-
Istória neʼebé importante tebesLivru Haklaken (Públiku)—2016 | No. 4
-
-
INFORMASAUN IHA OIN | BÍBLIA—LIVRU ANTIGU NEʼEBÉ NUNKA LAKON
Istória neʼebé importante tebes
Bíblia mak livru ida neʼebé la hanesan duni ho livru seluk. Neʼe mak livru neʼebé kleur ona book ema barak tebes atu iha fiar. Maibé, Bíblia mós sai nuʼudar livru ida neʼebé ema barak liu kritika no hatún.
Porezemplu, matenek-naʼin balu fó sai sira-nia dúvida katak informasaun husi Bíblia la hanesan ona ho informasaun orijinál tanba Bíblia neʼebé ita iha agora la mai husi manuskritu orijinál maibé husi kópia sira. Matenek-naʼin ida neʼebé estuda kona-ba relijiaun dehan: “Ita la hatene se Bíblia ohin loron nian mak tuir duni liafuan orijinál ka lae.” Tuir ninia hanoin, Bíblia neʼebé ita iha agora mak bazeia ba liafuan sala neʼebé ema kopia tutan depois tinan atus ba atus liutiha husi tempu neʼebé hakerek manuskritu orijinál.
Maibé iha mós ema neʼebé duvida kona-ba Bíblia tanba sira-nia relijiaun no kultura. Porezemplu, mane ida naran Faizal rona husi ninia família neʼebé laʼós ema kristaun, katak Bíblia mak livru santu ida maibé ninia informasaun la hanesan ona ho liafuan orijinál. Faizal hatete: “Tan neʼe, uluk haʼu laran-rua bainhira ema hakarak koʼalia ho haʼu kona-ba Bíblia. Tuir loloos, manuskritu orijinál la iha ona. Neʼe katak informasaun iha Bíblia laran la hanesan ona ho orijinál!”
Entaun, importante ka lae, atu buka-hatene liután kona-ba Bíblia? Hanoin toʼok: Se Ita duvida hela kona-ba Bíblia, Ita bele tau fiar ba ninia promesa ka lae? (Roma 15:4) Se Bíblia mak bazeia deʼit ba kopia neʼebé nakonu ho sala, Ita hakarak ka lae, atu halo tuir ninia matadalan sira atu foti desizaun kona-ba serbisu, família no adorasaun?
Tuir loloos, maski ita la iha ona Bíblia orijinál, maibé ita sei iha kópia rihun ba rihun husi manuskritu antigu sira. Oinsá mak manuskritu sira-neʼe sei iha toʼo ohin loron maski surat-tahan sira bele sai aat lalais no ema mós koko atu halakon no troka ninia informasaun? Oinsá mak istória kona-ba manuskritu no kópia sira-neʼe bele hametin ita-nia fiar ba Bíblia? Mai ita buka-hatene hamutuk.
-
-
Livru neʼebé dura ba tempu kleurLivru Haklaken (Públiku)—2016 | No. 4
-
-
INFORMASAUN IHA OIN | BÍBLIA—LIVRU ANTIGU NEʼEBÉ NUNKA LAKON
Livru neʼebé dura ba tempu kleur
SUSAR: Iha tempu antigu, ema hakerek no kopia Bíblia iha surat-tahan neʼebé halo husi duʼut-papiru no mós animál-kulit. (2 Timóteo 4:13) Oinsá mak buat sira-neʼe bele dura?
Surat-tahan husi papiru mak fraku, fasil atu naklees, no ninia kór sai malahuk lalais. Richard Parkinson no Stephen Quirke neʼebé estuda kona-ba istória Ejitu antigu nian hatete: “Surat-tahan husi papiru neineik-neineik bele sai aat. . . . Surat-tahan sira neʼebé lulun no rai hela, bele kona kulapur, sai bokon toʼo dodok, ka laho no insetu sira mak han, liuliu nehek mutin sira.” Surat-tahan balu neʼebé ema keʼe hetan ona mós kuandu kona naroman ka sai bokon, sira sai aat liután.
