14 Disionáriu

Ai-knanoik. Lia-gregu parabole iha arti katak “tau iha sorin ka tau hamutuk”. Ai-knanoik mak sai nuʼudar dalan ida atu hanorin ka atu hatoʼo ideia, ka dalan atu esplika buat ruma hodi kompara ka “tau iha sorin” buat neʼebé hanesan.

Alfa no Ómega. Naran ba letra primeiru no letra ikus iha lia-gregu, no ida-neʼe uza dala tolu iha livru Apokalipse nuʼudar títulu ba Maromak.

Aliansa. Neʼe mak kontratu entre ema naʼin-rua ka liu atu halo ka la halo buat ruma.

Altár. Neʼe mak fatin ida neʼebé ema harii hodi hasaʼe sakrifísiu ka sunu insensu bainhira sira adora Maromak loos ka maromak falsu sira.

Amen. Liafuan neʼe nia arti mak “sai nuneʼe bá”, ka “loos duni”. Liafuan neʼe foti husi lia-ebraiku (amán) katak “laran-metin bá; tau fiar bá”. Kristu Jesus iha títulu “Amen” tanba nia mak nuʼudar “sasin neʼebé laran-metin no loos”. Liafuan “Amen” uza mós kuandu ramata orasaun.

Amlulik. Amlulik mak ema neʼebé simu knaar atu reprezenta Maromak ba ema neʼebé sira tau matan, no sira hanorin ema kona-ba Maromak no ninia ukun-fuan sira. Sira mós reprezenta ema iha Maromak nia oin hodi hasaʼe sakrifísiu no sai nuʼudar mediadór no harohan ba Maromak ba povu sira-nia diʼak.

Amlulik boot. Katak amlulik neʼebé importante liu, ida neʼebé reprezenta ema iha Maromak nia oin. Nia mós iha knaar atu tau matan ba amlulik sira hotu.

Anti-Kristu. Lia-gregu iha arti katak “ema neʼebé kontra Kristu”. Iha Eskritura, liafuan neʼe koʼalia kona-ba ema sira neʼebé nega katak “Jesus mak Kristu” ka nega katak Jesus mak Maromak nia Oan-Mane neʼebé “mai iha isin”. (2 João 7) No liafuan neʼe iha arti seluk tan, neʼe mak kona-ba ema sira neʼebé kontra Kristu ka ema sira neʼebé bosok katak sira mak Kristu ka reprezenta Kristu, ka ema sira neʼebé nega buat neʼebé Maromak nia Liafuan fó sai kona-ba Kristu.

Apóstolu. Katak sira neʼebé ema “haruka bá”. Ida-neʼe koʼalia liuliu kona-ba dixípulu sira neʼebé Jesus rasik hili nuʼudar grupu, no iha ema naʼin-12.

Arkanju. Katak “ulun ba anju sira”. Liafuan “ark” katak “ulun” ka “importante liu”, ida-neʼe hatudu katak iha arkanju ida deʼit, ulun ba anju sira, no ninia naran mak Miguel.

Arka aliansa nian. Neʼe mak kaixote santu ida neʼebé tau iha Fatin Santu Liu Hotu iha tabernákulu no tuirmai tau iha templu neʼebé Salomão harii. Jeová mak fó planu no fó mandamentu kona-ba oinsá atu halo kaixote neʼe. No iha kaixote neʼe nia laran iha fatuk-belar rua neʼebé hakerek Ukun-Fuan Sanulu.

Armajedón. Katak “Foho Megido”. Funu Armajedón neʼebé sei mosu iha futuru mak funu neʼebé sei mosu ba mundu tomak. No iha tempu neʼe, Jeová nia liurai neʼebé nia hili tiha ona, katak Jesus Kristu, sei halakon Maromak nia inimigu sira.

