̱nda̱ʼa̱ mbújkha̱a̱ (Hech. 3:2; 4:22).

2 Índo̱ Pedro ga̱jma̱a̱ Juan kúwá ratu̱ʼu̱u̱n náa guʼwá, xa̱bu̱ gínáa bugi̱ tséniñuuʼ raʼtákháñún dí muxnáá mbújkha̱a̱. Índo̱ niguánú náa gíʼ, niʼni̱i̱ a̱jkiu̱u̱n, nikumu̱u̱ dí muxnáá mbújkha̱a̱. Mú Pedro niʼthúu̱n: “Ragúʼdoo plata ni má oro, mú maxna̱a̱ʼ rí gúʼdoo. ¡Ga̱jma̱a̱ mbiʼyuu Jesucristo bi̱ na̱ʼkha̱ náa Nazaret, ayuʼ kruíga̱a̱ʼ!”. Xa̱bu̱ bi̱ kúwá ikhí niguanún tsiánguá índo̱ ndiyáá dí Pedro nigujtuun ñawúunʼ, nindxu̱u̱ timbá miʼtsú dí xa̱bu̱ bugi̱ nawi̱ji̱ (Hech. 3:6, 7). Lá nundxaʼwamíjna̱ xú káʼnii gagi nixtáa xa̱bu̱ bigi̱ índo̱ ndiʼyoo dí niʼni̱i̱ rajkúu ga̱jma̱a̱ nandoo na̱jkha̱ kruígo̱o̱ ráʼ. ¡Ra̱ʼkhá tháán nidxuu dí asndu nigíʼdu̱u̱ nikijxi̱i̱ ga̱jma̱a̱ niʼni mba̱a̱ Dios!

3. Ndiéjunʼ niʼthúún xa̱bu̱ Pedro rá.

3 Xa̱bu̱ bi̱ kúwá ikhí nidxún wéñuuʼ, ikha jngóo mbá nache̱ nigún gúyaa Pedro ga̱jma̱a̱ Juan bi̱ kúwá má ratu̱ʼu̱u̱n náa corredor ndrígóo Salomón, ikhí náa nixtáa raʼsngáa Jesús, Pedro naʼthúún xa̱bu̱ bi̱ nagimbíi̱n’ xú kaʼnii niguma thanáá bi̱ gúʼxíiʼ (Juan 10:23). Apóstol Pedro naʼthúún mbá dí itháán gíʼdoo numuu, dí raʼkháa nindxu̱u̱ oro ga̱jma̱a̱ plata, nindxu̱u̱ dí mata̱nga̱a̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ dí majngudi̱i̱ aʼkhúún, mu xúʼko̱ ma̱ndoo magún kidxuuʼ Cristo bi̱ Jeobá nigíiʼ mu mayéʼga “edxu̱u̱ bi̱ naxná rí ndaʼya” (Hech. 3:15).

4. a) Ndiéjunʼ nirígá nda̱wa̱á dí niguma thanáá xa̱bu̱ rá. b) Ndiéjunʼ guʼyáá náa capítulo rígi̱ rá.

4 Nindxu̱u̱ mitsaanʼ wéñuuʼ dí nirígá mbiʼi rúʼko̱, mbáa xa̱bu̱ niguma thanáá ga̱jma̱a̱ nandoo na̱jkha̱ kruígo̱o̱, ma̱ngaa ra̱ʼkhá tháán mbaʼin xa̱bu̱ nindoo niniʼniiʼ Dios ga̱jma̱a̱ niguáʼdiin nini̱ xó má eyoo ikhaa (Col. 1:9, 10). Mú, rígi̱ maʼni dí xa̱bu̱ ñajunʼ xúniñu̱u̱nʼ mutaraʼa apóstoles (Hech. 1:8). Náa capítulo rígi̱ mbuʼyáá xú kaʼnii Pedro ga̱jma̱a̱ Juan nitaraʼa ga̱jma̱a̱ numuu Reino, ndiéjunʼ nini̱ ga̱jma̱a̱ xú káʼnii nikumu̱ún, maski ajndu xa̱bu̱ ñajunʼ ndiñún xóo bi̱ “na̱nguá guáʼdáá numún ni má tágún mitsídánʼ escuela” (Hech. 4:13).b Ma̱ngaa mbuʼyáá ndiéjunʼ ejmañulú xóo nini̱ ikhiin ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ discípulos índo̱ niraʼníí xkujndu.

Tárígá “ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígúxu̱” (Hechos 3:11-26)

5. Ndiéjunʼ eʼsngúlú xóo Pedro niʼtáruʼun mbaʼin xa̱bu̱ rá.

5 A̱jmi̱i̱n apóstoles bugi̱ támiñún muthi náa inún mbaʼin xa̱bu̱, maski ajndu nduyáá dí ikhí ma̱ndoo makuwá bi̱ nithi dí Jesús majuiʼdumaa náa ixi̱ (Mar. 15:8-15; Hech. 3:13-15). Pedro támiñuu maʼthí dí ga̱jma̱a̱ mbiʼyuu Jesús niguma thanáá xa̱bu̱. Ikhaa tániñuuʼ raʼtáraʼa náa inún mbaʼin xa̱bu̱ ma̱ngaa nisngájma dí guáʼdáá aʼkhúún dí nikháñuu Jesús. Táʼthúu̱n rígi̱ numuu rí nakiʼnáa kaʼñún, niʼthún rígi̱ numuu rí ndiʼyoo dí ikhiin ‹tséyáá dí nini̱› (Hech. 3:17). Ikha jngóo niʼthún dí nindxu̱ún ‹a̱ngui̱i̱n› ga̱jma̱a̱ niʼthún ajngáa rí májánʼ ndrígóo Reino. Á mu natanga̱a̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ naguáʼdáá fe náa Cristo, Jeobá má gáʼni̱i̱ a̱jkiu̱ún (Hech. 3:19). Mangáanʼ xámiñulúʼ muʼthúún mbájmbu xa̱bu̱ dí Dios inu má mandi̱ʼíín cuenta. Mú, ikháanʼ na̱nguá nindxu̱lú mbáa juez náa inún, ikha jngóo ikháanʼ ragíʼmaa muʼthúún ga̱jma̱a̱ ajngáa gujkhuʼ o mijkoo. Gu̱ʼni̱ xó má niʼni Pedro, guʼñún xóo a̱ngiu̱lú ga̱jma̱a̱ guʼthúún ajngáa rí májánʼ ndrígóo Reino.

