IJIIR I Watchtower a KOSON ITYAKEDA SHA INTANET YÔ
Iyoukura
IJIIR KOSON ITYAKEDA SHA INTANET
Tiv
K
  • Ker
  • BIBILO
  • ITYAKEDA
  • MBAMKOMBO
  • nwt pp. 1876-1908
  • Ngeren u Pasen Asember a ken Bibilo

Vidio môm ngi hen ijiir ne ga

Ya se anyi, zayol ngu sha vidio ne.

  • Ngeren u Pasen Asember a ken Bibilo
  • Icighan Bibilo i Tar u He
  • Atineakaa a Kiriki
  • A
  • B
  • D
  • E
  • F
  • G
  • H
  • I
  • J
  • K
  • L
  • M
  • N
  • O
  • P
  • R
  • S
  • T
  • U
  • V
  • W
  • Y
  • Z
Icighan Bibilo i Tar u He
Ngeren u Pasen Asember a ken Bibilo

Ngeren u Pasen Asember a ken Bibilo

A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V W Y Z

A

  • Aab.

    Yange Mbaiserael mba moughon ken uikyangen ken Babilon mba hidi yô, Abii lu uwer u sha 5 ken icighan kalenda u Mbayuda, kpa gema lu uwer u sha 11 ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Julai u va kure ken atô u Agusutu. I ter u sha iti ken Bibilo ga; i yila u di tsô ér “uwer u sha utaan.” (Nu 33:38; Esr 7:9)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Abiba.

    Ka iti i yange i hii nan uwer u hiihii u ken icighan kalenda u Mbayuda yô, gema lu uwer u sha utaankaruhar ken kalenda u akuraior agen. Inja i iti i Abiba la ér “Asagher (a Uyia) a Shough Shough.” Yange uwer ne u hii ken atô u Maaci u va kure ken atô u Aipor. Mbayuda mba va moughon ken Babilon mba hidi yô, i gema yilan uwer ne ér Nisan. (De 16:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Adar.

    Lu iti i i yilan uwer u sha 12 u ken icighan kalenda u Mbayuda, kua uwer u sha 6 u ken kalenda u akuraior agen, zum u mba i yem a ve uikyangen ken Babilon la hide yô. Yange u hii ken atô u Febewari, u va bee ken atô u Maaci. (Es 3:7)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Agar a yeren ker.

    Ka agar a Mbalevi a or u nan woo or abu yange nan yevese or u oron iyev i awambe nan za ta ker nan war yô. Yehova yange tese Mose ér a ver agar ne ataratar ken Tar u Ityendezwa la cii, shi shighe kar yô Yoshua kpa shi va er kwagh ne. Yange or a yevese a za ta ken gar u yeren ker yô, nan pase mbatamen kwagh u a er la sha hundagar, nahan i ngohol nan doo doo. Yange i gba u a hide a va ôr or u nan yevese nan za yer la ijir ken gar u nan woo or la, sha er a fa ishô i nan yô; kwagh ne lu nahan sha er or u nan woo or sha apera nana yevese a za yer ken agar ne ga yô. A̱ ôron ijir a naan or u nan yevese la ishô yô, i hide i yem a nan ken gar u yeren ker la, nan lu ker ken ayange a uma u nan cii, shin zan zan zegepristi a kar kpen.​—Nu 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

  • Agbaga.

    Ka nomsoor shin kwase u nan yaven a ior mba nan vese ga yô, hemban cii je yô, sha u zuan a inyaregh. (Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér porne la i gem ér “agbaga” ye, man inja i i ér “u teen kwagh.”) Mba hembe yilan kwase sha iti ne, nahan kpa, mbaagbaga mba nomso kpa i ter ve ken Bibilo. Atindi a Mose yange venda gbaga u eren, shi yange agbaga nana̱ va er iyua ken icighanjiir u Yehova sha inyaregh ki nan zough a mi sha gbaga u eren la kpa i venda, kpa utempel mba i civir akombo ker la gema lu a mbaagbaga mba i zuan a inyaregh sha a ve yô. (Dut 23:17, 18; 1Ut 14:24) Bibilo shi ter ishember ne sha injakwagh kpaa, sha u ôron kwagh u iniongoior shin akuraior shin mbamzough mba ve civir ieev, kpa ve senge ér ve mba mbacivir Aôndo yô. U tesen ikyav yô, i ôr kwagh u mzough u ukwaghaôndo u i yilan ér “Zegebabilon” la ken Mpase ér ka gbagakwase, sha ci u ka a lu vea mbahemenev mba tar ne kangenaa sha u keren tahav man inyaregh.—Mp 17:1-5; 18:3; 1Kr 5:25.

  • Agbande a dughun usu; Agbande a nanden insensi; Agbande a haan mou.

    Ka mkam ma sha zanaria man azurufa gayô togula ma yange i eren akaa a mi ken tabernakel man ken tempel yô. Yange i nanden insensi shi i dughun akaausu ken atse a nan nagh la, shi i kuran umou mba ve hie sha daarimenger u sha zanaria la a mi. Yange i yilan ma kpaa ér agbande a nanden insensi.—Ek 37:23; 2Kr 26:19; Heb 9:4.

  • Agbe.

    Kwagh u yange i wa or ér nana lu ijiir i môm, sha u tsahan nan yô. Agbe agen yange i lu angahar a or tseegh i wa ker ye, agen di yange a̱ wa or yô, nan gôvur, sha ci u shighe ugen i zom nan angahar man ave kua mon cii i wa ker.—Yer 20:2; Aer 16:24.

  • Akaa a pirin usu a mi.

    Ka ikyav mbi yange i eren tom a mi ken tabernakel man ken tempel yô. Yange i er mbi sha zanaria man togula. Alaghga yange mbi lu er keshi nahan, i tôndon tsar imenger a mi.​—2Ut 25:14.

  • Akaa a wuhan iyol i utya.

    Akaa a ushoja ka ve wuha iyol a mi u kuran iyol ve yô; ka idyerutya man rigautya man kwange man akaa a yisan agongo, kua ipyerutya.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

  • Akaya.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, ijiir ne lu tiôntar u tartor u Roma, ken imbusutariyan i tar u Grika, gartamen na lu Korinte. Peloponnese kua ajiir a hen atô u tar u Grika la cii lu ken haregh u Akaya. (Aer 18:12)​—Nenge Ngeren u Seer u B13 la.

  • Akoo; Apusu; Imough.

    Ka apusu a ka a̱ shoghor samuyia ve i peer a kera, i mase shin sam u ka i ya la. I ôr kwagh u akoo sha injakwagh u tesen ikyav i kwagh u a lu a inja ga shin u kwagh a gbe sha mi ga yô.—Ps 1:4; Mt 3:12.

  • Akor a atse a nan nagh.

    Ka akaa a lun er akor a zendenya nahan, a yange i wa sha azongo a anyiin a atse a nan iniav agen, a due sha gôôn yô. (Le 8:15; 1Ut 2:28)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 man u B8 la.

  • Akôraior.

    Ka ônov mba wan ifer mba sha gbaaôndo ga, mba yange mbatyomov hingir uumace va mar ve a onkasev mba uumace cii man shighe u Mngerem ma Deemee la.—Ge 6:4.

