เด็กในแอฟริกามีของเล่นที่ไม่ต้องซื้อ
โดยผู้สื่อข่าว ตื่นเถิด ในเซียร์ราลีโอน
เด็กชายตัวน้อยนุ่งกางเกงขาสั้น สีกากีซีด ๆ เดินลากรถบรรทุกเด็กเล่นของเขาอย่างสบายอารมณ์—กระป๋องปลาซาร์ดีนขึ้นสนิม. สิ่งที่บรรทุกอยู่ข้างในคือ—ห่อก้อนหินเล็ก ๆ.
เลยขึ้นไปตามถนนอีกเล็กน้อย เด็กชายไม่สวมรองเท้ากลุ่มหนึ่งกำลังเล่นฟุตบอล. แต่ ลูกฟุตบอลของพวกเขาคือ เศษผ้ามัดแน่นเป็นรูปทรงกลม. เสาประตูเป็นก้อนหิน.
และที่โน่น เด็กหญิงวัยสามขวบกอด ตุ๊กตาของเธอ—กิ่งไม้สีน้ำตาล ห่อด้วยผ้านุ่มสีแดง.
สิ่งเหล่านี้เป็นภาพธรรมดาที่มีให้เห็น ในดินแดนแอฟริกา. กระนั้น อาจดูเหมือนเป็นสิ่งแปลกสำหรับผู้อ่านซึ่งอาศัยอยู่ในประเทศอุตสาหกรรม. บางทีคุณเชื่อ (ตามที่อุตสาหกรรมโฆษณายุยงให้เชื่อ) ว่า ของเด็กเล่นเป็นสิ่งซึ่งต้องซื้อหามา. อย่างไรก็ตาม นานก่อนยุคที่ของเล่นจะถูกผลิตโดยโรงงาน พวกเด็ก ๆ ได้ประดิษฐ์ของเล่นขึ้นมาด้วยตนเอง. และในแอฟริกาธรรมเนียมแห่งการประดิษฐ์นี้ยังมีอยู่อย่างดาษดื่น.
ของเล่นสำหรับเด็กผู้ชาย
ตั้งแต่สมัยโบราณเด็กผู้ชายมักหลงใหลในยานพาหนะ. เด็กชาวกรีกและโรมันเล่นรถเทียมม้าจำลอง. และไม่ต้องสงสัย ยวดยานที่ใช้เครื่องกลยังคงเป็นที่น่าหลงใหลและกระตุ้นความคิดสร้างสรรค์ของเด็กหนุ่ม.
อับราฮาม เด็กนักเรียนชาวกานา ฟันทางมะพร้าวด้วยมีดยาว. จากนั้นก็นำมาสร้างรถปิกอัพ. ล้อเป็นแผ่นกลมตัดมาจากพลาสติกที่ทิ้งแล้ว.
ในเลโซโท เด็กหนุ่มชื่อชีปา สร้างรถแลนด์โรเวอร์จากกระป๋องเบียร์และลวด. เขาผ่ากระป๋องและตีให้แบน ตัดให้ได้ขนาด และดัดเข้าโค้งตามโครงลวดเพื่อทำให้เป็นตัวถังรถ. ส่วนล้อทำจากกระป๋องเบียร์ตัดครึ่ง.
ใช่แล้ว กระป๋อง, ไม้, กระดาษแข็ง, ลวด, และไม้ไผ่ เด็กชายชาวแอฟริกานำมาสร้างเป็นเครื่องบิน, รถบัส, รถจักรยาน, รถบรรทุก, รถแทรกเตอร์, รถเก๋ง, และเรือแคนู. โดยไม่ซ้ำแบบกัน!
การสร้างรถที่ทำจากลวด
บางทีความฉลาดหลักแหลมนี้แสดงให้เห็นได้ดีที่สุดในสิ่งที่เรียกว่า ยนตรกรรมลวด. สิ่งเหล่านี้คือ ยานพาหนะที่ประดิษฐ์จากเศษลวดและกระป๋องดีบุก.
ก่อนอื่น ผู้สร้างยนตรกรรมลวดต้องหาวัตถุดิบเสียก่อน. ตัวอย่างเช่น ทัมบา ออกจากบ้านแต่เช้าตรู่เพื่อเริ่มการค้นหา. เพื่อนบ้านคนหนึ่งให้ลวดแขวนเสื้อเก่า ๆ แก่เขา—เหมาะมากสำหรับทำแชสซีส์และโครงตัวถังรถ. ส่วนสายไฟก็ได้จากกองขยะแห่งหนึ่ง. ฝากระป๋องดีบุกกว้าง 8 เซนติเมตรจะนำมาเป็นล้อ. และระหว่างทางกลับบ้านทัมบาได้รับอนุญาตให้ดึงเอาลวดเส้นใหญ่ยาวเมตรเศษ ๆ จากรั้วที่พังแล้วไปได้.