Arrepende an. Liafuan “arrepende” iha arti katak “troka ema ida nia hanoin kona-ba ninia hahalok uluk nian (ka buat neʼebé nia hanoin atu halo), hodi sente triste ka la kontente ho hahalok neʼe”. Bíblia uza liafuan “arrepende an” atu hatudu katak ema troka hanoin hodi sente triste loos kona-ba ninia dalan moris uluk nian, no ninia hahalok aat, ka sente triste tanba la halo buat neʼebé nia tenkesér halo.

Atan ba kongregasaun. Liafuan gregu diákonos iha arti katak ‘atan’ ka ‘ema neʼebé serbí’. Tanba ema kristaun hotu mak atan ba Maromak, entaun ida-neʼe hatudu katak liafuan diákonoi (atan ba kongregasaun) iha arti seluk, neʼe mak sira neʼebé iha knaar iha kongregasaun hodi tuir arranju kongregasaun nian. Neʼe katak liafuan neʼe koʼalia kona-ba mane sira neʼebé iha knaar iha kongregasaun hodi apoia katuas sira.

Ázia. Iha Eskritura Lia-Gregu liafuan “Ázia” uza atu koʼalia kona-ba provínsia Roma nian neʼebé okupa parte oeste husi Ázia Menór, no neʼe laʼós koʼalia kona-ba área Ázia nian tomak.

Babilónia Boot. Naran neʼe uza atu koʼalia kona-ba relijiaun falsu hotu iha mundu. Neʼe inklui relijiaun hotu neʼebé halo tuir hanorin no toman no hanoin sira husi Babilónia antigu.

Batizmu. Ida-neʼe koʼalia kona-ba hatama buat ruma ka ema iha bee laran. Ema kristaun hetan batizmu iha bee laran atu hatudu katak nia dedika nia an atu halo Maromak nia hakarak, no nia halo ida-neʼe liuhusi Jesus Kristu. Eskritura mós koʼalia kona-ba batizmu seluk tan, hanesan batizmu João nian, batizmu ho espíritu santu, no batizmu ho ahi.

Belzebu. Neʼe mak naran ba Satanás, nuʼudar ukun-naʼin ba anju aat sira.

Bensaun. Lia-gregu iha arti katak “koʼalia diʼak kona-ba buat ruma”. Bensaun mak atu halo ka fó sai katak buat ruma mak santu; husu ba Maromak atu hatudu ninia laran-diʼak; fó ka simu buat diʼak; fó hahiʼi; koʼalia diʼak; proteje husi buat aat; no lori ksolok. Eskritura uza liafuan “bensaun” ka “bensa” maizumenus iha dalan haat: (1) Jeová haraik bensaun ba ema; (2) ema bensa Jeová; (3) ema bensa Kristu; (4) ema bensa nia maluk.

Denáriu. Neʼe mak osan-besi Roma nian neʼebé halo husi osan-mean, no nia todan mak grama 3,85. Osan neʼe iha dezeñu liurai Roma nian no neʼe mak osan taxa nian neʼebé ema Roma husu ba ema judeu atu selu. Iha Jesus nia tempu, ema toʼos-atan sira simu denáriu ida ba sira-nia serbisu ba oras 12 iha loron ida.

Diabu. Lia-gregu iha arti katak “bosok-teen”, liafuan neʼe uza iha Eskritura Lia-Gregu nuʼudar naran ba Satanás. No Satanás simu naran neʼe tanba nia mak ida neʼebé ulukliu atu bosok hodi duun matak kona-ba Jeová no ninia liafuan no mós ninia naran santu.

Dixípulu. Katak ida neʼebé simu hanorin, ka estudante. Iha Evanjellu sira, liafuan neʼe uza hodi koʼalia kona-ba grupu husi ema sira neʼebé laʼo tuir Jesus hodi haklaken no simu hanorin husi Jesus. No liafuan neʼe mós koʼalia kona-ba sira hotu neʼebé tau fiar ba Kristu nia hanorin no halo tuir.

Drakma. Drakma mak osan-besi neʼebé uza iha Grésia antigu. Ida-neʼe halo husi osan-mutin ho todan grama 3,4. Ema bele hetan drakma 4 nuʼudar saláriu ba loron 3 nia serbisu.