Livru sira neʼebé halo husi animál-kulit mak dura kleur liu fali duʼut-papiru nian, maibé neʼe mós bele sai aat bainhira husik hela iha fatin neʼebé manas tebes, bokon, ka kona loron.a Liután neʼe, insetu sira mós gosta han surat-tahan neʼebé halo husi animál-kulit. Tan neʼe mak ohin loron iha dokumentu antigu uitoan deʼit. Se manuskritu Bíblia sira sai aat toʼo lakon mohu, ninia mensajen mós la bele toʼo ba ita.
OINSÁ MAK BÍBLIA SEI IHA NAFATIN? Ema judeu sira iha lei neʼebé haruka liurai ida-idak atu “hakerek fali ba ninia an rasik liafuan hotu husi livru Ukun-Fuan nian”, neʼe katak livru lima primeiru husi Bíblia. (Deuteronômio [Ulangan] 17:18) Liután neʼe, iha mós ema barak neʼebé serbisu atu kopia Eskritura sira. Tan neʼe, iha Jesus nia tempu, ema judeu bele lee Eskritura sira iha sinagoga, ka fatin adorasaun, iha rai-Izraél tomak toʼo rai-Masedónia! (Lucas 4:16, 17; Apóstolu 17:11) Maibé oinsá mak manuskritu sira-neʼe bele dura kleur toʼo ohin loron?
“Livru Tasi Mate nian” mak manuskritu sira neʼebé dura kleur iha vazu laran neʼebé rai iha fatuk-kuak sira iha área neʼebé maran tebes
Matenek-naʼin ida kona-ba Testamentu Foun naran Philip W. Comfort dehan: “Ema judeu iha toman atu rai sira-nia manuskritu sira iha vazu atu labele aat lalais.” Ema kristaun sira mós halo nuneʼe. Tan neʼe, manuskritu Bíblia antigu balu hetan fali iha vazu neʼebé halo husi rai-mean, iha armáriu no fatuk-kuak sira, no mós iha área neʼebé maran tebes.
REZULTADU: Ohin loron, sei iha manuskritu rohan rihun ba rihun, inklui mós manuskritu husi tinan 2.000 liubá. La iha livru antigu seluk neʼebé iha manuskritu barak hanesan Bíblia.
a Porezemplu, tinan 240 liubá, Deklarasaun Independénsia ba rai-Estadus Unidus hakerek iha surat-tahan neʼebé halo husi animál-kulit. Maibé agora, dokumentu neʼe sai bosan tebes toʼo susar loos atu lee.
-
-
Livru neʼebé ema koko atu halakonLivru Haklaken (Públiku)—2016 | No. 4
-
-
INFORMASAUN IHA OIN | BÍBLIA—LIVRU ANTIGU NEʼEBÉ NUNKA LAKON
Livru neʼebé ema koko atu halakon
SUSAR: Ulun-naʼin relijiaun no polítiku-naʼin barak lakohi halo tuir Bíblia nia liafuan. Dala barak sira bandu ema atu labele halo ka tradús Bíblia, no mós atu labele iha Bíblia. Porezemplu:
Maizumenus tinan 167 molok Kristu: Liurai ida iha rai-Seleúsia naran Antíoco Epifânio, koko obriga ema judeu atu simu relijiaun gregu nian, no nia haruka atu halakon kópia hotu husi Eskritura Lia-Ebraiku (“Testamentu Tuan”). Istória-naʼin ida hatete katak, bainhira liurai neʼe nia atan sira hetan Moisés nia Ukun-Fuan, sira lees no sunu Ukun-Fuan neʼe no mós oho ema neʼebé lee ida-neʼe.