  • Akpaakôvough.

    Akpa a yange i er sha ikyôvor ki inyamegh ki jimin, er ki ivo shin ki iyôngo nahan, i haan wain ker yô. Yange i haa wain ken akpaakôvough a he, sha ci u yange wain una angen a seer yô, a mor ahumbe ken akpa ne dông. Akpaakôvough a he ka a nalegh; a tse, a a kera fetyô u nalegh ga la, wain ka una moron ahumbe ker yô, a pav.—Yos 9:4; Mt 9:17.

  • Alabasetu.

    Ka iti i ugber mba kiriki mba haan usenti, mba yange i er sha iwen i i zua a mi ikyua a gar u Alabaseteron, ken tar u Igipiti yô. Yange i er ugber mban ve va hoghol zwa sha er a cir ve gbang, ihyuma i doon tsung la ia due ga yô. Yange i va gema yilan iwen ne kpa sha iti shon i môm.​—Mr 14:3.

  • Alamoti.

    Ka ishember i sha kwagh u ityogholov. Inja i ishember ne ér “Anuunaukase; Agumaukase.” Alaghga ngi ôron kwagh u ikyenge i mbayevkasev i ka i vende la. A shi nan kpa yange i ter ishember ne shighe u i soo ér i kuhwa ityogholov sha ikyenge i kaan hweng yô.​—1Kr 15:20; Ps 46:Nst.

  • Alefa man Omega.

    Ka ati a ishangebaacaa i hiihii man i masetyô ken asangaabaacaa a ken zwa Grika; i nger asangaabaacaa ne imôngo ajiir atar ken takeda u Mpase ér ka ititom i Aôndo. Kwagh u asember ne a lu ôron sha ajiir ne yô ér, “u hiihii man u masetyô” kua “mhii man mkur.”​—Mp 1:8; 21:6; 22:13.

  • Amen.

    Inja na yô ér, “i̱ lu nahan,” shin “kpee je.” Ka ishember i ken zwa Heberu i i yilan ér aman la, inja na yô ér “u lun a jighjigh iyol, u lun a mimi iyol.” Yange a̱ bum shin a̱ er msen shin a̱ ôr kwagh yô, ior ve kaa ér “Amen” sha u tesen ér ve lumun a kwagh shon. I yila Yesu sha ititom ne ken takeda u Mpase.​—Dut 27:26; 1Kr 16:36; Mp 3:14.

  • Annongo.

    Mzough u ior mba dondon ma ityesen shin ma orhemen, shi dondon akaa a ve ne jighjigh a mi la. I yila iniongo i ihiar i kwaghaôndo u Mbayuda i zan gwa la sha iti ne, ka Mbafarishi man Mbasadushi je la. Mba yange ve lu Mbakristu ga la kpa yilan kwaghaôndo u Mbakristu ér “annongo” shin “annongo u Mbanasareti,” man a̱ shi nan kpa ve nengen ér a due ken kwaghaôndo u Mbayuda. Ken nongo u Kristu kpa yange iniongo va pav ker; i ter kwagh u “annongo u Nikolau” jighilii ken takeda u Mpase.—Aer 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Mp 2:6; 2Pe 2:1.

  • Antikristu.

    Ka ishember i ken zwa Grika, ngi ôron akaa ahar. Ngi ôron kwagh u ma kwagh u a hendan a Kristu yô, shi a fatyô u kaan ér ngi ôron kwagh u Kristu u aiegh, ka or u nan kaan ér nan ngu Kristu je la. Nongoior shin mbamzough shin iniongo i i senge ér i tile sha ityough ki Kristu shi ngi Mesiya shin i i lu hendan a Kristu man mbahenen nav cii, a fatyô u yilan i jighilii ér uantikristu.—1Yh 2:22.

  • Aôndo u mimi.

    Ka i nger ishember ne ken Zwa Heberu ér “Aôndo la.” Ashighe kpishi ka a seer “la” sha Aôndo ken Zwa Heberu yô, i lu u tesen er Yehova a lu kposo a mbaaôndo mbagen, i lu un tswen a lu Aôndo u mimi yô. Gbenda u i gema ishember ne sha ajiir shon ér “Aôndo u mimi” la ka sha inja, sha ci u kwagh la due a kwagh u i lu ôron ken Zwa Heberu la vough.—Ge 5:22, 24; 46:3; Dut 4:39.

  • Apostoli.

    Inja i ishember ne jighilii ér, “or u i tindi nan” yô. I yila Yesu nahan, kua ior mbagen mba yange i tindi ve ér ve za er mbagenev tom yô. Ashighe kpishi ka a̱ yila ishember ne yô, i lu mbahenen mba 12 mba Yesu iyol na yange tsua ve tindi ve la.—Mr 3:14; Aer 14:14.

  • Aram; Oraram.

    Ka ônov mba Aram, wan u Shem, mba yange ve tema hen uharegh mba hii hen Iwo i Lebanon kar za ar hen Mesopotamia, hide hii hen Iwo i Taurus ken imbusutarimese sen za nyôr shin Damaseku ta kar yem vegher u ken imbusutariyan la yô. Yange i yilan haregh ne ken zwa Heberu ér Aram, kpa i va gema yilan un ér Shiria, shi i yilan mba ve tema her la ér Mbashiria.—Ge 25:20; Dut 26:5; Ho 12:12.

  • Areki u ikyuryan.

    Ka akwati u yange i er sha kon u akashia, i cir un zanaria iyol yô. Yange i ver un ken Icighan Kpar u Hemban Cii u ken tabernakel, shi ken masejime i va ver un ken Icighan Kpar u Hemban Cii u ken tempel u Solomon maa la. Lu a kuur u i er sha zanaria tseegh yô, ucerubi lu sha mi uhar, hanmô ve na ishigh ken ugen. Akaa a vesen a yange lu ker yô, lu ikpande-awen ihiar i i nger Atindi a Pue sha mi la. (Dut 31:26; 1Ut 6:19; Heb 9:4)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 man u B8 la.

  • Areopagu.

    Igyungu igen i taven i ken Atene, igyungu ne lu gar u Akoropoli vegher u ken imbusutarimese. Shi yange i yilan mba ve teman ijir (atejir u) hen ijiir ne la kpa sha iti ne. Yange mbatimen sha mfe u taregh mba ken nongo u Setoika man Epikuria za a Paulu hen Areopagu ér a za pase akaa a a ne jighjigh a mi la.—Aer 17:19.

  • Armagedon.

    Ka i yila ishember ne ken zwa Heberu ér, Har Meghiddohn, inja na yô ér, “Uwo u Megido.” Ka a ter ishember ne yô, i ôron kwagh u “ityav mbi iyange i vesen i Aôndo U Hemban Agee Cii,” mbi “utor mba sha tar cii” vea kohol imôngo vea nôngo a Yehova la. (Mp 16:14, 16; 19:11-21)—Nenge ZEGECAN.

  • Asasel.

    Ka iti i ken zwa Heberu, a shi nan kpa inja i i ér “Ivo i Yemen Saan.” Sha Iyange i Nan Iwom la, yange i pase ivo i i lu sha ci u Asasel la i yem ken taaikyôngo, i lu ikyav i tesen ér ivo la tôô asorabo a ikyurior la a ken inyom i karen la i̱ yem a mi.—Le 16:8, 10.