6. Xú káʼnii nisngájma Pedro ga̱jma̱a̱ Juan dí ninindxu̱ún xa̱bu̱ guabiinʼ rá.

6 Apóstoles bugi̱ nindxu̱ún xa̱bu̱ guabiinʼ, na̱nguá nindúún mbiʼyamajkún ga̱jma̱a̱ numuu milagro dí nini̱. Ikha jngóo Pedro nirajxu̱u̱n: “Náá numuu rí nduyuxu̱ xóo asndu ikháanʼ ni̱nixu̱ maʼga kruígo̱o̱ xa̱bu̱ bugi̱ ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígúxu̱ o ga̱jma̱a̱ rí nduyamajkuííxu Dios rá.” (Hech. 3:12.) Pedro ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ apóstoles, niguánú ndiyáá dí xúgíʼ dí niʼngu̱u̱n nini̱ nindxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ numuu tsiakii ndrígóo Dios, raʼkháa ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígu̱ún ikhiin. Niniña̱a̱nʼ dí maʼga gamajkhu náa Jeobá ga̱jma̱a̱ náa Jesús.

7, 8. a) Ndiéjunʼ ma̱ndoo muʼni ga̱jma̱a̱ numún xa̱bu̱ rá. b) Xú káʼnii xtáa rambánuu kiʼtáriyaʼ dí maguma májáanʼ xúgíʼ rá.

7 Dí mbiʼi xúgi̱, mangáanʼ ndayóoʼ manindxu̱lú xa̱bu̱ guabaaʼ índo̱ nuʼtáraʼa. Gajkhun má dí nánguá ekhánúlú espíritu santo mu mu̱ʼni̱ thanún xa̱bu̱. Mú rígá dí ma̱ndoo mu̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ numún, ikhaa nindxu̱u̱ dí mumbáñún muguáʼdáá fe náa Dios ga̱jma̱a̱ náa Cristo. Ma̱ngaa ma̱ndoo mu̱ʼni̱ xó má niʼni Pedro, dí mumbáñún matanga̱a̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ má Jeobá maʼni̱i̱ a̱jkiu̱ún. Mámbá tsiguʼ mbaʼin xa̱bu̱ nundrigú ajngáa rígi̱ ga̱jma̱a̱ najngún iyááʼ mu mani̱ndxu̱ún xa̱bi̱i̱ Cristo.

8 Kuwáanʼ náa mbiʼi dí xtáa raguma mbánuu ‹xó má Dios niʼthún profetas bi̱ nikúwá nákha wájyúuʼ›, ga̱jma̱a̱ xó má niʼthí Pedro xtáa ‹raguma májáanʼ xúgíʼ›. Rígi̱ nigi̱ʼdu̱u̱ índo̱ Xa̱bu̱ Ñajunʼ ndrígóo Dios niʼtáñajunʼ mekhuíí nákha tsiguʼ 1914 (Hech. 3:21; Sal. 110:1-3; Dan. 4:16, 17). Nda̱wa̱á Jesús niʼni májáanʼ náa mbiʼyamajkuíí Anu̱u̱ xó má kaʼyoo náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ. Asndu nákha ikhú mbaʼin wéñuuʼ xa̱bu̱ nigíʼdi̱i̱ niguwáʼ náa xuajñuu Dios. Niniña̱a̱nʼ runi̱ xúgíʼ dí ra̱májánʼ mu xúʼko̱ mugi̱ʼdi̱i̱ muni̱ “xó má Dios nandoo” (Efes. 4:22-24). Jeobá nixnúu tsiakii Pedro mu maʼni thanuu xa̱bu̱. Xúʼko̱ má xúgi̱ ma̱ngaa, xa̱bu̱ nuriʼkhumijná ga̱jma̱a̱ numuu espíritu santo ndrígóo Dios, raʼkháa ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígúlú. Xó má niʼni Pedro, nuʼnimíjna̱ majmulú májánʼ Biblia ga̱jma̱a̱ tsémíñulúʼ mu muʼsngúún xa̱bu̱. Xúgíʼ dí naʼngo̱o̱ nuʼnilú mu mumbáñún xa̱bu̱ mu mani̱ndxu̱ún xa̱bi̱i̱ Jesús, nindxu̱u̱ numuu tsiakii ndrígóo Jeobá, raʼkháa ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígulú ikháanʼ.

“Ikháanʼxu xándoo muniʼñááʼ ru̱ta̱” (Hechos 4:1-22)

9-11. a) Ndiéjunʼ nini̱ bi̱ ku̱ya̱ edxu̱u̱ náa judío índo̱ ndiyáá dí Pedro ga̱jma̱a̱ Juan kúwá rutaraʼa rá. b) Ndiéjunʼ nini̱ apóstoles rá.