Epikureu. Neʼe mak ema sira neʼebé halo tuir filózofu gregu nian naran Epikurus (341-270 mK). Sira-nia hanorin bazeia ba ideia katak ksolok mak buat importante iha moris. Ema sira-neʼe nia ideia mak “mai ita han no hemu, tanba aban ita sei mate”, sira la fiar esperansa moris-hiʼas nian neʼebé ema kristaun sira hanorin.

Eskriba. Ema sira neʼebé iha knaar atu kopia Eskritura Lia-Ebraiku nian. Iha tempu neʼebé Jesus mai iha rai, liafuan “eskriba” koʼalia kona-ba grupu husi ema neʼebé matenek kona-ba Ukun-Fuan.

Espíritu santu. Neʼe mak Maromak nia forsa neʼebé ita la bele haree no nia uza ida-neʼe atu kumpre ninia hakarak. Liuhusi espíritu neʼe mak Maromak kria lalehan no rai no buat hotu neʼebé moris.

Estádiu. Fatin neʼebé ema halibur an atu haree drama sira no haree ema toka ka kanta. Estádiu boot iha Éfeso iha tuur-fatin ba ema naʼin-25.000.

Estater. Neʼe mak osan-besi neʼebé uza iha Grésia antigu. Neʼe halo husi osan-mutin no iha folin hanesan ho drakma 4.

Farizeu. Sira mak grupu ida husi relijiaun judeu nian neʼebé iha ona iha Jesus nia tempu. Sira mós sai parte ba Sinédriu no sira halo tuir ho didiʼak tradisaun barak neʼebé ema aumenta ba Moisés nia Ukun-Fuan.

Fatin Santu. Neʼe mak fatin ida iha tabernákulu no tuirmai iha templu; fatin neʼe la hanesan ho Fatin Santu Liu Hotu. Iha Fatin Santu neʼe iha ahi-oan fatin, altár osan-mean nian ba insensu, meza hodi tau paun, no buat seluk tan neʼebé halo husi osan-mean.

Fatin Santu Liu Hotu. Neʼe mak fatin laran liu iha tabernákulu, no tuirmai iha templu; no arka aliansa nian tau iha fatin neʼe.

Fatuk folin-boot. Ametista, kór-uvas. Berilu, baibain kór verde, maibé dala ruma iha kór seluk ka laiha kór ida. Ezmeralda, kór verde no haree moos. Jasintu, kór azul. Jaspe, iha kór oioin, barak liu haree moos. (Apok 21:11). Ema balu dehan katak liafuan neʼe koʼalia kona-ba fatuk-diamante. Kalsedónia, haree moos loos no iha kór barak. Krisólitu, haree moos loos, iha kór kinur ka matak. Krisóprasu, kór verde no haree moos. Safira, haree hanesan kór azul. Sárdio, kór-kafé kahur ho mean no haree moos. Sardónika, ninia liʼur kór mutin no haree mean, no kór osan-mean no kór-kafé. Topásiu, laiha kór ka iha kór barak. No ida neʼebé barak liu mak kór kinur kahur ho kór-uvas.

Fermentu. Buat neʼebé ema aumenta ba trigu atu halo sai boot ka aumenta ba tua atu halo makaʼas liu; liuliu ema uza ida-neʼe ba trigu atu prepara hodi tunu.

Festa. Iha Eskritura, liafuan “festa” bele iha arti kona-ba selebra buat ruma. Neʼe mós bele koʼalia kona-ba tempu ka fatin neʼebé hili tiha ona atu halo reuniaun boot.

Festa Paun Fermentu-Laek nian. Festa neʼe hahú iha loron 15, fulan Nisan, neʼe katak loron ida depois loron Festa Salvasaun nian, no festa neʼe kontinua ba loron hitu toʼo loron 21 Nisan. Ema bolu festa neʼe nuʼudar Festa Paun Fermentu-Laek nian tanba durante loron hitu festa nian neʼe, ema han paun neʼebé la iha fermentu. Paun neʼe halo ho trigu no bee deʼit. Festa neʼe fó-hanoin ema judeu sira kona-ba oinsá sira-nia beiʼala sira sai husi Ejitu ho ansi.