ตอนนี้มาถึงช่วงแห่งการออกแบบ. หลังจากร่างพิมพ์เขียวอย่างคร่าว ๆ ลงบนกระดาษแข็ง ทัมบาก็พร้อมจะเริ่มการก่อสร้างจริง ๆ. โดยใช้คีมของคุณพ่อเขาตัด, ดัด, และผูกลวดแขวนเสื้อให้เป็นไปตามรูปที่ออกแบบ. เมื่อโครงร่างเสร็จสมบูรณ์แล้ว เขาก็ต่อเติมเพลาและล้อที่ทำจากฝากระป๋องดีบุก. หลังจากนั้นก็เป็นรายละเอียดต่าง ๆ—ประตู, พื้น, ที่นั่ง, กรอบหน้าต่าง, ตะแกรงหน้ารถยนต์, กันชน, และโคมไฟ. แน่นอน รถของทัมบาจะมีของประดับอีกสองสามอย่างด้วยเช่น กระจกเงาชิ้นเล็ก ๆ และพรมปูพื้น. กระดาษใสห่อลูกกวาดนำมาทำเป็น “กระจก” หน้าต่าง.
ตอนนี้ถึงคราวติดแกนพวงมาลัยซึ่งต่อทะลุหลังคาและเลยขึ้นไปทางด้านหลังของตัวรถจนกระทั่งอยู่ในระดับเอว. ทัมบาดัดปลายลวดนี้เป็นรูปพวงมาลัยซึ่งทำให้เขาสามารถ “ขับ” รถของเขาได้โดยการดันไปข้างหน้า. ใช้เวลาในการสร้างเท่าไร? สองวัน. แต่ตอนนี้มาถึงความสนุกสนานอันแท้จริง—การขับรถ! ทัมบาจับพวงมาลัยเข็นรถของเขาและหลบหลีกสิ่งกีดขวางอย่างชำนิชำนาญ. และสำหรับการขับยามค่ำคืนเด็กบางคนติดโคมไฟที่ใช้ถ่านไว้หน้ารถ ซึ่งได้แก่หลอดไฟฉาย.
ตุ๊กตาแอฟริกา
ตุ๊กตาได้ชื่อว่าเป็น “ของเล่นที่เก่าแก่ที่สุดของมนุษยชาติ.” อย่างไรก็ดี ตุ๊กตาแห่งแอฟริกาแตกต่างกันมากจากตุ๊กตาที่วางขายในร้าน.a ตัวอย่างเช่น ลองนึกภาพตุ๊กตากล้วย! ตุ๊กตานี้เป็นที่นิยมในหมู่เด็กหญิงชาวแอฟริกาตะวันตก. หลังจากวาด ตา, ปาก, และจมูกลงบนลูกกล้วย พวกเขาก็แต่งตัวให้ตุ๊กตาอย่างเหมาะสม. เด็ก ๆ บางคนถึงกับแบกตุ๊กตาของเล่นไว้บนหลัง—เช่นเดียวกับคุณแม่!
ในทำนองเดียวกัน เด็กหญิงชาวแอฟริกาใต้รู้วิธีทำ “เด็กน้อย” จากฝักข้าวโพด. ต่อแขนและขาด้วยกิ่งไม้. ผ้าชิ้นเล็ก ๆ สองสามชิ้นนำมาทำเป็นเสื้อ. และหนวดข้าวโพดเหมาะที่จะถักเปีย.
ซินเทีย เด็กหญิงคนหนึ่งจาก เซียร์ราลีโอน เดินไปตามร้านตัดเสื้อเพื่อเก็บเศษผ้ามาทำเป็นตุ๊กตาอีกชนิดหนึ่ง. ตุ๊กตานี้คือ เด็กน้อยที่ทำจากเศษผ้า หรือตุ๊กตาผ้าขี้ริ้ว. เธอขอยืมกรรไกร, เข็ม, และด้ายจากคุณแม่แล้วตัดผ้าและเย็บตุ๊กตาเป็นตัว. เศษผ้าชิ้นเล็ก ๆ เอาไว้ยัดให้พองหรือเย็บให้เป็นส่วนต่าง ๆ ของใบหน้า.
ยุคสมัยเปลี่ยนไป
อย่างไรก็ตาม เมื่อไม่กี่ปีมานี้ แอฟริกาได้ประสบกับสภาวะของเด็กเล่นราคาถูกที่ผลิตจากตะวันออกไกลไหลบ่าเข้ามาอย่างมากมาย. ตัวอย่างเช่น ในแอฟริกาตะวันตก ตุ๊กตาพลาสติกหาซื้อได้ในราคาเพียง 10 บาท. เนื่องจากตุ๊กตาเหล่านี้ทนทานและเหมือนของจริงมากกว่า เด็กหญิงจึงชอบตุ๊กตาเหล่านี้มากกว่าตุ๊กตาฝักข้าวโพดหรือตุ๊กตาผ้าขี้ริ้ว.