9 Dí niʼthí Pedro ga̱jma̱a̱ xóo gagi nixtáa xa̱bu̱ bi̱ niguma thanáá, niʼni dí mbaʼin wéñuuʼ xa̱bu̱ niguáʼdiin nithi ga̱jma̱a̱ numuu dí nirígá. Ikha jngóo, bi̱ nayéjkha̱ edxu̱u̱ náa nañewu̱u̱n guʼwá náa nduyamajkuíí Dios gajmíi̱n mbá nguéjmi̱i̱n ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ náa saduceos nigún gúyaa ndiéjuunʼ xtaa rarígá. Bi̱ saduceos guáʼdaa wéñuuʼ mbújkha̱a̱, tsiakii náa política ga̱jma̱a̱ numbayíí Roma, tsénimbu̱u̱n xtángoo dí guáʼdáá fariseos, i̱ndó nutsijma índo̱ eʼwíinʼ nuthi dí magabiín xa̱bu̱.c Ikha jngóo ra̱ʼkhá tháán nikiʼníin índo̱ ndiyáá dí Pedro ga̱jma̱a̱ Juan nusngáa dí Jesús nigabi̱i̱.

10 Ra̱ʼkhá tháán nikiʼníin dí asndu nixuda̱a̱ʼ náa guʼwá e̱jua̱nʼ Pedro ga̱jma̱a̱ Juan, i̱mba̱ néjtsuu nigún kudiin náa guʼwá ñajunʼ mba̱a̱ ndrígu̱ún judíos. Bi̱ nuyégún edxu̱u̱ ndiñún xóo “na̱nguá guáʼdáá numún ni má tágún mitsídánʼ escuela”. Ikha jngóo na̱nguá gíʼdoo numuu musngáa náa templo. Xa̱bu̱ ñajunʼ bi̱ ninimbaníí numún, niʼñúún tsiánguá índo̱ ndiyáá dí tsémiñún muthi ga̱jma̱a̱ nusngáa májánʼ. Náá numuu dí támiñún xá. Mbá numuu nindxu̱u̱ dí “nikúwá gajmiún Jesús” (Hech. 4:13). Ikhaa niʼsngúún xó má kaʼyoo raʼkháa xóo nuni̱ bi̱ nusngáa xtángoo (Mat. 7:28, 29).

11 Xa̱bu̱ ñajunʼ nithúún apóstoles dí muniña̱a̱nʼ rutaraʼa. Nákha mbiʼi rúʼko̱, dí nunda̱ʼa̱ ikhiin, ndayóoʼ maguma tsiakii dí mambanúu. Ikhiin má nindxu̱ún bi̱ niʼthí dí makhañúu Jesús mbá nguáthá xmáná wapháá (Mat. 26:59-66). Maski ajndu xa̱bu̱ ñajunʼ bugi̱, guáʼdaa mbújkha̱a̱, najmañún ga̱jma̱a̱ guáʼdaa numún, Pedro ga̱jma̱a̱ Juan támiñún muthi náa inún mú ga̱jma̱a̱ gamajkhu: “Á mu rí májánʼ eya̱a̱la náa inuu Dios rí munimbuxu ku̱ya̱la ikháanʼ, raʼkháa náa Dios, ikháanʼ má gúya̱a̱la. Mú ikháanʼxu xándoo muniʼñááʼ ru̱ta̱ rí ndi̱ya̱a̱xu ga̱jma̱a̱ dí nidxáwinxu” (Hech. 4:19, 20).

NDXAJKUN BI̱ PHÚ KAYÁ EDXU̱U̱ GA̱JMA̱A̱ NDXAJKUN BI̱ KUYA̱ EDXU̱U̱

Ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ nindxu̱u̱ bi̱ nayéjkha̱ edxu̱u̱ náa xuajñuu Dios nákhá wajyúuʼ. Nda̱wa̱á dí siglo timbá ma̱ngaa niyéjkha̱ edxu̱u̱ náa Sanedrín, naxnún ikha judío gajmiún ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱. Tikhun dí ikhiin ninindxu̱ún ndxajkun bi̱ phú kuya̱ edxu̱u̱ nákha ginii xóo Anás ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ xa̱bekha bi̱ maxtaʼwíin mani̱ndxu̱ún ndxajkun bi̱ phú muyégun edxu̱u̱ (káaʼ mbá a̱jkhu̱ o witsu familia náa naxtaʼwíin). Emil Schürer naʼthí: “Á mu nindxa̱a̱ʼ náa mbá familia bi̱ nixtaʼwíin mani̱ndxu̱ún ndxajkun [...] ra̱ʼkhá tháán xtaʼdáá numaaʼ” (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús. 175 ts. g. - 135. ts. n.).

Náa Biblia naʼthí dí ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ ndayóoʼ maʼni ñajunʼ rúʼko̱ asndu índo̱ gákháñuu (Núm. 35:25). Mú xúgíʼ tsiguʼ dí na̱ʼkha̱ raʼthí náa i̱yi̱i̱ʼ ndrígóo Hechos, xa̱bu̱ ñajunʼ romanos ga̱jma̱a̱ reyes nuriʼkúwíin má xúʼko̱ ndxajkun bi̱ phú kuya̱ edxu̱u̱ asndu nguáthá má nuthu eñún ikhiin, mú nakujmaa dí i̱ndó nuraʼwíin bi̱ naguwáʼ náa goʼwóo Aarón.