Festa Salvasaun nian (Ema balu bolu nuʼudar “Páskua ema judeu nian”). Neʼe mak festa neʼebé ema Izraél sira halo hodi selebra loron neʼebé Izraél sai livre husi Ejitu no kalan neʼebé Jeová “hakat liu deʼit” Izraél nia oan primeiru kuandu nia oho ema Ejitu sira-nia oan primeiru. (lia-ebraiku, pasach, katak “atu hakat liu deʼit”.)

Fitun rai-hun mutin nian. Neʼe hanesan ho “fitun dadeer nian”. No neʼe mak fitun ikus neʼebé mosu iha parte leste antes loro-matan mosu hodi hahú loron foun.

Fui mina. Iha Bíblia nia tempu, ema ebreu halo serimónia atu fui ka kose mina ba ema nia ulun atu hatudu katak ema neʼe hili tiha ona atu sai nuʼudar liurai ka amlulik. Bíblia mós uza liafuan sira-neʼe atu koʼalia kona-ba ema neʼebé Maromak hili no kona-ba sira neʼebé nia haraik espíritu santu atu sai Maromak nia oan.

Gehena. Neʼe mak fatin ida iha sidade Jeruzalein nia liʼur neʼebé uza atu sunu foʼer. Haree Apéndise 9.

Governadór. Iha Bíblia nia tempu, governadór iha kbiit atu kontrola tropa sira no iha kbiit atu tesi lia no iha responsabilidade atu haree katak ema iha área neʼebé governadór neʼe ukun selu tiha ona impostu ba liurai ka lae. Iha Roma nia ukun nia okos, governadór judeu nian hatán deʼit ba liurai Roma kona-ba buat neʼebé sira halo.

Hahalok neʼebé la iha moe. Neʼe laʼós kona-ba hahalok sala neʼebé kiʼik. Maibé neʼe koʼalia kona-ba hahalok neʼebé kontra duni Maromak nia ukun-fuan sira, no mós ema neʼe la sente moe kona-ba ninia hahalok; ema neʼe la hatudu respeitu ba ulun-naʼin sira, ba ukun-fuan, no ba matadalan sira.

Hermes. Ema gregu nia maromak ida. Ema haree nia nuʼudar manu-ain ba maromak sira seluk no iha matenek boot atu koʼalia.

Ilas. Buat naran deʼit neʼebé reprezenta ema ka buat ruma. Maromak nia Oan-Mane primeiru, neʼebé ikusmai sai nuʼudar Jesus mak ilas husi ninia Aman.

Insensu. Buat neʼebé ema sunu atu hamosu morin. Iha aliansa Ukun-Fuan nian, sunu insensu reprezenta ema laran-metin nia orasaun neʼebé Maromak simu.

Jejún. Neʼe katak ema la han buat ida ba tempu balu atu hatudu sira-nia triste no arrepende an ba sira-nia sala. No ema mós halo jejún kuandu hasoru perigu ruma, kuandu presiza Maromak nia matadalan, kuandu hasoru koko ka tentasaun, ka kuandu estuda, ka hanoin kleʼan kona-ba Maromak nia hakarak sira.

Kapitaun tropa nian. Liafuan neʼe koʼalia kona-ba ema neʼebé sai nuʼudar xefe ba soldadu maizumenus 100.

Katuas. Neʼe koʼalia kona-ba mane neʼebé idade ona; maibé iha Eskritura, ida-neʼe koʼalia liuliu kona-ba mane sira neʼebé iha pozisaun ruma ka iha responsabilidade iha povu nia leet, ka iha nasaun ida nia leet, ka iha kongregasaun nia leet. No iha livru Apokalipse, liafuan neʼe mós uza atu koʼalia kona-ba kriatura iha lalehan.