  • Aselgeia.​—

    Nenge IEREN I NDÔHÔRSHIMA.

  • Ashetaroti.

    Ka inmgbianaôndo u Mbakaanan u nôngon ityav shi doon iyiav shin nan mar; ka kwase u Baal.—1Sa 7:3.

  • Ashia.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, haregh ne lu kpentar u ken tartor u Roma. Ijiir i nyian ne i lu ityôtar i tar u Türkiye la kpa lu ker, kua uicile mba lun ikyua a kpetar, er icile i Samo man Patemo nahan. Gartamen na lu Efese. (Aer 20:16; Mp 1:4)​—Nenge Ngeren u Seer u B13 la.

  • Atse a nan nagh.

    Imaagh ki taven, shin tsembe u i maa sha inya, shin sha abamber-awen, shin sha atse-awen shin i mande sha ikyon i i cir iyôgh sha mi yô; yange i naan iniav shin i nanden insensi sha mi ken mciviraôndo. “Atse a sha zanaria” a cuku a nanden insensi sha mi yange lu ken kpar u hiihii u tabernakel man u tempel. Yange i er a sha kon u i cir u zanaria iyol yô. “Atse a sha togula” a nan iniav mbi nanden a vesen di gema lu hen tembe ken won. (Ek 27:1; 39:38, 39; Ge 8:20; 1Ut 6:20; 2Kr 4:1; Lu 1:11)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 man u B8 la.

  • Atse.

    Dugh atse a jiidi kwaghyan kera yô, atse agen kpa yange lu. Atse agen lu a soughon awen dughun akaa a injaa ker shin soughon myôm shi mgbaghen atsua kua mkam ma inyaam magen. Sha ayange a i ngeren Bibilo la, i maan atse sha akam man awen.—Ge 15:17; Le 2:4; Da 3:17; Mp 9:2.

  • Ayange a Masejime.

    Ishember ne man asember a a ze kwaghmôm a i̱, er “ayange a masetyô” nahan cii, ka i ter a ken akaaôron a profeti a ken Bibilo zum u i lu ôron kwagh u shighe u akaa aa er maa mkur una va yô. (Esk 38:16; Da 10:14; Aer 2:17) Ayange a masejime aa fatyô u lun anyom kpuaa shin anyom kpishi, kpa har sha er kwaghôron u profeti a tese la. Bibilo hemba teren ishember ne sha kwagh u “ayange a masejime” a tar u hegen ne, shighe u Yesu una lu imôngo vea mbahenen nav ken jijingi la.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.

  • Azôv.

    Ujijingi mba wan afer mba i nengen a ve ga, ve hembe uumace tahav yô. I yila ve ér “ônov mba Aôndo” ken Genese 6:2 shi i yila ve ér “mbatyomov” ken Yuda 6. Yange i gba ve ve lu mbaaferev ga, ve lu mbatyomov, kpa ve va gema ve hingir mbahyomov mba Aôndo zum u ve hemba un ato sha ayange a Noa, ve kohol Satan u hendan a Yehova la.—Dut 32:17; Lu 8:30; Aer 16:16; Yak 2:19.

B

  • Baal.

    Ka aôndo u Mbakaanan u i senge ér ka un a lu a kwavaôndo shi a nôôn ura shi a doon iyiav shin a ne mar yô. Mbaaôndo mba kiriki mbagen kpa yange i yilan ve ér “Baal.” Inja i iti i ken zwa Heberu ne ér “Or u Kwagh; Orvesen.”—1Ut 18:21; Ro 11:4.

  • Balsam.

    Ka mningem ma human doon ma ityoho man ahu kua ikyon igen ma lun er mkurem nahan. Yange i eren icigh a ma shi i eren kwagh u human doon a ma kpaa. Balsam yange taver ishe ken Ashia u tsuaa la kpen kpen.—Ge 37:25; Yer 8:22.

  • Batisema; Er batisema.

    Inja i u eren batisema yô, ka u “mirin” shin wan kwagh shin mnger uven. Yesu yange tese ér gba keng u mbadondon un vea er batisema. Shi Ruamabera ôr kwagh u batisema u Yohane man batisema u sha icighan jijingi man batisema u sha usu kua ubatisema mbagen.—Mt 3:11, 16; 28:19; Yh 3:23; 1Pe 3:21.

  • Bav.

    Ikyaren i zarkwagh; mbatimen akaa a shin inya zua a abamber a ugber a a lu a iti ne sha mi yô, man a tese ér ikyaren ne yange i kuma er ulita 22 nahan. Ka ikyaren i bav ne yange i nenge ker ve i fa er a kar zarkwagh man ishamakaa igen kpishi i i er kwagh u i ken Bibilo la ye. (1Ut 7:38; Esk 45:14)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Belesebul.

    Ka iti i i yer Satan a mi yô, un u a lu orhemen shin tor u azôv la. A shi nan kpa lu iti i Baal-sebu, Baal u Mbafiliti civir ken Ekeron la, i va goom a mi i yilan nahan ye.—2Ut 1:3; Mt 12:24.

  • Beredi u sha ishi.

    Lu ikpenberedi puekarihiar i yange i penda i atihi ahar yô; hanma tihi a lu ikpenberedi ataratar. Yange i penda i sha tebul ken Icighan Kpar u ken tabernakel man u ken tempel. Shi yange i yila ér “beredi u veren sha ishigh ki Aôndo” man “ikpenberedi i sha ishi.” Lu nagh ku i naan Aôndo yô. Hanma Iyange i Memen yô yange i musan uberedi mban i ver mba hev. Lu upristi tseegh yaan ikpenberedi i i tôô kera la ye. (2Kr 2:4; Mt 12:4; Ek 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Ber u usu.

    Ka ijiir i “yeghen usu man sulfur” i sha injakwagh, shi i yila i ér “ku u sha uhar.” Mbaasorabo mba ve vende u geman ishima, man Diabolo kua ku man Uwar (shin Hade) je kpaa, i kende ve cii ken ber u usu la. Er i we or u ken jijingi kua ku man Hade kpaa ker, man i lu u akaa ne cii aa fatyô u hian ken usu ga yô, tese ér ber ne ka ijiir i nanden or her gbem sha won ga, kpa ka ikyav i mtim u tsôron.—Mp 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Bouange.

    Ka nyityô uange i̱ i̱ tsaren fele fele, man i lu u mbua fatyô u samber wuee shi wuan ior yô. Ashighe kpishi yange i lu Aôndo a haa bouange sha u tsahan ior ye.—Nu 14:12; Esk 38:22, 23; Am 4:10.

  • Bul.

    Ka iti i uwer u sha anigheni ken icighan kalenda u Mbayuda, kpa gema ka uwer u sha uhar ken kalenda u akuraior agen. I dugh iti ne ken iti igen, inja i i ér “ume; wa kimi.” Yange uwer ne u hii ken atô u Oktoba u va bee ken atô u Novemba. (1Ut 6:38)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Busa.