12. Ndiéjunʼ gámbáyulú mu xámiñulu muʼtáraʼa má xúʼko̱ rá.

12 Xú káʼnii ku̱ma̱ ikháán rá. Lá namíñaʼ índo̱ naratáraʼáá xa̱bu̱ bi̱ gíʼdoo, bi̱ nijuiʼsngáá májánʼ, bi̱ nambájxáaʼ ga̱jma̱a̱, bi̱ nakro̱ʼo̱o̱, bi̱ natiajunʼ ga̱jma̱a̱ o bi̱ xtañún ráʼ. Maski ajndu ikhiin nutsijmáán ga̱jma̱a̱ numuu dí natanimbaaʼ, xámiñaʼ. Índo̱ Jesús nixtáa náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ niʼsngúún xa̱bi̱i̱ dí gíʼmaa muthi má xúʼko̱ ga̱jma̱a̱ numuu dí nunimbu̱ún, mú gíʼmaa muni̱ ga̱jma̱a̱ gamajkhu (Mat. 10:11-18). Nda̱wa̱á dí nigabi̱i̱ niʼthún dí ikhaa ‹maxtáa ga̱jma̱a̱ nindxu̱ún asndu índo̱ gártumuu mbiʼi› (Mat. 28:20). Dí mbiʼi xúgi̱ Jesucristo najmiuu “ñumbáá jmbii bi̱ májánʼ endxa̱ʼwáminaʼ” mu maʼsngulúʼ mu mumbáyúmíjná ga̱jma̱a̱ numuu dí nuʼnimbulú (Mat. 24:45-47; 1 Ped. 3:15). Mbá xkri̱da, najuíʼsngúlú náa reunión Xóo kúwi̱i̱n ga̱jma̱a̱ xóo Etaraʼa Cristianos ga̱jma̱a̱ náa i̱ʼwáʼ dí nagájnuu náa Biblia, xóo “Graxe̱ rí nuni̱ ga̱jma̱a̱ numuu Biblia” dí rígá náa jw.org. Á mu nuʼgíʼ edxu̱lúʼ náa xúgíʼ rígi̱, maʼni itháan gújkhúʼ fe ndrígulú ga̱jma̱a̱ xákawabáanʼ. Xó má nini̱ apóstoles, xúniʼñáánʼ dí nimbá marikhulú mu muʼthá má xúʼko̱ numuu xúgíʼ rí mitsaan dí nijmañulúʼ, dí ndiʼyáá ma̱ngaa dí niʼdxawíín.

Mbáa ndxájulú aguʼ naʼtároʼoo bi̱ nañajunʼ ga̱jma̱a̱ índo̱ ndayáa xu̱u̱ʼ

Xúniʼñáánʼ dí nimbá marikhulú mu muʼthá má xúʼko̱ dí nijmañulúʼ

“Mbá kambájxu̱u̱n nitajkáan náa Dios” (Hechos 4:23-31)

13, 14. Á mu naguma gínáán, ndiéjunʼ gíʼmaa mu̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ náa numuu rá.

13 Nda̱wa̱á rí niniñu̱u̱nʼ magúun, Pedro ga̱jma̱a̱ Juan mbá nacha̱ ndiwi̱ín gajmíi̱n eʼwíinʼ a̱ngui̱i̱n, mu mutajkáan mbá kambájxu̱u̱n náa Dios mu maxnún tsiakii mutaraʼa má xúʼko̱ (Hech. 4:24). Pedro ni̱jkha̱nú ndiʼyoo gajkhun dí á mu nandulú mu̱ʼni̱ dí Jeobá nandoo, xándoo gúʼni̱ i̱ndó ga̱jma̱a̱ tsiakii ndrígúlú. Numuu dí xmáná wapháá ikhaa nikumu̱u̱ kaʼyaminaʼ wéñuuʼ, índo̱ niʼthúunʼ Jesús: “Maski ajndu eʼwíinʼ muniña̱a̱nʼ, mú ¡ikhúúnʼ nditháan xániʼñáaʼ!”. Mú, nda̱wa̱á nirígá xó má niʼthí wapháá Jesús, Pedro nimíñuu ga̱jma̱a̱ niʼni gaʼduunʼ dí naniniiʼ maestriu̱u̱, bi̱ nambájxu̱u̱ ga̱jma̱a̱. Ikhaa nánguá ku̱mu̱u̱ kaʼyaminaʼ i̱ndó ikhaa, dí xúgi̱ naku̱mu̱u̱ kaʼyoo Jeobá (Mat. 26:33, 34, 69-75).

14 Raʼkháa i̱ndó ndayóoʼ muʼthá dí ni̱ndxu̱lú xa̱bi̱i̱ Cristo. Á mu bi̱ tsíñún gúyulú nuni̱ dí makáwabaaʼ fe ndrígulú ga̱jma̱a̱ dí muniʼñááʼ ruʼtáraʼa, májánʼ gáʼni̱ dí mbuʼyaridáá xkridoo Pedro ga̱jma̱a̱ Juan. Gunda̱ʼa̱a̱ Jeobá rí maxnúlú tsiakii ga̱jma̱a̱ gúmbáyúmíjná náa congregación ma̱ngaa guʼthúún bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ a̱ngiu̱lú dí kuwáánʼlú ruraʼníí. Xámbumulú dí índo̱ nutajkháan eʼwíinʼ ga̱jma̱a̱ numulú, rúʼko̱ gáxnulú itháan tsiakii (Efes. 6:18; Sant. 5:16).

15. Ndiéjunʼ gándoo gámbáyáaʼ á mu nitatsíñaaʼ raʼtáraʼa mbá miʼtsú rá.

15 Á mu mbá miʼtsú nitatsíñaaʼ raʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ numuu dí eʼwíinʼ nitsudáanʼ, xákawabáanʼ. Garmáʼáan a̱jkia̱a̱nʼ dí asndu apóstoles niniñaaʼ rutaraʼa índo̱ nikháñuu Jesús, mú mbá nacha̱ má nitangiín nini mbu̱júu̱ʼ ñajunʼ rígi̱ (Mat. 26:56; 28:10, 16-20). Xágáwíinʼ a̱jkia̱a̱nʼ ga̱jma̱a̱ numuu dí nikiéʼkháanʼ nákha ginii. Itháan májánʼ dí matani̱ tsiakimínáʼ mu xátani ikháá má kayuuʼ ga̱jma̱a̱ʼ atambáñun eʼwíinʼ ga̱jma̱a̱ dí nitraʼníí ikháán.