Kerubín. Anju neʼebé iha pozisaun aas no iha knaar espesiál. Anju neʼe la hanesan ho anju seluk neʼebé bolu nuʼudar serafín.

Komandante tropa nian. Liafuan neʼe koʼalia kona-ba ema neʼebé sai nuʼudar xefe ba soldadu 1.000.

Kongregasaun. Liafuan kongregasaun bele iha arti kona-ba ema kristaun iha mundu tomak; grupu kristaun neʼebé Maromak hili ona atu moris iha lalehan; ka ema kristaun sira iha área ida; ka grupu ema kristaun neʼebé halaʼo sira-nia reuniaun iha uma ida.

Kristaun. Neʼe mak sira neʼebé laʼo tuir Jesus Kristu, ka sira neʼebé parte ba relijiaun kristaun.

Kristu. Iha lia-gregu katak “ida neʼebé hili tiha”. No neʼe laʼós naran rasik, maibé títulu ba Jesus. Iha lia-ebraiku bolu nuʼudar “Mesias”.

Laran. Liafuan ebraiku no gregu neʼebé tradús nuʼudar laran bele iha arti ema nia fuan-laran. Maibé, dala barak liu liafuan “laran” uza atu reprezenta buat neʼebé iha ema nia laran neʼebé hatudu sai iha ninia hahalok hotu no ninia hakarak sira, no sentimentu sira, no buat seluk tan.

Liafuan diʼak. Neʼe katak liafuan diʼak kona-ba Maromak nia Ukun no kona-ba salvasaun liuhusi fiar ba Jesus Kristu.

Loron Tesi-Lia nian. Neʼe mak “loron” ka tempu ida, kuandu grupu, nasaun ka ema hotu hatán ba Maromak. Dala ruma liafuan sira-neʼe koʼalia kona-ba tempu neʼebé Maromak fó kastigu-mate ba sira neʼebé hetan ona tesi-lia. Liafuan neʼe mós uza atu koʼalia kona-ba tempu neʼebé Maromak fó oportunidade ba ema balu atu hetan salvasaun, no hetan moris rohan-laek.

Maná. Ai-han neʼebé ema Izraél han durante tinan 40 neʼebé sira laʼo iha rai-fuik. Jeová halo maná mosu iha rai liuhusi milagre ida. No kuandu ema halibur tiha ida-neʼe, sira fai no tuirmai daʼan ka tunu hodi halo dose.

Marfín. Buat folin-boot neʼebé foti husi elefante no animál seluk nia nehan boot neʼebé naruk.

Mediadór. Katak ema neʼebé iha klaran hodi ajuda grupu rua neʼebé la hanesan atu hadame malu. Iha Eskritura, liafuan neʼe uza ba Moisés no Jesus; Moisés mak mediadór ba aliansa Ukun-Fuan nian no Jesus mak mediadór ba aliansa foun.

Mesias. Iha lia-ebraiku, liafuan neʼe iha arti katak “ida neʼebé hili tiha”. Liafuan gregu mak Kristu.

Mirra. Neʼe mak buat morin ida neʼebé ema foti husi ai kiʼik sira no mós ai sira neʼebé iha tarak. Ai sira-neʼe iha morin neʼebé makaʼas.

Nisan. Neʼe mak naran ba fulan primeiru iha ema judeu nia kalendáriu, no fulan neʼe hanesan ho parte balu iha fulan-Marsu no parte balu husi fulan-Abríl. Foufoun, fulan neʼe bolu nuʼudar fulan “Abib”.

Oan-Mane husi ema. Iha Evanjellu sira, liafuan neʼe mosu maizumenus dala 80, no koʼalia deʼit kona-ba Jesus. Liafuan neʼe hatudu katak Maromak nia Oan-Mane sai duni nuʼudar ema ida. Neʼe mós hatudu katak Jesus sei kumpre liafuan neʼebé hakerek nanis iha Daniel 7:13, 14.

Olíbanu. Neʼe mak buat morin neʼebé foti husi ai-horis balu.