    Anar u tôngon u ka i er sha iyô, u yange i tôngon sha u ôron ior ma loho shin i tôngon ken kwaghkuhwan yô. Numeri 10:2 kaa ér Yehova yange ôr gbenda u a er ibusa ihiar sha azurufa sha er a tôngon i sha u yilan ior imôngo shin sha u hemben afo shin yôôn ityav yô. A shi nan kpa ibusa ne lu jighilii, i hule er “akor” a tôngon a yange i er sha akor a inyam kpôô kpôô la nahan ga. Yange ibusa lu ken ityogholov mbi i kuhwan ken tempel la, kpa i pase er yange i er mbi jighilii ga. Ashighe kpishi ka i ôr sha injakwagh ér busa gba imo, maa i yôô ajiraôron a Yehova shin akaa a vesen agen a Aôndo a er yô.—2Kr 29:26; Esr 3:10; 1Ko 15:52; Mp 8:7–11:15.

D

  • Dagon.

    Ka aôndo u Mbafiliti. I fa ape i zough a iti ne jighilii ga, kpa mbafantakeda mbagen kaa ér í zua vea iti i ken zwa Heberu i i yer ér dagh la (inja na yô ér ishu).—Mbj 16:23; 1Sa 5:4.

  • Dariki.

    Ka gbenger inyar u sha zanaria u Mbapershia, a yuhwa kuma ugeram 8.4. (1Kr 29:7)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Dekapoli.

    Agar a Mbagrika a yange wa zua yô; sha hiihii la, lu agar pue (i zua a iti ne ken asember a ken zwa Grika a i yer ér deka man polis la. Inja i deka ér “pue,” inja i polis di ér “gar”). Shi lu iti i yange i yilan haregh u lu Zegemnger u Galilia man Ifi u Yordan vegher u sha ityoughkitaregh, ape agar ne kpishi lu her la yô. Lu ajiir a vesen a i eren akaa a ityôô a Mbagrika kua kpenga her yô. Yesu yange kar hen haregh ne, kpa i nger kwagh môm u tesen ér yange za hen ma gar ken agar ne ga. (Mt 4:25; Mr 5:20)​—Nenge Ngeren u Seer u A7 man B10 la.

  • Denariu.

    Gbenger azurufa u Mbaroma; yange a yuhwa i kuma ugeram 3.85 shi a lu a ikyav i ityough ki Shisar sha mi vegher môm. Lu injar i i kimbin or sha tom u ken iyange jimin yô, shi Mbaroma yange ve kighir Mbayuda ve ta ve “kpandegh” sha gbenger azurufa ne. (Mt 22:17; Lu 20:24)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Derakema.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, ishember ne ngi ôron kwagh u gbenger azurufa u Mbagrika. Sha ayange la, a yuhwa i kuma ugeram 3.4. Ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la yô, i ter kwagh u derakema u sha zanaria sha shighe u Mbapershia la, i kaa ér ngu kwaghmôm a dariki. (Ne 7:70; Mt 17:24)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Diabolo.

    Ka iti i ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika, i pasen or u Satan a lu yô. Inja i iti ne ér, “Or u Vihin Ior Iti.” Yange i na Satan iti i Diabolo ne sha ci u ka un a hemen sha u vihin Yehova iti shi wan un akaa iyol, shi puun mkaanem Nam ma dedoo kua icighanti Na la ye.—Mt 4:1; Yh 8:44; Mp 12:9.

  • Dooshima u been ga; Dooshima u tsôron; Erdoo.

    Ashighe kpishi ka ishember i ken zwa Heberu i cheʹsedh la ka i gema i sha igbenda ne ye; ngi ôron kwagh u dooshima u or ka nan kange ishima u tesen orgen, eren kwagh a nan sha mimi man sha jighjigh, shi varen a nan kôôsôô la. Ashighe kpishi ka Aôndo ka a tese uumace dooshima ne ye, kpa uumace kpa ka ve tese ayol a ve dooshima ne.—Ek 34:6; Ru 3:10.

E

  • Edom.

    Iti igen i yange i na Isou, wan u Isaka yô. Ônov mba Isou (ka Edom je la) yange ve tema hen haregh u Seir, haregh u iwoogh u a lu hen atô u Zegemnger u Bar man Ijem i ‘Aqaba la. I va gema yilan ijiir ne ér Edom. (Ge 25:30; 36:8)​—Nenge Ngeren u Seer u B3 man u B4 la.

  • Eev shin akombo; Akombo a civir.

    Eev ka kwagh u a lu ibyeen, shin a til sha ityough ki ma kwagh u a lu kpôô kpôô shin u i hen a hen mluashe na, u ior ve civir yô. Aluer ma eev doo or ishima kpishi shin nan ngu guren mbu inya, shin nan ngu wuese mbu kpishi shin nan kende a mbu sha hemba akaa agen cii yô, ka eev mbu civir je la.—Ps 115:4; Aer 17:16; 1Ko 10:14.

  • Efa.

    Ka ikyaren i ishamakaa man iti i ikyagh ki karen ishamakaa shon la kpaa. Yange i̱ lu kwaghmôm a ikyaren i zarkwagh i bav la, nahan i kuma ulita 22. (Ek 16:36; Esk 45:10)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Eferaim.

    Ka iti i wan u Yosev u sha uhar la. Shighe va karen yô, hingir iti i ipyaven i ken Iserael. Yange Iserael va paven yô, i gema yilan tartor u uipyaven mba puev mbara cii ér Eferaim, sha ci u lu ipyaven ne hemba duen iti ken a ve ye.​—Ge 41:52; Yer 7:15.

  • Efodi.

    Ka riga u lun a ave ga u upristi yange ve huan yô. Zegepristi yange a hua efodi u lu inja kposo yô, i wa ikpa i sha vanger i i lu a awen a injaa 12 sha mi yô. (Ek 25:7)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Elul.

    Lu iti i uwer u sha 6 ken icighan kalenda u Mbayuda shighe u ve due uikyangen ken Babilon ve hide la, kpa gema lu uwer u sha 12 ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Agusutu u va bee ken atô u Setemba. (Ne 6:15)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Erdoo; Mhôônom.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i lu ôron kwagh u akaa a i lumun a mi shi a kom ashe la i gem nahan ye. Ashighe kpishi ka i ter ishember ne sha u ôron kwagh u iyua i i ne sha erdoo, shin i ne sha gbenda u tesen ér mhôônom kôr or a orgen yô. Zum u i lu ôron kwagh u erdoo shin mhôônom ma Aôndo yô, ka i ôron i lu kwagh u iyua i Aôndo a ne se mgbeghaa gbilin, a ver ishima ér se hide un a mi ga yô. Sha nahan yô, ka ieren i Aôndo i tesen ér ne kwagh mgbeghaa shi tesen uumace dooshima man erdoo wuee. Shi ka i gema ishember i ken zwa Grika ne ér “mhôônom ma zungwen.” Mba tesen or erdoo ne sha ci u nan er ma kwagh shin nan kuma u a tese nan yum ga, kpa or u nan tesen erdoo ne la ka nan er nahan sha ci u nan wa nagh kpishi.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

  • Etanim.

    Ka iti i uwer u sha utaankaruhar u ken icighan kalenda u Mbayuda. Gema ka uwer u hiihii ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Setemba u va bee ken atô u Oktoba. Mbayuda yange mba moughon ken Babilon mba hidi yô, i gema yilan u ér Tishiri. (1Ut 8:2)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Etiopia.