เด็กหญิงวัยรุ่นคนหนึ่งชื่อ แซฟฟี ขายตุ๊กตาเศษผ้าที่ทำเป็นรูปเด็กน้อยที่ร้านเล็ก ๆ ข้างถนนในฟรีทาวน์ เมืองหลวงอันจอแจของ เซียร์ราลีโอน. ราคาก็ย่อมเยาคือ 60 บาท. ลูกค้าของเธอหรือ? แซฟฟียอมรับว่า “เดี๋ยวนี้ส่วนใหญ่เป็นนักท่องเที่ยวชาวอเมริกาและยุโรปที่ต้องการตุ๊กตาเศษผ้า. เด็กแอฟริกาชอบตุ๊กตาพลาสติกมากกว่า.”
แต่เด็กผู้ชายล่ะ ชอบของเล่นที่วางขายตามร้านมากกว่าจริง ๆ ไหม? เรมอนด์ วัยสิบสามปีเพิ่งใช้เวลาทั้งสัปดาห์ในการสร้างรถบรรทุกอย่างสลับซับซ้อนจากลวด. เราถามว่า “ถ้ามีใครสักคนเอารถบรรทุกเด็กเล่นที่ผลิตจากโรงงานมาแลกกับรถบรรทุกของคุณ คุณจะเอาไหม?” เขาตอบในทันทีว่า “แน่นอน! มันเหมือนของจริงมากกว่า.”
ใช่แล้ว ยานพาหนะที่ทำขึ้นเองกำลังเสื่อมความนิยมลงขณะที่รถของเล่นซึ่งทำจากโรงงานมีเกลื่อนไปหมด. แพทริเซีย เดวิดสัน กล่าวในนิตยสาร แอฟริกัน อาร์ตส์ ว่า “ดูเหมือนว่าสภาพทางเศรษฐกิจสังคมที่ยากไร้ซึ่งเป็นลักษณะทั่วไปของชุมชนที่ผลิตของเล่นทำเอง ได้กระตุ้นรูปแบบแห่งการแสดงออกด้านการประดิษฐ์นี้ และในทางกลับกัน อาจถูกยับยั้งไว้โดยความอุดมสมบูรณ์ทางด้านวัตถุ.”
ในที่สุด ของเล่นที่ผลิตจากโรงงานจะเข้ามาแทนที่ของเล่นซึ่งทำขึ้นเองในแอฟริกาไหม? เวลาเท่านั้นจะตอบได้. เป็นที่น่าสนใจ องค์การหลายแห่งตลอดทั่วแอฟริกากำลังพยายามที่จะรักษาธรรมเนียมของเด็กเล่นที่ทำขึ้นเองให้คงอยู่ต่อไปโดยเป็นผู้อุปถัมภ์การแข่งขันทำของเล่น. พิพิธภัณฑ์บางแห่งกำลังสะสมงานฝีมือเหล่านี้เพื่อนำออกแสดงด้วย. อย่างไรก็ตาม ถ้าให้เลือก เด็ก ๆ จะชอบของเล่นที่ผลิตจากโรงงานมากกว่าเนื่องจากเหมือนของจริง.
อาจดูเป็นเรื่องที่น่าเสียดาย. เพราะผิดจากของเล่นที่ซื้อตามร้าน ของเล่นซึ่งทำขึ้นเองกระตุ้นให้เกิดความคิดสร้างสรรค์, ความเป็นต้นฉบับไม่เลียนแบบใคร, การใช้เชาวน์ปัญญา, ความสามารถทางศิลปะ, และจินตนาการ. การสร้างของเล่นเหล่านั้นเป็นเรื่องสนุกและก่อให้เกิดความรู้สึกสัมฤทธิ์ผล. และค่าใช้จ่ายคงไม่มีอะไรจะน้อยกว่านี้แล้ว.
[เชิงอรรถ]
a รูปแกะสลักแห่งแอฟริกาที่แกะจากไม้ ซึ่งในอดีตมักเกี่ยวข้องกับศาสนาและการเล่นผีมักจะไม่ถูกนำมาใช้เป็นของเล่นโดยเด็กแอฟริกา. มร. เอช. ยู. โคล ผู้อำนวยการแห่งพิพิธภัณฑสถาน เซียร์ราลีโอน ในฟรีทาวน์ กล่าวกับตื่นเถิดอีกว่า เนื่องจากอิทธิพลตะวันตกรูปเหล่านั้นถูกนำไปใช้มากขึ้นในการประดับตกแต่ง.
[จุดเด่นหน้า 15]
นานก่อนยุคที่ของเล่นจะถูกผลิตโดยโรงงาน พวกเด็ก ๆ ได้ผลิตของเล่นขึ้นมาด้วยตนเอง