16, 17. Ndiéjunʼ eʼsngúlú ga̱jma̱a̱ numuu dí nitajkháan xa̱bi̱i̱ Jesús náa Jerusalén rá.

16 Ndiéjunʼ gándoo gúnda̱ʼa̱a̱ Dios índo̱ xa̱bu̱ ñajunʼ nuni̱ gináanʼ rá. Xó má nini̱ xa̱bi̱i̱ Jesús, na̱nguá ninda̱ʼa̱a̱ Dios dí marígúu tsáʼkhá dí kúwá ruraʼníí. Ikhiin nirmáʼáan a̱jkiu̱ún dí Jesús niʼthí: “Á mu ikhiin nixkoʼ, mangáanʼ má muxkala” (Juan 15:20). Ikha jngóo i̱ndó nitháán Jeobá “atayáá xóo enimiñúxu” (Hech. 4:29). Niguánú nikru̱ʼu̱u̱n dí kúwá ruraʼníí nindxu̱u̱ mu mambanúu dí kiʼtáriyaʼ. Ndiyáá gajkhun dí mambanúu tsiakii dí nandoo Dios náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ, xó má niʼtájkháan Jesús, tséʼñuu asndu ndiéjúúnʼ má gúni̱ xa̱bu̱ ñajunʼ (Mat. 6:9, 10).

17 Numuu dí nandún muni̱ xó má nandoo Jeobá, ikha jngóo nitháán: “Atani̱ rí xa̱bia̱a̱ʼ muthi má xúʼko̱ ajngá rawaanʼ ga̱jma̱a̱ rí xámiñún”. Mbá nacha̱ má nijuixtiʼñaa dí nitajkháan: “Náa nigimbíin niʼxma ga̱jma̱a̱ xúgíinʼ ikhiin nindrigú espíritu santo, ga̱jma̱a̱ nigíʼdi̱i̱ nitaraʼa ajngá rawuunʼ Dios rí asndu támiñúún” (Hech. 4:29-31). Nimbá xáʼngo̱o̱ marikhoo mu marigá dí nandoo Jeobá (Is. 55:11). Á mu nuʼtákáñíí, ikhaa maxnúlú tsiakii dí gáʼyulúʼ mu muʼtáraʼa má xúʼko̱ ajngá rawuunʼ, tséʼñuu má tsáa nindxu̱u̱ xa̱bu̱ sia̱nʼ ndrígulú o nguáthá mba̱a̱ tsáʼkhá gáʼkha̱ náa inulú.

“Tátani nduwiinʼ xa̱bu̱, Dios nitani̱ nduwaaʼ” (Hechos 4:32–5:11)

18. Xú káʼnii nimbayúmíjná a̱ngiu̱lú bi̱ nikúwá náa Jerusalén rá.

18 Congregación nuxi̱ʼ dí rígá náa Jerusalén tájyúuʼ niʼni mba̱a̱, nikúwá itháán dí 5,000 a̱ngiu̱lú.d Maski ajndu mixtiʼkhu xuajen náa eguwáʼ mu mbóó ‹nindxa̱ʼwa̱míjna̱ ga̱jma̱a̱ rí nakumu̱ún› (Hech. 4:32; 1 Cor. 1:10). Raʼkháa i̱ndó ninda̱ʼa̱a̱ Jeobá rí maʼni tsajkurámíinʼ, mangiin ninimi̱jna̱ mumbañún a̱ngiu̱ún mu mambájxuun gajmiún Jeobá ma̱ngaa nixnúún rí ndiñúnʼ a̱ngiu̱ún (1 Juan 3:16-18). Xúʼko̱ niʼni José, bi̱ apóstoles nuxna mbiʼíí Bernabé, ikhaa nigujua̱ mbayuuʼ ga̱jma̱a̱ nixnáá xúgííʼ mbújkha̱a̱, mu mambáñún a̱ngiu̱lú bi̱ naguwáʼ mitsínguánʼ mu ma̱ndoo maguanún náa Jerusalén ga̱jma̱a̱ maʼni gújkhúʼ fe ndrígu̱ún.

19. Náá numuu dí Jeobá nixiyáa Ananías ga̱jma̱a̱ Safira rá.

19 Mú mixtiʼkhu niʼni Ananías ga̱jma̱a̱ Safira índo̱ nigujua̱ mbaaʼ mu muxna mbújkha̱a̱ mu mi̱xtámbáñúún a̱ngiu̱lú. Nithi dí nixná xúgíʼ, mú ragájkhun, numuu dí ikhiin ‹niguanún ga̱jma̱a̱ tháan mbújkha̱a̱ ga̱jma̱a̱ na̱nguá nithúún nimbáa› (Hech. 5:2). Ikha jngóo Jeobá nigudíin. Raʼkháa ga̱jma̱a̱ numuu dí nixna chíʼgíiʼ mbújkha̱a̱, nindxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ numuu dí ikhiin nininduwaʼ ma̱ngaa rí túxná ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱ún. Ikhiin túni nduwiinʼ xa̱bu̱, nininduwaaʼ Dios (Hech. 5:4). Ninindxu̱ún xóo xa̱bu̱ bi̱ Jesús niʼthí ga̱jma̱a̱ numún, bi̱ a̱jma̱ inún, bi̱ i̱ndó nduyáʼ dí mbiʼyamajkhúún raʼkháa dí magruiguíin Dios (Mat. 6:1-3).