    Ka tar u ngise u lu tar u Igipiti ken imbusutariyan la. Vegher u tar u Igipiti u hegen a hembe lun ken imbusutariyan la, kua tar u hegen i yer ér Sudan la cii, lu haregh u tar u Etiopia. Ashighe agen ka i nger ishember ne sha ityough ki ishember i “Kushi” i ken zwa Heberu la.​—Est 1:1.

F

  • Farou.

    Iti i yange i yilan utor mba Igipiti yô. I ter ati a ufarou utaan ken Bibilo (ka Shishaki, man So, man Tirhaka, man Neko, kua Hofera), kpa mbagenev i ter ati a ve ga, kua mba yange ve er kwagh vea Aberaham man Mose man Yosev yem naleghaa la kpaa.—Ek 15:4; Ro 9:17.

  • Fatôm.

    Ka ikyaren i iniembe i kwagh, i karen fan mze u mnger. Fatôm môm ka a lihe i kuma mita 1.8 (angahar 6). (Aer 27:28)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Ferankinsensi.

    Mningem ma uman (iniôndon). Ka i zua a mi sha ikyon man ahu agen a i yer ér Boswellia la. Yange a̱ nande ferankinsensi yô, ihyuma i doon i due. Lu môm ken ilyôghonov mbi i eren icighan insensi u i nanden ken tabernakel kua ken tempel la a mi yô. Shi yange i nungwa un sha nagh ku sha samuyia, shi i ver un sha hanma tihi u beredi u sha ishi, ken Icighan Kpar.—Ek 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

  • Filitia; Mbafiliti.

    Lu tar u haregh u u lu ken imbusutariyan i tar u Iserael vegher u shin kpemnger, u i va gema yilan u ér Filitia la. Yange i yilan mba ve mough ken Kerete ve va tema hen ijiir ne la ér Mbafiliti. Davidi yange hemba ve ityav, kpa ve lu sha tseeneke ve shi ve lu mbahyomov mba Iserael her zan zan. (Ek 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)​—Nenge Ngeren u Seer u B4 la.

G

  • Gar u Davidi.

    Ka iti i yange i va gema yilan gar u Yebushi, zum u Davidi ngohol un maa ya u tor her sha ci na yô. Shi i yila un kpaa ér Shion. Gar ne lu sha igyungu i i lu vegher u ken imbusutariyan i Yerusalem la, shi lu gar ne hemba tsan ken Yerusalem cii ye.—2Sa 5:7; 1Kr 11:4, 5.

  • Gbenda.

    I ter ishember ne sha injakwagh ken Ruamabera sha u ôron kwagh u gbenda u eren kwagh shin ieren i Yehova a lumun a mi shin a vende yô. Yange i yila mba ve hingir mbadondon Yesu Kristu la ér ka mbadondon “Gbenda u Ter,” inja na yô, uma ve cii har sha kwagh u nan Yesu Kristu jighjigh, shi dondon ikyav na.—Aer 19:9.

  • Gbidye.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, ishember ne ka i ôron kwagh u tsulen or akpa u yange i iligh atsur sha mi shin u lun a akaa a kuman sha mi yô.—Yh 19:1.

  • Gbough ku horon zwa.

    Ka gbough ku lihen ku i we ku iyôgh ki horon zwa mbera mbera, ku yange mbasulev huren ilev a mi yô. I tôô gbough kun i kar sha akaaôron a orfankwagh a ka a wase or nan kegh ato, nan dondo kwaghwan u injaa yô. Ishember i u “hendan a gbough ku horon zwa” la ka injakwagh; i dugh injakwagh ne sha kwagh u bua u i lu huren un kpa a lu taver ityough, tumen angahar sha gbough kura, ve a vihi iyol yô.—Aer 26:14; Mbj 3:31.

  • Gehena.

    Ka iti i Pev u Hinom i ken zwa Grika. Pev ne lu gar u Yerusalem u tsuaa la vegher u ken imbusutariyan. (Yer 7:31) Yange i ôr kwaghôron u profeti sha ijiir ne ér ka shimi a haa ikyom i ior ye. (Yer 7:32; 19:6) Ikyav i môm kpa tese ér yange i kenden zendenya shin uumace ken Gehena uma sha u ve hia shin ve ya ican ga. Sha nahan yô, ijiir la ia fatyô u lun ikyav i tesen ér ma ijiir igen ngi i i nengen a mi ga, i uuma mba mbakpenev ve hian her ken usu u kpôô kpôô ne gbem sha won ga. Kpa Yesu man mbahenen nav yange ve ôr kwagh u Gehena ne sha injakwagh, u tesen ikyav i mtsaha u tsôron u a lu “ku u sha uhar” la, ka mtim u tsôron shin u wuan ior sha u ve̱ de kera hiden lun uma ga gbem sha won.—Mp 20:14; Mt 5:22; 10:28.

  • Gera.

    Ka ikyaren i i yoho i kom geram 0.57 yô. Gera una za ken shekel môm kwa ikyundu. (Le 27:25)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Gileadi.

    Ka haregh u doon iyiav u hii vegher u yande Ifi u Yordan u sha ityoughkitaregh la, kar yem ken imbusutarimese zan zan za due imbusutariyan i Pev u Yaboki la. Ashighe agen yange i ter iti ne u ôron kwagh u tar u Iserael, vegher u sha ityoughkitaregh ki Yordan, ape ipyaven u Ruben man u Gadi kua vegher ipyaven u Manase tema la jimin cii. (Nu 32:1; Yos 12:2; 2Ut 10:33)​—Nenge Ngeren u Seer u B4 la.

  • Gititi.

    Ka ishember i ka i ter i zum u i lu ôron kwagh u ityogholov yô, kpa i fa inja i i jighilii ga. Ka inja er i zua a i ken ishember i ken zwa Heberu i gath la nahan. Mbagen na jighjigh ér ka ityogholov mbi sha kwagh u atsam a yange i waan shighe u eren wain yô.—Ps 81:Nst.

  • Gomna.

    Ka orvesen u yange nan hemen ma tiôntar u Iyoudyu i Vesen i tartor u Roma nengen sha mi yô. Yange nan lu a tahav mbu ôron ajir shi nan lu a ushoja sha ikyev, shi er yange i gba u Iyoudyu i Vesen la ia tôv sha akaa a nan eren la nahan kpa, nan lu a tahav kpishi sha tiôntar la.—Aer 13:7; 18:12.

H

  • Hade.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ken zwa Heberu ér “Sheol” la. I gema ishember ne ér “Uwar” (ishangebaacaa i hiihii la ka i̱ vesen), sha u tesen ér ka ape i iin uumace cii la.—Nenge UWAR.

  • Haregh u Iwoogh u Lebanon.