Paun neʼebé santu. Neʼe mak paun 12 neʼebé tau iha meza iha Fatin Santu laran iha tabernákulu ka templu. No kada loron Sábadu sira troka fali ho paun neʼebé foun.

Pentekostes. Neʼe mak naran neʼebé uza iha Eskritura Lia-Gregu hodi koʼalia kona-ba Festa Koʼa nian (Êx 23:16), ka Festa Semana sira nian (Êx 34:22). Festa neʼe halaʼo iha loron 50 (Pentekostes katak “[Loron] limanulu”) depois loron 16 Nisan. Loron festa nian neʼe monu iha loron 6 fulan Sivan tuir ema judeu nia kalendáriu.

Pérola. Neʼe hanesan fatuk kabuar neʼebé ema hetan husi sipu tasi nian balu. Dala barak liu mak kór mutin no moos loos.

Profeta. Neʼe mak ema neʼebé Maromak uza atu fó sai nia hakarak no nia liafuan sira ba ema seluk. Dala ruma profeta mós bele fó-hatene nanis buat neʼebé sei mosu iha futuru.

Sábadu. Liafuan Sábadu foti husi liafuan ebraiku nian neʼebé iha arti katak “deskansa ka para”. Lei kona-ba loron Sábadu iha Moisés nia Ukun-Fuan inklui loron Sábadu semana-semana nian, no loron espesiál seluk tan durante tinan ida, no mós kada tinan 7 no tinan 50 iha lei kona-ba tinan Sábadu nian. Ema judeu nia loron Sábadu semana nian, hahú husi loron-sesta kuandu loro-matan monu toʼo loron-sábadu kuandu loro-matan monu. Neʼe mak loron neʼebé Maromak haketak tiha hodi ema bele deskansa husi serbisu loroloron nian; Maromak Jeová fó loron Sábadu neʼe nuʼudar sinál entre nia no nasaun Izraél. Maibé, ema aumenta tan lei oioin kona-ba loron Sábadu, no iha Jesus nia tempu iha lei barak kona-ba loron Sábadu.

Saduseu. Grupu relijiaun judeu nian ida neʼebé naran-boot. Sira balu mak amlulik, balu mak família ba grupu amlulik nian, no sira balu sai parte ba Sinédriu.

Sakrifísiu. Neʼe katak prezente neʼebé ema hasaʼe ka oferese ba Maromak nuʼudar parte ba sira-nia adorasaun.

Sakrifísiu hemu nian. Neʼe mak sakrifísiu tua-uvas nian neʼebé fakar iha altár no hasaʼe hamutuk ho sakrifísiu sira seluk. Paulo uza liafuan neʼe nuʼudar ezemplu hodi hatudu katak nia prontu atu fó ninia an ba nia maluk kristaun sira.

Sakrifísiu sala nian. Ida-neʼe mak sakrifísiu neʼebé ema hasaʼe tanba sala neʼebé ema halo la ho neon, maibé tanba sira mak ema neʼebé fraku basá sira ema sala-naʼin.

Sakrifísiu sunu nian. Neʼe mak sakrifísiu animál nian neʼebé hasaʼe tomak ba Maromak, no la iha parte ida neʼebé rai hela ba ema neʼebé fó sakrifísiu neʼe.

Salmu. Knananuk atu hahiʼi Maromak. Livru Salmos mak grupu knananuk sira neʼebé fiar-naʼin sira kanta, no neʼe inklui mós kanta kuandu sira adora Maromak Jeová iha ninia templu iha Jeruzalein.

Santu sira. Iha Eskritura Lia-Gregu, ida-neʼe koʼalia kona-ba ema neʼebé iha relasaun ho Maromak liuhusi aliansa foun. Sira sai santu ona, sai moos no haketak ona hodi serbí Maromak liuhusi “raan aliansa nian”, katak raan neʼebé Jesus Kristu fakar ona. Liafuan “ema neʼebé santu”, neʼe kona-ba ema hotu neʼebé sai ida deʼit ho Kristu no sei simu liman-rohan hamutuk ho Kristu. Kristu nia alin sira hotu iha kongregasaun mak bolu nuʼudar “ema neʼebé santu”.