20. Xú káʼnii gíʼmaa muʼni ñajunʼ Jeobá rá.

20 Dí mbiʼi xúgi̱ mangáanʼ numbáyíí dí majuiʼtáraʼa ajngáa rí májánʼ náa xúgíʼ numbaaʼ xó má nini̱ xa̱bi̱i̱ Jesús bi̱ nikúwá náa Jerusalén nákha siglo timbá. Índo̱ nuxná mbújkha̱a̱ ga̱jma̱a̱ najmulú tsiakii ndrígulú, nu̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱lú, numuu dí Jeobá tsénigu̱u̱ʼ dí mu̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ a̱jma̱ a̱jkiu̱lú o makumulú dí katsudáánʼ (2 Cor. 9:7). Garmáʼáan a̱jkiu̱lú dí Jeobá tseʼyoo nguáthá mbújkha̱a̱ exná, dí ikhaa ndaʼyoo nindxu̱u̱ á mu nuxná ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱lú (Mar. 12:41-44). Índo̱ guʼtáraʼa xúʼyáʼ mundrígúlú gamajkhu o muguaʼdáá numulúʼ xó má nini̱ Ananías ga̱jma̱a̱ Safira. Guʼni ga̱jma̱a̱ numuu rí nandulú kuʼyáá Dios ma̱ngaa xa̱bu̱ numbaaʼ gajmiúlú, xó má niʼni Pedro, Juan ga̱jma̱a̱ Bernabé (Mat. 22:37-40).

PEDRO, BI̱ NIGUWÍIN E̱GI̱ʼ NI̱JKHA̱NÚ NININDXU̱U̱ MBÁA APÓSTOL BI̱ NAÑAJUNʼ

Apóstol bigi̱ na̱ʼkha̱ mbá witsu mbiʼyuu náa Biblia: Najmaʼniiʼ náa ajngáa hebreo xóo Symeón dí najuiʼtájuíi náa ajngáa griego xóo Simón, náa ajngáa arameo xóo Cefas dí najuiʼtájuíi náa ajngáa griego xóo Pedro, ga̱jma̱a̱ nagumbiʼyuu Simón Pedro (Mat. 10:2; 16:16; Juan 1:42; Hech. 15:14).

Apóstol Pedro kayaaʼ mbá canasta dí kajnííʼ e̱gi̱ʼ

Nindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ gíʼdaa a̱ʼgiu̱u̱, xtáa mbóó ga̱jma̱a̱ giʼtio̱o̱ xó má dxa̱giu̱u̱ (Mar. 1:29-31). Na̱ʼkha̱ náa Betsaida nindxu̱u̱ mbá xuajin dí gíʼ náa ridoo lamáa ndrígóo Galilea, nda̱wa̱á ni̱jkha̱ gáxtáa náa mijngii Capernaúm (Luc. 4:31, 38; Juan 1:44). Pedro naguwíin e̱gi̱ʼ. Ikhaa niniñuuʼ dí Jesús matsimuu náa barco ndrígóo mu maʼthúún xa̱bu̱, ikhí má náa lamáa ndrígóo Galilea. Nda̱wa̱á Jesús niʼthúu̱n dí madama̱ʼa̱n amaʼ náa lamáa mu maguwíin e̱gi̱ʼ, Pedro ra̱ʼkhá tháán niguwíin mbaʼin, ga̱jma̱a̱ numuu milagro dí niʼni Jesús ikhaa nimíñuu wéñuʼ, ikha jngóo Jesús niʼthúu̱n: “Xámiñaaʼ Simón. Dí xúgi̱ mataʼñíinʼ xa̱bu̱ xó má natañíinʼ e̱gi̱ʼ” (Luc. 5:1-11). Pedro nañajunʼ ga̱jma̱a̱ Andrés bi̱ ni̱ndxu̱u̱ giʼtio̱o̱, ma̱ngaa nañajunʼ ga̱jma̱a̱ Santiago ma̱ngaa Juan, mbá a̱jkhui̱i̱n niniña̱a̱nʼ ñajunʼ rígi̱ índo̱ nigún kidxuuʼ Jesús (Mat. 4:18-22; Mar. 1:16-18). Mbá tsiguʼ nda̱wa̱á ikhaa ma̱ngaa ninindxu̱u̱ bi̱ mbá 12 “apóstoles” bi̱ nixtaʼwíin, dí náa ajngáa griego nandoo gáʼthúu̱n ‹bi̱ nijuaxúngui̱i̱n› (Mar. 3:13-16).

Tikhu mbiʼi kiejunʼ Pedro, Santiago ga̱jma̱a̱ Juan nindxu̱ún bi̱ Jesús niraʼwíin mu makuwíin gajmíi̱n. Ikhiin ndiyáá índo̱ niʼni i̱mba̱ núthii, ma̱ngaa índo̱ nikujxi̱i̱ wáxioo Jairo ga̱jma̱a̱ índo̱ nixtáa ngíná wéñuuʼ náa Getsemaní (Mat. 17:1, 2; 26:36-46; Mar. 5:22-24, 35-42; Luc. 22:39-46). Ajtsíin discípulos bigi̱ ga̱jma̱a̱ Andrés nirajxi̱i̱ Jesús ndiéjuunʼ gákujmaa índo̱ inu ma̱ʼkha̱a̱ (Mar. 13:1-4).

Pedro ninindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ nañajunʼ, mú ma̱ngaa tséʼni gaʼduunʼ nditháan, nguáná asndu tséndxa̱ʼwáminaʼ dí maʼthí o ma’ni, naguʼwuun maʼthí ginii ki xóo eʼwíinʼ apóstoles. Náa Evangelios na̱ʼkha̱ itháan ajngáa dí niʼthí ikhaa, ki xóo bi̱ mbá 11 apóstoles. Mbaʼa nuthu eʼwíinʼ wíí tri̱gi̱i̱n mú ikha narajxi̱ (Mat. 15:15; 18:21; 19:27-29; Luc. 12:41; Juan 13:36-38). I̱ndó ikhaa niʼni gaʼduunʼ dí miʼjñáa rajkhúu, mú nda̱wa̱á dí Jesús nixprígúu ikhaa ninda̱ʼa̱ dí miʼjñáa ñawúunʼ ga̱jma̱a̱ edxu̱u̱ (Juan 13:5-10).

