INFORMASAUN IHA OIN

Saida mak akontese ba dixiplina?

Ohin loron, situasaun moris família nian iha rai Amérika no Europa iha mudansa boot tebes. Uluk, inan-aman mak kontrola oan sira-nia hahalok, no oan sira tenke halo tuir inan-aman. Maibé ohin loron, oan sira mak kontrola fali inan-aman no inan-aman sira tenkesér halo tuir deʼit oan nia hakarak. Porezemplu, hanoin toʼok situasaun balu tuirmai neʼe.

Labarik-mane ida ho tinan haat kaer brinkedu ida iha loja laran. Nia inan hatete: “Ó iha brinkedu barak ona, loos ka lae?” Maibé koʼalia mamar hanesan neʼe halo oan obriga liután nia inan, dehan: “Haʼu hakarak ida-neʼe, hola lai, amá!” Inan neʼe taʼuk ema seluk haree ninia oan sisi toʼo tanis hakilar. Tanba lakohi sai moe, inan neʼe hola deʼit brinkedu neʼe..
Aman ida vizita nia kolega lori ho ninia oan-feto neʼebé tinan lima. Durante aman neʼe ho ninia kolega koʼalia hela, derrepente deʼit oan-feto koʼalia makaʼas: “Haʼu baruk ona, apá. Ita fila ba uma deʼit ona!” Aman neʼe koʼalia seidauk hotu ho nia kolega, nia koʼalia fali ba oan ho lian mamar: “Oan, hein uitoan lai, neʼe ka?”
Dala ida tan, mestra sai hirus ba joven mane ida naran Tiago ho tinan 12, tanba nia hatán hakilar ba mestra. Rona tiha kona-ba neʼe, Tiago nia aman sai nervozu—laʼós ba Tiago, maibé ba mestra. Aman neʼe hatete ba Tiago: “Mestra neʼe sempre hirus hela deʼit ó. Apá sei kesar nia ba diretór eskola!”

Ita haree ona buat hirak-neʼe akontese beibeik ba família barak, loos ka lae? Inan-aman barak halo tuir deʼit oan nia hakarak, la korrije oan nia hahalok sala, no mós apoia deʼit sira-nia oan neʼebé halo sala. Livru ida hatete: “Ohin loron, inan-aman barak la iha ona kbiit atu kontrola sira-nia oan, no neʼe hanesan buat baibain deʼit ona.” Livru neʼe mós hatutan tan katak tempu uluk, labarik sira hatene duni sira tenke hakruʼuk an ba sé, maibé ohin loron sira hanoin katak ema mak tenke hakruʼuk an ba sira.—Livru The Narcissism Epidemic.

Klaru katak inan-aman barak hakaʼas an duni hanorin sira-nia oan atu moris tuir morál neʼebé diʼak. Sira halo nuneʼe hodi hatudu ezemplu diʼak ba oan no mós fó dixiplina ho domin. Maibé, tuir livru ida neʼebé foin temi, inan-aman sira neʼebé hakaʼas an halo buat hirak-neʼe, sira hanesan “nani hasoru laloran boot iha tasi laran”, tanba sira tenke kontra hasoru kultura tempu modernu nian.

Tansá mak ohin loron ema nia hanoin kona-ba fó dixiplina ba oan la hanesan ona ho tempu uluk? Mai ita buka-hatene hamutuk.

Inan-aman nia kbiit sai fraku

Ema balu hatete katak maizumenus husi tinan 1960 mak inan-aman nia kbiit atu kontrola oan komesa sai fraku ona. Husi tempu neʼebá, “matenek-naʼin” sira hatete ba inan-aman katak lalika fó dixiplina beibeik ba oan. Sira-nia hanoin mak: ‘Diʼak liu sai oan sira-nia belun, laʼós sai sira-nia ukun-naʼin.’ ‘Gaba oan mak diʼak liu fali fó dixiplina oan.’ ‘Duké korrije beibeik oan nia sala, diʼak liu gaba deʼit oan nia hahalok diʼak.’ Tuir loloos, inan-aman sira presiza gaba oan no mós fó dixiplina ba oan, tanba buat rua neʼe mak importante. Maibé matenek-naʼin sira dehan katak fó dixiplina ba oan, neʼe sei hakanek oan nia emosaun no halo sira rai hirus toʼo sai boot.

Lakleur, matenek-naʼin sira mós komesa hanorin tan katak importante tebes ba oan sira atu hafolin sira-nia an rasik. Matenek-naʼin sira-neʼe dehan segredu furak ida atu haboot oan mak: Halo ita-nia oan sente diʼak kona-ba sira-nia an rasik. Neʼe loos, importante duni ba inan-aman atu halo oan sira sente diʼak no fiar an. Maibé ema komesa sai fanátiku liu kona-ba hanoin hanesan neʼe. Matenek-naʼin sira hatete ba inan-aman: ‘Keta uza liafuan negativu, hanesan “Labele”, ka “Neʼe ladiʼak”.’ ‘Hatete deʼit ba oan sira: “Ó mak ema espesiál, ó bele halo buat naran deʼit neʼebé ó hakarak.”’ Tuir matenek-naʼin sira-neʼe nia hanoin, halo oan sente diʼak mak importante liu fali oan neʼe sai duni ema diʼak ida.