Satanás. Iha lia-ebraiku liafuan neʼe iha arti katak “kontradór”. Ida-neʼe koʼalia kona-ba Maromak nia inimigu boot.

Sinagoga. Liafuan neʼe iha arti katak “halibur hamutuk”, maibé iha eskritura barak, liafuan neʼe koʼalia kona-ba fatin neʼebé ema judeu sira halibur hamutuk atu halo orasaun no lee eskritura sira.

Sinédriu. Tribunál judeu nian neʼebé aas liu no neʼe iha Jeruzalein. Iha Jesus nia tempu, iha ema naʼin-71 mak sai parte ba tribunál neʼe, inklui mós amlulik boot no sira neʼebé uluk serbí nuʼudar amlulik boot, amlulik boot nia família, katuas sira, no eskriba sira. Sinédriu iha kbiit atu kontrola povu, governu no relijiaun.

Sirkunsizaun. Hasai kulit iha mane nia oin-lulik.

Sistema iha mundu neʼe. Lia-gregu kona-ba ida-neʼe mak aion. Liafuan neʼe bele iha arti katak tempu neʼebé buat boot ida mosu ka kuandu ema importante ida moris ka koʼalia kona-ba períodu ruma; hanesan ‘Noé nia loron’, ‘tempu nia rohan’. No mós bele koʼalia kona-ba hahalok ka hanoin neʼebé ema hatudu iha tempu ida.

Stoiku. Neʼe koʼalia kona-ba hanorin ka filozofia ida. Zeno husi Citium, iha Xipre, mak harii eskola filozofia nian neʼe maizumenus tinan 300 mK. Ema bolu ninia dixípulu sira nuʼudar stoiku. Sira hanoin katak atu moris nuʼudar ema loos, sira presiza tuir deʼit ‘natureza’ no halaʼo moris hodi la hanoin demais kona-ba terus no kontente. Sira la fiar katak Maromak iha duni, no sira hanoin katak buat hotu mak parte ba lulik ida no katak ema nia moris mai husi lulik neʼe. Hanesan ho epikureu, ema stoiku sira la fiar kona-ba moris-hiʼas neʼebé ema kristaun sira hanorin.

Tabernákulu. Neʼe mak tenda neʼebé ema Izraél uza atu halo adorasaun ba Maromak, no bele sobu no lori ba fatin seluk atu harii fali.

Talentu. Osan ebreu nian neʼebé todan liu. Iha Jesus nia tempu, osan talentu ida nia todan mak kilograma 20,4. Iha tempu neʼebá, osan-mutin talentu ida nia folin mak hanesan kolen neʼebé ema simu ba ninia serbisu neʼebé nia halo ba tinan 14.

Tártaro. Neʼe hanesan komarka ida, katak kondisaun aat tebes neʼebé Maromak soe anju sira neʼebé kontra nia iha Noé nia tempu.

Templu. Iha tempu Izraél antigu, templu mak uma santu hodi adora Maromak. Liurai Salomão harii templu primeiru ba Jeová iha Jeruzalein; no iha tinan 70, tropa Roma nian halakon tiha templu ida ikus.

Ulun-naʼin amlulik nian. Amlulik sira neʼebé importante liu, neʼe inklui amlulik boot neʼebé serbí daudaun iha tempu neʼe, no mós amlulik boot iha tempu uluk no ninia família sira, no karik ida-neʼe inklui mós ulun ba amlulik sira iha grupu 24.

Vizaun. Katak buat neʼebé ema haree ka hanoin. Ida-neʼe mosu iha dalan neʼebé laʼós baibain, no dala ruma ema simu vizaun neʼe kuandu sira dukur hela ka mehi.

Zeus. Neʼe mak maromak neʼebé aas liu ba ema gregu. Sira fiar katak nia mak maromak lalehan nian, no sira hanoin katak nia mak kontrola anin, kalohan, udan no rai-lakan.