Ma̱ngaa niʼthúu̱n Jesús dí xáʼyóoʼ má mamínuuʼ ni má makhañúu, mú Jesús nixprígúu mbájmbu dí ikhaa na̱nguá endxa̱ʼóo májánʼ edxu̱u̱ (Mat. 16:21-23). Iwáá mbruʼun dí Jesús nixtáa náa tsu̱du̱u̱ ku̱ba̱ʼ ikhaa niʼthúu̱n dí xániñuʼ, maski ajndu eʼwíinʼ muniña̱a̱nʼ. Índo̱ nigún gúrugua̱a̱ Jesús, ikhaa niríya̱ʼ chídiu̱u̱ mu mambáyúu ga̱jma̱a̱ támiñuu maʼga̱nú asndu náa rexo̱o̱ goʼwóo ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱. Mú, tájyúuʼ niʼni gaʼduunʼ ajtsú nuthu dí nininiʼ Jesús, nda̱wa̱á ra̱ʼkhá tháán nimbi̱ya̱ʼ índo̱ ndiʼyoo dí raʼkhí niʼni (Mat. 26:31-35, 51, 52, 69-75).

Nda̱wa̱á dí Jesús nigabi̱i̱, nákhá xóó tsékujmaa timbá miʼtsú náa Galilea, Pedro niʼthúún eʼwíinʼ apóstoles dí maʼga̱ gáñiinʼ e̱gi̱ʼ, ikhú ni̱jkha̱ gajmíi̱n tikhuun. Nda̱wa̱á índo̱ ndiʼyoo Jesús náa rawuunʼ lamáa mbá nacha̱ nidamaʼamínáʼ náa iyaʼ mu maʼga̱nú náa wíji̱ Jesús. Índo̱ tri̱gi̱i̱n ruphiʼtsu Jesús nirajxu̱u̱ á mu nandoo kaʼyoo itháan ikhaa ki xóo e̱gi̱ʼ, dí nindoo gáʼthúu̱n nindxu̱u̱ dí maʼni itháan ñajunʼ dí nikhánáá ki xóo mbañíinʼ e̱gi̱ʼ o maʼni i̱ʼwáʼ ñajunʼ (Juan 21:1-22).

Jesús “nixnúu tsiakii Pedro mu mani̱ndxu̱u̱ apóstol náa majñúúnʼ bi̱ nithu xtóo xuyuuʼ tsáʼkhún” (Gál. 2:8, 9). Nákha tsiguʼ 62 asndu 64 nigíʼdu̱u̱ niʼtárúʼún ajngáa rí májánʼ xa̱bu̱ judío bi̱ kúwá náa Babilonia (náa xúgi̱ mbiʼyuu Irak) (1 Ped. 5:13). Ikhí niʼnirámáʼ timbá i̱yi̱i̱ʼ dí kayá mbiʼyuu, mbáa ma̱ngaa dí maʼni raga̱jma̱. Pedro niʼni má xúʼko̱ ñajunʼ rígi̱ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkiu̱u̱n.

JUAN, BI̱ JESÚS NINDOO KAʼYOO

Juan nindxu̱u̱ giʼtio̱o̱ Santiago, anu̱ún mbiʼyuu Zebedeo, ru̱du̱ún mbiʼyuu Salomé mbáa ikhaa nindxu̱u̱ ndxájuu María, ikha jngóo kuyáá Jesús (Mat. 10:2; 27:55, 56; Mar. 15:40; Luc. 5:9, 10). Bi̱ kúwá náa goʼwóo Juan guáʼdáá mbújkha̱a̱ numuu dí anu̱u̱ nandoo nari̱ji̱i̱n xa̱bu̱ mu mumbayíí murawíin e̱gi̱ʼ (Mar. 1:20). Salomé ni̱jkha̱ ga̱jma̱a̱ Jesús náa nijngruigo̱o̱ niʼtáráʼa ga̱jma̱a̱ nimbáyúu índo̱ nixtáa náa Galilea ma̱ngaa índo̱ Jesús nikháñúu niʼtsi iná rí ndataun mu maxtajmuu xuyuuʼ (Mar. 16:1; Juan 19:40). Mbáa Juan nigiʼdoo wájííʼ goʼwóo (Juan 19:26, 27).

Apóstol Juan kuajtuun mbá rollo

Mbáa Juan ga̱jma̱a̱ Andrés ninindxu̱ún bi̱ nigún kidxuuʼ Juan bi̱ nakumíinʼ iyááʼ xa̱bu̱, numuu rí índo̱ niʼthúún: “¡Gu̱ya̱a̱, A̱ʼdá múgiúu Dios!” xtáa raʼthún ikhiin (Juan 1:35, 36, 40). Nda̱wa̱á dí nirígá rígi̱, Juan ni̱jkha̱ ga̱jma̱a̱ Jesús náa ndxa̱a̱ gatsigúnʼ dí nirígá náa Caná, ikhaa ndiʼyoo índo̱ niʼni timbá milagro (Juan 2:1-11). Itháan nda̱wa̱á mbáa ikhaa ni̱jkha̱ ga̱jma̱a̱ Jesús náa Jerusalén, Samaria ga̱jma̱a̱ Galilea, numuu rí náa Evangelio dí niʼnirámáʼ naʼthí kuduun xóo nirígá. Ninindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ nigiʼdoo fe xó má Santiago, Pedro ga̱jma̱a̱ Andrés, ikhaa mbá nacha̱ niniñuuʼ rañíinʼ e̱gi̱ʼ ga̱jma̱a̱ xúgíʼ dí gíʼdoo mu maʼga̱ kidxuuʼ Jesús (Mat. 4:18-22).