Tinan 1200 toʼo 1500: Igreja Katólika nia ulun-naʼin balu sai hirus ba ema neʼebé haklaken Bíblia nia liafuan duké hanorin doutrina katólika nian. Tan neʼe, se ema baibain ida mak iha Bíblia, nia sai nuʼudar igreja nia inimigu, maibé povu bele iha livru Salmo iha lia-latín. Ikusmai, igreja fó sai mandamentu atu buka ema sira neʼebé iha Bíblia hodi “tama ba sira-nia uma no mós armazein iha uma okos. . . . No bainhira hetan ema neʼebé iha Bíblia, tenke estraga ema neʼe nia uma.”
Se ema sira-neʼe konsege halakon Bíblia, ninia mensajen mós la bele toʼo ba ita ohin loron.
Igreja la konsege halakon William Tyndale nia tradusaun Bíblia iha lia-inglés maski sira bandu no sunu Bíblia oioin, no fó kastigu-mate ba Tyndale iha tinan 1536
OINSÁ MAK BÍBLIA SEI IHA NAFATIN? Bainhira Liurai Antíoco koko atu halakon Bíblia husi rai-Izraél, ema judeu iha ona sira-nia komunidade iha rai seluk. Istória hatudu katak bainhira Jesus moris, maizumenus porsentu 60 husi ema judeu mak hela iha rai-Izraél nia liʼur. No sira rai kópia Eskritura nian iha sira-nia sinagoga, no ikusmai ema kristaun mós uza Eskritura sira-neʼe.—Apóstolu 15:21.
Durante tinan 1200 toʼo 1500, ema balu neʼebé hadomi tebes Bíblia tau sira-nia moris iha perigu laran atu tradús no kopia Eskritura sira. Tan neʼe, maizumenus iha tinan 1450, bainhira Johannes Gutenberg inventa mákina foun atu halo livru sira, parte balu husi Bíblia tradús tiha ona ba língua hamutuk 33! No depois neʼe, Bíblia tradús tan ba língua barak no ema barak komesa atu iha sira-nia Bíblia rasik.
REZULTADU: Maski uluk liurai no ulun-naʼin relijiaun sira koko atu halakon Bíblia, maibé Bíblia mak livru neʼebé fahe ba ema barak liu no tradús ba língua barak liu. Liután neʼe, toʼo ohin loron Bíblia fó impaktu boot ba ema barak nia moris, língua, no mós lei sira iha rai balu.
-
-
Livru neʼebé ema koko atu troka informasaunLivru Haklaken (Públiku)—2016 | No. 4
-
-
Masoreta sira kopia Eskritura sira ho kuidadu tebes
INFORMASAUN IHA OIN | BÍBLIA—LIVRU ANTIGU NEʼEBÉ NUNKA LAKON
Livru neʼebé ema koko atu troka informasaun
SUSAR: Ema balu neʼebé kopia ka tradús Bíblia koko atu troka informasaun iha Bíblia. Dala ruma, sira aumenta ka troka liafuan husi Bíblia atu lee-naʼin sira bele fiar ba sira-nia doutrina duké halo tuir Bíblia nia hanorin. Porezemplu:
Fatin adorasaun: Bainhira Jesus seidauk moris iha rai, ema Samaritanu sira aumenta liafuan tuirmai neʼe iha livru Pentatéuku Samaritanua iha Êxodo (Keluaran) 20:17: “Iha Foho Gerizím, imi sei harii altár.” Sira aumenta liafuan neʼe atu ema bele fiar katak Maromak nia Liafuan mak apoia sira atu harii templu ida iha Foho Gerizím.
Doutrina Trindade: Latoʼo tinan 300 depois Bíblia hakerek kompletu ona, ema neʼebé apoia doutrina Trindade aumenta liafuan iha 1 João 5:7 hodi dehan: “Iha lalehan, Aman, Liafuan, no Espíritu Santu: no sira naʼin-tolu neʼe mak ida deʼit.” Tuir loloos, iha manuskritu orijinál, liafuan neʼe la iha. Matenek-naʼin ida naran Bruce Metzger dehan: “Husi tinan 500, liafuan sira-neʼe mosu beibeik iha manuskritu Latín Antigu no mós Vulgata Latina.”