    Ka môm ken haregh mba iwoogh mba uhar mba ve kohol ve lu iwo i ken tar u Lebanon la. Haregh u môm ngu vegher u shin ityôtar, ugen la di ngu vegher u sha ityoughkitaregh. Pev u gôgônan u doon iyiav pav haregh mba uhar mban. Haregh u shin ityôtar la hii ikyua ikyua a kpe u Mediterenia, ajiir agen iwo ka i tav i nyôr umita 1,800 (angahar 6,000) ajiir agen di i nyôr umita 2,100 (angahar 7,000). Sha ayange a ngise la, Lebanon lu a usedar mba gban kpam kpishi, mba yange ve gba ityar i i dondo a ve la kwagh kpen kpen yô. (Dut 1:7; Ps 29:6; 92:12)​—Nenge Ngeren u Seer u B7 la.

  • Heberu.

    Ka Aberam (Aberaham) yange i hii yilan un sha iti ne ye, sha u tesen mkposo na a Mbaamor mba ve wa ndor a na la. Iti ne va hingir iti i ônov mba Yakob, wan u wan u Aberaham, kua zwa u ve lamen la. Sha shighe u Yesu la, asember a ken zwa Aram kpishi hingir zwa Heberu, shi lu zwa u Kristu man mbahenen nav kpa lamen je la.—Ge 14:13; Ek 5:3; Aer 26:14.

  • Hereme.

    Ka iti i aôndo u Mbagrika, wan u Seuse. Yange ior mba ken Lisetera yila Paulu sha lan ér Hereme, sha u tesen ér ngu eren tom u ve nenge ér ka tom u aôndo shon u a ze mbaaôndo ityom shi a fe iliam kpishi la.—Aer 14:12.

  • Herode.

    Ka iti i tsombortor u yange tartor u Roma ver u u lu hemen Mbayuda yô. Yange iti i Herode u Tamen la za gwa sha ci u a hide a maa tempel u ken Yerusalem shi na zwa i wua mbayev sha u una nôngo a wua Yesu yô. (Mt 2:16; Lu 1:5) Yange i na ônov mba Herode u Tamen hemen sha avegher a tartor u ter ve; ve yô lu Herode Arekilau man Herode Antipa. (Mt 2:22) Antipa yange lu tetera, u ior kpishi yilan ér “tor” la; yange hemen hen shighe u Kristu er tom u pasen kwagh shin tar anyom atar man tiôn la, zan zan sha shighe u i ôr kwagh na ken Aerenakaa ityough 12 la. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Aer 4:27; 13:1) Shighe la karen yô, ortyom u Aôndo wua Herode Agripa u sha I, u lu wan u wan u Herode u Tamen la, zum u tema tor shighe kar kpuaa yô. (Aer 12:1-6, 18-23) Maa wan na, Herode Agripa u sha II la tema tor, hemen zan zan sha shighe u Mbayuda mough ahendan a Roma la.—Aer 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Higayon.

    Ka ishember i tesen gbenda u a kuhwa ityogholough yô. Gbenda u i nger ishember ne ken Pasalami 9:16 la tese ér alaghga ka u kuhwan adiguve sha ikyenge i kôrough, i kôron ken ishima shin tamber ityogholough sha inja i or a gbidye kwar yô.

  • Hin.

    Ka iti i ikyaren i zarkwagh man ikyagh ki karen zarkwagh shon. A kuma ulita 3.67 sha kwagh u orngeren yiase Josephus a kaa yô. A kaa ér hin môm ka uikyaren mba ior i Atene mba i yer ér choe la uhar. (Ek 29:40)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Hisop.

    Ka imendenegh ki lun a agbaa a doonashe kua ikya, ki yange i mishin awambe gayô mngerem a mi sha u wanger or shin kwagh, er atindi tese nahan yô. Alaghga lu ahu a i yer ér marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum) la. Kwagh u i ôr ken Yohane 19:29 la tese ér alaghga lu ahu a marjoram yange i kange sha ankon shin sha gongor u imendenegh ki i yer ér durra, ki lu môm ken imendenev mbi i hembe yilan ér uwua (Sorghum vulgare) la ye, sha ci u gongor u imendenegh kin yange ua lihe a kuma u dughun soso shin wain u angen wan sha mi, zan Yesu a mi sha zwa.—Ek 12:22; Ps 51:7.

  • Homa.

    Ka ikyaren i ishamakaa i i lu kwaghmôm a koor yô. Sha kwagh u ikyaren i bav i tese yô, i nenge ér homa kuma ulita 220. (Le 27:16)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Horebi; Uwo u Horebi.

    Ka haregh u iwoogh u a kase Uwo u Senai la. Ka iti i Uwo u Senai igen. (Ek 3:1; Dut 5:2)​—Nenge Ngeren u Seer u B3 la.

I

  • Ibumun.

    Mkaanem ma or ka nana̱ bumun ér kwagh ka u mimi ve nan ôr yô, shin ityendezwa i or nan er a ishima i môm ér nana er ma kwagh shin nana er ga yô. Ashighe kpishi ka i lu ityendezwa i or nan er a or u nan hembe nan yô, hemban je yô a Aôndo. Yehova yange taver ikyuryan na a Aberaham sha ibumun.—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.

  • Icam i Kôndon sha Gar.

    Ka ngeren u sha ityo u Pasalami 120-​134. Ior mba a mbamnenge kposo kposo sha kwagh u inja i kwagh ne, nahan cii kpa ior kpishi nenge ér Mbaiserael yange ve waan upasalami mba 15 mban sha iember zum ve lu ‘kôndon’ yemen sha Yerusalem u za civir Aôndo yô. Yerusalem yange lu sha iwo i ken Yuda, man Mbaiserael zaan sha mi kwa tar ken inyom u za eren uiniongo vev mba vesen mbara.

  • Iceghzwa.

    Ka ityendezwa i or er a Aôndo ér nana er ma kwagh, shin nana na ma iyua shin nagh, gayô nana er ma tom shin nana nyagh akaa agen, a nana er kpa a lu tindi u peren ga yô. Ngi a tahav er ka ibumun nahan.—Nu 6:2; Orp 5:4; Mt 5:33.

  • Icighan; Icighanmlu.

    Ka ieren i Yehova a lu a mi i tesen mlu na kpôô kpôô yô; ka ieren man mlu u wang u mshi a lu sha mi cuku kpaa ga yô. (Ek 28:36; 1Sa 2:2; Anz 9:10; Yes 6:3) Shighe u i lu ôron kwagh u uumace (Ek 19:6; 2Ut 4:9), man annyamev (Nu 18:17) man akaa (Ek 28:38; 30:25; Le 27:14) man ajiir (Ek 3:5; Yes 27:13) man ashighe (Ek 16:23; Le 25:12) man ityom i eren (Ek 36:4) cii yô, ishember i ken zwa Heberu i i gem nahan la ka i ôron kwagh u, kwagh u i pav i ver kposo, shin i tsegha sha ci u icighan Aôndo yô; ka mlu u kwagh u i dugh i ver sha ci u tom u Yehova yô. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la kpa, ishember i i gem ér “icighan” man “icighanmlu” la ka i ôron kwagh u paven kwagh veren sha ci u Aôndo. Shi i ter asember ne u ôron kwagh u or lun wang sha ieren kpaa.—Mr 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

  • Icighanikyav i mtsegh.

    Ka ankpande u engem u yange i er sha zanaria tseegh yô, i nger kwagh sha mi ken zwa Heberu ér “Yehova ngu icighan.” Yange i zer un hen ishigh ki tsar u zegepristi u kangen sha ityo. (Ek 39:30)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Icighanjiir.