Maski ajndu náa Evangelios tséʼthí wéñuuʼ ga̱jma̱a̱ numuu Juan ki xóo Pedro. Mú nindxu̱u̱ mbáa xa̱bu̱ bi̱ gakhi̱i̱ a̱jkiu̱u̱n, ikhaa ga̱jma̱a̱ Santiago nixná mbiʼñún Boanerges rí nandoo gáʼthúu̱n “e̱ji̱i̱n a̱jkhu̱u̱n” (Mar. 3:17). Nákha ginii ikhiin nixmiéjúúnʼ muguáʼdáá mbá ñajunʼ májánʼ nda̱wa̱á, ikha jngóo nixuʼmaa ru̱du̱ún mu maʼtámíjná ga̱jma̱a̱ Jesús rí índo̱ gáʼtañajunʼ maxnún mbá ñajunʼ dí itháan mba̱a̱. Raʼkhí nindxu̱u̱ dí nini̱, mú ndiyáá gajkhun dí Xa̱bu̱ Ñajunʼ bugi̱ maʼgánú maʼtáñajunʼ. Rígi̱ niʼni dí Jesús maʼthúún xa̱bi̱i̱ dí gíʼmaa mani̱ndxu̱ún xa̱bu̱ guabiinʼ (Mat. 20:20-28).

Juan nisngájma dí gakhi̱i̱ a̱jkiu̱u̱n índo̱ nigíʼ marikhoo mbáa xa̱bu̱ dí maxkriyaaʼ xa̱bu̱ wéñiiʼ ga̱jma̱a̱ mbiʼyuu Jesús numuu dí xa̱bu̱ bugi̱ na̱nguá ejkha̱ gajmíi̱n ikhiin. Ga̱jma̱a̱ índo̱ xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa mbayuuʼ Samaria na̱nguá nindúún gúndriguíi Jesús gajmíi̱n xa̱bi̱i̱, Juan niʼthí á mu ma̱ndoo maʼthí dí magajtaa aguʼ mekhuíí mu matsikíin xúgíinʼ xa̱bu̱ buʼko̱. Ga̱jma̱a̱ numuu rí niʼthí ndiyóoʼ dí Jesús maxprígúu, mañu mañúú niriʼkhu̱u̱ xóo nindxu̱u̱, nindxa̱ʼwáminaʼ itháan májánʼ ga̱jma̱a̱ nigáwíinʼ a̱jkiu̱u̱n kaʼñún eʼwíinʼ (Luc. 9:49-56). Maski ajndu xúʼko̱ ikhaa ninindxu̱u̱ bi̱ Jesús itháan nindoo kaʼyoo ga̱jma̱a̱ nixnáxu̱u̱ dí mañewu̱u̱n ru̱dúu̱ índo̱ inu makhañúu (Juan 19:26, 27; 21:7, 20, 24).

Nimbánuu xó má niʼtáriyaʼ Jesús dí Juan maxtáa itháan mbayuuʼ tsiguʼ ki xóo eʼwíinʼ apóstoles (Juan 21:20-22). Índo̱ inu makhañúu, mbiʼi rúʼko̱ nixtáa raʼtáñajunʼ César Domiciano, ikhú Juan ni̱jkha̱ kiʼyáa náa isla Patmos ‹numuu rí niʼthí ga̱jma̱a̱ numuu Dios ma̱ngaa numuu rí niʼtáráʼa ga̱jma̱a̱ numuu Jesús›. Nákha tsiguʼ 96 índo̱ kaʼníí xtáa náa isla niwasngájmáá dí niʼnirámáʼ náa i̱yi̱i̱ʼ ndrígóo Apocalipsis (Apoc. 1:1, 2, 9). Xa̱bu̱ bi̱ najmañún nuthi rí nda̱wa̱á dí ikhaa nigájnaaʼ ni̱jkha̱ náa Éfeso, ikhí niʼnirámáʼ Evangelio ndrígóo ga̱jma̱a̱ ajtsú i̱yi̱i̱ʼ rí kayá mbiʼyuu, nikháñuu nákha tsiguʼ 100, mbá 70 tsiguʼ niʼni ñajuunʼ Jeobá.

a Índo̱ nutajkháan náa guʼwá rí nduyamajkuíí Dios, nambríguii ga̱jma̱a̱ índo̱ nuxnajxi̱ tsingijñaʼ dí miʼcha̱ ga̱jma̱a̱ xóo mbá a las 3 dí wakíʼ.

b Atayáá kúgumaʼá “Pedro, bi̱ niguwíin e̱gi̱ʼ ni̱jkha̱nú ninindxu̱u̱ apóstol bi̱ nañajunʼ” ga̱jma̱a̱ “Juan, bi̱ Jesús nindoo kaʼyoo”.

c Atayáá kúgumaʼá “Ndxajkun bi̱ phú kayá edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ ndxajkun bi̱ kuya̱ edxu̱u̱”.

d Mbáa nákha tsiguʼ 33 nikúwá káaʼ mbá 6,000 fariseos náa Jerusalén, ga̱jma̱a̱ nguéjmi̱i̱n saduceos, ikha jngóo nimiñun ga̱jma̱a̱ numuu kiʼsngáa ndrígóo Jesús.

    I̱yi̱i̱ʼ náa ajngáa me̱ʼpha̱a̱ (2007-2025)
    Atrugua̱a̱
    Atambáʼtaa
    • me̱ʼpha̱a̱
    • Náa mataxuʼmá
    • Xóo nandaʼ ma̱ta̱ya̱a̱
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Xtángoo náa naʼthí rí xú káʼnii majmaaʼ
    • Xtángoo náa naʼthí rí nañewu̱u̱n dato ndrígáʼ
    • Configuración de privacidad
    • JW.ORG
    • Atambáʼtaa
    Náa mataxuʼmá