Maromak nia naran: Tradutór barak hasai Maromak nia naran husi Bíblia hodi halo tuir ema judeu sira-nia tradisaun. Sira troka naran neʼe ho títulu sira hanesan “Maromak” ka “Naʼi”, neʼebé dala ruma aplika mós ba ema, maromak falsu sira, no mós ba Diabu.—João 10:34, 35; 1 Korinto 8:5, 6; 2 Korinto 4:4.b
OINSÁ MAK BÍBLIA SEI IHA NAFATIN? Primeiru, maski ema balu kopia Bíblia ho la kuidadu ka koko atu troka informasaun, maibé iha mós ema sira neʼebé kopia ho matenek no kuidadu. Porezemplu, Masoreta sira mak ema judeu neʼebé kopia Eskritura Lia-Ebraiku husi tinan 500 toʼo 1000 no halo “manuskritu masorétiku”. Bainhira sira kopia tiha parte balu, sira sura fali liafuan no letra sira atu labele husik sala ruma tama iha sira-nia kópia. Bainhira sira iha dúvida kona-ba sala sira iha manuskritu neʼebé sira kopia tuir, sira hakerek nota kona-ba neʼe iha eskritura nia sorin. Tuir profesór ida, Masoreta sira lakohi troka informasaun iha Bíblia, tanba sira hanoin katak neʼe mak “krime ida neʼebé aat liu hotu”.
Segundu, tanba iha ona manuskritu barak tebes, matenek-naʼin sira bele hatene sala neʼebé tama tiha iha Bíblia laran hodi kompara manuskritu sira-neʼe. Porezemplu, ulun-naʼin relijiaun sira aumenta tiha sira-nia doutrina iha 1 João 5:7, depois sira hanorin povu katak sira-nia Bíblia Latina mak Bíblia orijinál. Rezultadu mak iha Bíblia King James Version iha lia-inglés mós iha liafuan sala neʼe! Maibé tuir Bruce Metzger, depois hetan tiha manuskritu antigu balu iha língua oioin, matenek-naʼin sira haree katak liafuan iha 1 João 5:7 la hakerek iha manuskritu sira-neʼe, só deʼit iha manuskritu sira neʼebé hakerek iha lia-latín. Tan neʼe, ikusmai Bíblia King James Version edisaun foun no mós tradusaun Bíblia seluk hasai fali liafuan sala neʼe.
Chester Beatty P46, manuskritu Bíblia papiru nian neʼebé hakerek maizumenus tinan 200 liutiha Kristu
Entaun, oinsá mak ita bele hatene katak manuskritu antigu sira mak hanesan deʼit ho Bíblia orijinál? Iha tinan 1947 bainhira ema hetan manuskritu “Livru Tasi Mate nian” neʼebé hakerek tinan 1.000 liu antes manuskritu masorétiku nian, matenek-naʼin sira kompara manuskritu rua neʼe. No sira bele haree katak ema judeu sira-neʼe kopia tutan Bíblia ho kuidadu tebes no laran-metin atu la troka liafuan, tanba maski liutiha tinan 1.000 mós manuskritu husi Bíblia la iha mudansa.
Biblioteka ida (Chester Beatty Library) iha sidade Dublin, rai-Irlanda, hatudu manuskritu sira neʼebé hakerek Eskritura Lia-Gregu nian iha surat-tahan papiru nian. Neʼe inklui mós manuskritu neʼebé ema kopia liutiha tinan 100 husi tempu neʼebé Bíblia orijinál hakerek kompletu. Tuir disionáriu Bíblia nian ida (The Anchor Bible Dictionary), manuskritu sira-neʼe hatudu ho klaru katak ema kopia tutan Bíblia ho loloos hodi la troka ninia liafuan sira.