[Dezeñu iha pájina 5] — Kuandu inan-aman estima demais oan sira, ida-neʼe halo oan sira sente nia mak liurai

Entaun, rezultadu mak saida? Labarik sira komesa sente sira-nia an mak hanesan liurai boot, no ema iha mundu tomak tenke halo tuir sira-nia hakarak. Tuir livru ida, estima demais oan husi kiʼik sei halo sira sai ema neʼebé la bele simu “realidade moris nian”, porezemplu “bainhira ema kritika sira ka bainhira sira la hetan susesu ruma”. Livru neʼe mós temi fali aman ida nia liafuan, dehan: ‘Iha serbisu-fatin, ema sei la estima ita, hanesan se ita fó ba ita-nia xefe dokumentu neʼebé ita hakerek ladiʼak, nia sei nunka gaba ita, dehan: “Ó-nia dokumentu neʼe furak loos.” Loos duni, se ita estima hela deʼit oan, neʼe loloos estraga oan nia moris tomak.’

Ema nia opiniaun troka bá-mai

Toʼo ohin loron, dalan neʼebé inan-aman hanorin oan troka beibeik tanba sira halo tuir deʼit ema nia opiniaun oioin neʼebé troka bá-mai. Matenek-naʼin ida naran Ronald G. Morrish hakerek: “Dalan neʼebé inan-aman fó dixiplina ba oan troka beibeik, . . . neʼe tanba komunidade nia hahalok mós troka beibeik.” Bíblia mós dehan, fasil deʼit ba ita ema atu ‘tuir deʼit hanorin oioin hanesan ró iha tasi laran neʼebé anin no laloran baku bá baku mai’.—Éfeso 4:14.

Ita bele haree ho momoos katak se ita estima demais ka gaba demais oan sira, neʼe sei lori rezultadu ladiʼak. Hahalok hanesan neʼe sei halo oan sira la hatene respeitu inan-aman, no oan sira mós la bele hetan matadalan neʼebé sira presiza atu foti desizaun diʼak iha sira-nia moris no prontu atu hasoru realidade moris nian ho konfia an.

Se nuneʼe, diʼak liu atu halo saida?

Haʼu ajuda duni haʼu-nia oan ka lae?

Tau toʼok Ita-Boot nia an rasik iha situasaun sira tuirmai neʼe:

Ita mak inan ida neʼebé okupadu hela deʼit ho Ita-nia oan. Loroloron Ita mak lori sira ba eskola no ba kursu estra ruma, Ita mós lori sira ba jardín, tasi-ibun, loja ka fatin naran deʼit atu halo sira labele baruk no sente kontente. Ikusmai, Ita hanoin: ‘Haʼu kole loos ona, maibé haʼu-nia moris mak haʼu-nia oan no haʼu tenke halo buat hotu ba sira. Atu sai inan neʼebé diʼak, haʼu tenkesér halo hanesan neʼe.’

Hanoin didiʼak: Se Ita halo Ita-nia an kole loos tanba oan sira, ida-neʼe hanorin saida ba sira? Ikusmai, sira sei hanoin katak ema boot sira, liuliu inan-aman, mak sira-nia atan neʼebé tenke halo buat hotu tuir sira-nia presiza no hakarak, loos ka lae?

Diʼak liu mak halo saida? Halo oan sira komprende katak inan-aman mós presiza tau matan ba sira-nia an rasik, laʼós tau matan oan deʼit. Ida-neʼe sei ajuda oan sira sai ema neʼebé hatene hafolin ema seluk, inklui mós inan-aman.
Uluk Ita-nia aman mak siʼak-teen no nunka gaba Ita. Tan neʼe, agora Ita lakohi duni sai hanesan Ita-nia aman. Ita hakarak sai aman neʼebé diʼak, no gaba hela deʼit oan sira maski loloos sira ladún halo buat neʼebé merese simu gaba. Ita-nia hanoin mak: ‘Haʼu tenke halo oan sira sente diʼak. Se sira hatene hafolin sira-nia an rasik no fiar an, aban-bainrua sira bele halaʼo sira-nia moris ho diʼak.’

Hanoin didiʼak: Se Ita gaba hela deʼit Ita-nia oan maski sira la halo buat ruma neʼebé diʼak, neʼe sei halo sira hanoin saida? Se Ita estima demais oan sira, ida-neʼe lori rezultadu aat saida iha sira-nia moris ohin loron no mós iha futuru?

Diʼak liu mak halo saida? Tetu didiʼak. La diʼak atu sura beibeik Ita-nia oan nia sala, maibé Ita mós labele estima demais sira. Gaba sira bainhira sira hakaʼas an duni atu halo buat neʼebé diʼak.
Ita mak inan ba labarik-feto kiʼik naʼin-rua. Ita-nia oan-feto primeiru ho tinan neen mak hirus-teen, no foin horisehik nia baku makaʼas ninia alin. Agora, Ita hanoin fali buat neʼebé akontese ona: ‘Horisehik, haʼu koʼalia mamar deʼit ba oan primeiru. Tuir loloos, haʼu tenke korrije nia no esplika ho klaru hahalok neʼe aat tebes, maibé haʼu taʼuk se koʼalia hanesan neʼe bele hakanek ninia laran.’

Hanoin didiʼak: Koʼalia mamar deʼit ba labarik tinan neen kona-ba ninia hahalok sala, neʼe toʼo ona atu hanorin nia ka lae? Baku ema mak hahalok aat duni, nuneʼe la sala atu fó dixiplina ba oan, loos ka lae?

Diʼak liu mak halo saida? Bainhira Ita-nia oan halo hahalok ladiʼak, fó dixiplina kedas sira. Se Ita halo ida-neʼe ho domin, neʼe sei ajuda oan sira atu hadiʼa sira-nia hahalok.