    Ka ijiir i i tsegha sha ci u mcivir yô. Kpa ashighe kpishi ishember ne ka i ôron kwagh u tabernakel shin tempel u ken Yerusalem. Shi ka i yila ijiir i teman i Aôndo i sha la sha iti ne.—Ek 25:8, 9; 2Ut 10:25; 1Kr 28:10; Mp 11:19.

  • Icighan jijingi.

    Ka tahav mbu Aôndo mbu ageegh mbu i nengen a mbu ga, mbu a eren tom a mi sha u kuren awashima na yô. Mbu icighan sha ci u mbu due ka hen Yehova, un u a lu wang shi a eren perapera sha gbenda u hemban cii la, shi ka sha mbu Aôndo ka a er uicighanmbaakaav ye.—Lu 1:35; Aer 1:8.

  • Icighan Kpar.

    Ka kpar u tabernakel shin u tempel u masen sha hunda, u yange hemba kehen la; lu kposo a kpar u hemban lun shin atô, u i yilan ér Icighan Kpar u Hemban Cii la. Ken tabernakel yô, Icighan Kpar la yange lu a daarimenger u sha zanaria man atse a nanden insensi a sha zanaria, kua tebul u veren beredi u sha ishi, man mkam ma sha zanaria. Ken tempel yô, Icighan Kpar ne lu a atse a nan nagh a sha zanaria man udaarmbaamenger mba sha zanaria pue, kua utebul pue mba veren beredi u sha ishi. (Ek 26:33; Heb 9:2)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 man u B8 la.

  • Icighankpar u Hemban Cii.

    Ka kparyou u hemban lun ken atô u tabernakel man tempel, u shin atô, ape yange i ver areki u ikyuryan la; i yilan un kpaa ér Icighanjiir u Hemban Cii. Tindi u Mose tese ér, ka zegepristi tseegh yange i na un ian i nyôron ken Icighankpar u Hemban Cii la ye, shi yange a nyôr ker kwa môm tseegh ken inyom, sha Iyange i Nan Iwom.​—Ek 26:33; Le 16:2, 17; 1Ut 6:16; Heb 9:3.

  • Icighan kwaghmyer.

    Vegher u awashima u Aôndo, u a dugh hen Aôndo, shi ka a yer un zan zan sha shighe u i kuma un yô. Ka a pase un hen mba a tsough u pasen ve un la tseegh.​—Mr 4:11; Kol 1:26.

  • Icighantom.

    Ka tom u u lu icighan kwagh, u or nan lu eren sha u civir Aôndo yô.—Ro 12:1; Mp 7:15.

  • Icôngo.

    Ka u huan kwav u sha ityough ki ilyeegh ki nomsoor ki yaven a or. Yange i wa tindi ér Aberaham man ônov nav cii ve̱ er nahan, kpa Mbakristu yô, gba keng u vea eren nahan ga. I ter ishember ne sha injakwagh sha igbenda kposo kposo ken Bibilo.—Ge 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3.

  • Idya.

    (1) Ka u nom shin kwase karen a ishima i nan yaven a orgen u nan vese nan ga yô. (Ek 20:14; Mt 5:27; 19:9) (2) Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér porneia la. Ka i ter ishember ne ken Ruamabera shighe u i lu ôron kwagh u aeren a yaven a or agen a Aôndo a vende yô. Kwagh ne kua u nom shin kwase yaven a orgen u nan vese nan ga yô, man gbaga u eren, man u mba ve vese ayol ga yaven a ayol a ve, man u nomsoor yaven a nomsoor ugen, shin kwase yaven a kwase ugen, kua u yaven a zendenya. I ter ishember ne ken Mpase sha injakwagh; ngi ôron kwagh u kwaghaôndo u a lu gbagakwase, i yer ér “Zegebabilon” la, sha u pasen er ka a lu vea mbahemenev mba tar ne kangenaa sha u keren tahav man inyaregh yô. (Mp 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Aer 15:29; Ga 5:19)​—Nenge AGBAGA.

  • Ieren i ndôhôrshima.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér aselgeia la i gem i̱ nahan ye. Ngi ôron kwagh u akaa a or ka nan er ve i tese ér nan per atindi a Aôndo sha gbenda u vesen, shi i tese ér nan wa dang shin nan ongo kwagh sha won ga yô; ieren ne ka i tese ér or la nan nengen mbahemenev a ice sha ityo ga, shi nan nengen atindi ityôkyaa ga. Ishember ne ngi ôron kwagh u or nzughul di ankwagh cuku tsô ga.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.

  • Iferor.

    Ka iti i i yilan Satan Diabolo a mi yô, un u a hendan kwagh a Aôndo kua atindi a na a perapera la.—Mt 6:13; 1Yh 5:19.

  • Ifyan; Wa ifyan.

    U tan kume shin kaan ér kwagh a̱ tser or shin ma kwagh. Ishember ne ngi ôron kwagh u ilyahan shin tswam u eren ga. Ashighe kpishi ka a̱ kende a ôr kwagh shin a̱ tsengaôron ér kwagh a tser or shin ma kwagh yô, i kaa ér ka ifyan. Shi ka a̱ lu Aôndo shin ma or u i ne nan ian nana̱ ôr kwagh nahan yô, i lu kwaghôron u profeti shi a lu a tahav.—Ge 12:3; Nu 22:12; Ga 3:10.

  • Igbangese i ikyevwe.

    Ka ikyaren i iniembe kwagh, i gbanger kuma er mough hen ihôwe i tamen va hen ihôwe i kiriki la, zum u i san uwegh yô. Aluer i kar iniembe ne sha ishiva i usentimita 44.5 (uinci 17.5) la yô, igbangese i ikyevwe kuma usentimita 22.2 (uinci 8.75). (Ek 28:16; 1Sa 17:4)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Igbur.

    Ka teran u yange i penda or sha avande, i har ikyav sha mi keen man keen, shin tiôn-kon gayô bamber-kon u yange i har uzendenya uhar sha mon (hemban je yô ibua), ve urugh ma ikyagh ki tomough ki kahan kwagh shin ve kpelan ikyekye ve yemen a mi yô. Er ikpan yange i hemban tôôn ikyav mbi yuhwan sha agbur yô, i ter ishemberti i igbur ne sha injakwagh u ôron kwagh u or u nan lu ken kpan shin nan lu sha ikyev i or yô, man ieren i kighir or, kua ican i yan. Yange a̱ tôô shin a̱ tôndo or igbur kera yô, i tese ér or shon nan due ken kpan kua ken mkighir kera, shi mba kera yan mtsera sha a nan ga.—Le 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Igyungu.

    Ka i yila ishember ne ken Zwa Heberu ér “Milo,” inja i i ér “iv.” Septuajinta gema ishember ne ér “iyou i taver” shin “iyou i tor.” Alaghga yange ijiir ne lu ken Gar u Davidi sha gbaaôndo je, gayô i va maa i a maa, kpa i fa jighilii ga.—2Sa 5:9; 1Ut 11:27.

  • Ihyungwa i shoghor wain.