“La iha livru antigu seluk neʼebé ema kopia tutan ho loloos hanesan Bíblia”
REZULTADU: Manuskritu Bíblia sira neʼebé antigu tebes ajuda ona ita atu hatene ho loloos Bíblia nia liafuan. Kona-ba Eskritura Lia-Gregu (“Testamentu Foun”), Sir Frederic Kenyon dehan: “La iha livru antigu seluk neʼebé iha manuskritu barak hanesan Bíblia, no matenek-naʼin sira neʼebé laran-moos sei la nega katak eskritura sira neʼebé ita iha ohin loron tuir duni informasaun orijinál nian.” Kona-ba Eskritura Lia-Ebraiku (“Testamentu Tuan”), profesór William Henry Green hatete: “La iha livru antigu seluk neʼebé ema kopia tutan ho loloos hanesan Bíblia.”
a Neʼe mak livru lima primeiru husi Bíblia neʼebé ema Samaritanu simu nuʼudar Maromak nia Liafuan.
b Atu hetan informasaun liután, haree apéndise primeiru iha pájina 225-227 husi livru Tuir Loloos, Saida mak Bíblia Hanorin? Bele mós hetan iha www.jw.org/tdt.
-
-
Tanbasá mak Bíblia sei iha nafatin toʼo agora?Livru Haklaken (Públiku)—2016 | No. 4
-
-
INFORMASAUN IHA OIN | BÍBLIA—LIVRU ANTIGU NEʼEBÉ NUNKA LAKON
Tanbasá mak Bíblia sei iha nafatin toʼo agora?
Bíblia la lakon mohu. Tan neʼe, ita bele iha Bíblia no mós lee ida-neʼe. No kuandu ita hili Bíblia neʼebé tradús ho loloos, ita bele fiar katak neʼe mak liafuan neʼebé hanesan ho liafuan orijinál.a Maibé tanbasá mak Bíblia sei iha nafatin toʼo ohin loron maski hasoru susar oioin hanesan ita haree ona? Tanbasá Bíblia la hanesan ho livru sira seluk?
“Agora haʼu fiar ona katak Bíblia neʼebé haʼu iha mak prezente diʼak ida husi Maromak”
Ema barak neʼebé estuda didiʼak Bíblia ikusmai iha hanoin hanesan ho apóstolu Paulo, neʼebé dehan: “Maromak mak leno Eskritura hotu.” (2 Timóteo 3:16) Sira fiar katak Bíblia sei iha nafatin tanba neʼe mak Maromak nia Liafuan no Maromak proteje Bíblia toʼo ohin loron. Faizal neʼebé temi ona iha pájina 3 deside atu estuda Bíblia tanba hakarak buka resposta ba ninia dúvida. No ikusmai, nia aprende katak tuir loloos buat barak neʼebé igreja hanorin la bazeia ba Bíblia. Liután neʼe, nia mós aprende saida mak Maromak nia hakarak ba mundu neʼe, no ida-neʼe kona loos Faizal nia laran.
Faizal dehan: “Agora haʼu fiar ona katak Bíblia neʼebé haʼu iha mak prezente diʼak ida husi Maromak. Se Maromak bele kria lalehan no rai, nia mós iha kbiit atu fó livru ida mai ita no proteje livru neʼe hodi labele lakon mohu. Se haʼu dehan Bíblia bele lakon, neʼe hanesan deʼit haʼu hatún Maromak nia kbiit! Haʼu neʼe sé atu hatún Maromak neʼebé Forsa Boot Liu Hotu?”—1 Pedro 1:24, 25.
a Haree informasaun “Bagaimana Memilih Terjemahan Alkitab yang Baik?” iha livru Menara Pengawal 1 Mei 2008.
-