    Ashighe kpishi yange i lu ahungwa ahar a i time sha vande u awen a semetu a i yer ér limestone la yô. I môm yange i lu hen ijiir i hemban taven a igen la; i time an-akpa, a mough ken ihungwa i môm a kar a asegh ken igen. Nahan a̱ nguren shoghor atam a wain shin ihyungwa i sha la yô, zar u duen u kuan u haan shin ihyungwa i shin. I ter ishember ne sha injakwagh sha u ôron kwagh u ijirôron i Aôndo.—Yes 5:2; Mp 19:15.

  • Ihyungwa i Zan Kweng.

    Ka ishember i ken zwa Grika i abyssos la. Inja i i ér “kwagh u a ze kpishi” shin “u i fe ikighir na ga,” shin “a lu a ikighir ga” yô. I ter ishember ne ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la u ôron kwagh u ijiir shin mlu u ken uikyangen. Ngi ôron kwagh u uwar, kpa ka uwar tseegh ga.—Lu 8:31; Ro 10:7; Mp 20:3.

  • Ihyurenruamabera.

    Ka ruamabera u lihen u sha akôv a inyam shin sha papiru. Yange i nger kwagh sha mi vegher môm, i hure shin i kamber un sha ankon. Yange i nger mkaanem ma Ruamabera ken uihyurenmbaruamabera, shi i va tôô mkaanem mara i hide i nger ken uihyurenmbaruamabera mba hev. Lu gbenda u i hemban eren takeda sha ayange a i ngeren Bibilo la je la.—Yer 36:4, 18, 23; Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

  • Ijiir i taven.

    Ka ijiir i mcivir i yange i lu sha igyungu shin sha uwo shin sha tsembe u i maa a maa yô. Shin er ashighe agen i civir Aôndo sha ajiir a taven ne nahan kpa, ashighe kpishi i hemban civir mbaaôndo mba aiev hen ajiir ne.—Nu 33:52; 1Ut 3:2; Yer 19:5.

  • Ijimba.​—

    Nenge IDYA.

  • Ijungwen.

    Kwagh u or ka nan eren u tesen ér ishima vihi nan ker zum u ku shin ma kwagh u vihin ugen a er nan yô. Sha ayange a i ngeren Bibilo la, i zungwen kwagh shighe naleghaa. Dugh mliam ma vaan genger genger kera yô, mbazungwen shi yange ve hua akondo a lu inja kposo, ve haa mtwem sha ityo, ve ande akondo a ve, shi ve taan ave sha vanger. Ashighe agen yange i lôhô mba ve fe u zungwen tsembelee yô, ve va vaa ku.—Ge 23:2; Est 4:3; Mp 21:4.

  • Ikpa i sha vanger.

    Lu ikpa i i var awen a injaa sha mi i zegepristi u ken Iserael yange a hua sha vanger zum u a lu nyôron ken Icighan Kpar yô. Yange i yilan ikpa ne ér “ikpa i sha vanger i kuren ikyaa a mi” sha ci u Urim man Tumim mba yange Yehova kuren ijir a mi la ve lu ker. (Ek 28:15-30)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Ikpenberedi i sha ishi.​—

    Nenge BEREDI U SHA ISHI.

  • Ikyav.

    Ka anar shin ieren shin mlu, shin kwagh u kpilighyol u i er, a lu a inja sha u tesen ma kwagh ugen her ave ave, shin ken hemen yô.—Ge 9:12, 13; 2Ut 20:9; Mt 24:3; Mp 1:1.

  • Ikyekyeutya.

    Ikyekye i lun akaver ahar, i anyinya kpelan yô; lu ityav i hemban zan a mi ye.—Ek 14:23; Mbj 4:13; Aer 8:28.

  • Ikyomon.

    Mbaahungwa mba ve yemen kuukuku yô. Atindi a Mose yange tese ér mba wang, a fatyô u yan ve. Mbaahungwa mba ka ve yemen kuukuku ve yaan hanma kwagh cii, ve vihi akaa je hundu u sen la, i yila ve ér kwagh u van a ican.​—Ek 10:14; Mt 3:4.

  • Ikyondo i huan zungwen.

    Ikyondo i lun cusa cusa i yange i er aba shin akpa a mi, er a yange i haan ishamakaa ker la nahan. Yange i hemban tumen i̱ sha aive a ivo a il; lu ikyondo i huan zungwen.—Ge 37:34; Lu 10:13.

  • Ikyondo i yisan.

    Ka ikyondo i yange i tume i doo ashe tsung, i tume ucerubi sha mi yô. Yange i ta i̱ ken tabernakel, shi i va ta i̱ ken tempel, i̱ pav Icighan Kpar a Icighan Kpar u Hemban Cii. (Ek 26:31; 2Kr 3:14; Mt 27:51; Heb 9:3)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Ikyônough ki ijirigh.

    Yange i nôngo u lun tsembe u taven u i maa ken won, i maa angahar a unden shi hungwan yô; ka sha her mbahemenev yange ve tema ve lam a ikpelaior shi ve yôô kwagh u ve soo ér i er ye. Ishember i “ikyônough ki ijirigh ki Aôndo” man i “ikyônough ki ijirigh ki Kristu” la ka asember a sha injakwagh, nga tesen ijir i Yehova a lu va ôron uumace la.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Yh 19:13.

  • Ikyuryan.

    Ka ityendezwa shin iceghzwa i Aôndo a er a or shin ior, shin i ior ve er a ayol a ve ér vea er ma kwagh shin vea er ma kwagh ga yô. Ashighe agen yange i lu or môm tseegh i gba u nana er kwagh u i kaa la ye (ikyur i ka i lu or môm tseegh nan kure i̱ yô; kaha a ityendezwa ga). Ashighe agen di yô, i gba u iorov mba uhar mba ve ye ikyur la cii vea er kwagh u i kaa la (ikyur i ka i lu iorov uhar ve kure i̱ yô). Dugh uikyur mba Aôndo yange ya a uumace la sha yô, Bibilo shi ôr kwagh u uikyur mba yange ior ya vea ior mbagenev shin uipyaven mbagen ya vea mbagen, shin akuraior agen ya vea agen, shin iniongoior igen ya vea igen yô. Uikyuryan mba ve lu a inja kpishi yô, ka ikyur i Aôndo yange ya a Aberaham man i ya a Davidi man i ya a tar u Iserael (ikyuryan i Tindi) kua i ya a Iserael u Aôndo (ikyuryan i he) la.—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Kr 21:7.

  • Ilirikum.

    Ka tiôntar u Mbaroma ugen u lu tar u Grika vegher u ken imbusutarimese yô. Paulu yange er tom na u pasen kwagh la zan zan za ar hen ijiir ne, kpa yange una pase kwagh hen Ilirikum shin una ar di a ar her tseegh kpa, i ôr ga. (Ro 15:19)​—Nenge Ngeren u Seer u B13 la.

  • Imande; Orimande.

    Ka angev mbu sha kwavyolough mbu vihin tsung. Ka a̱ ôron kwagh u imande ken Ruamabera yô, i lu di kwagh u angev mbu se fe i yilan mbu nyian sha iti ne la tsô ga, sha ci u yange lu uumace tseegh mbu kôron ve ga, akondo man ayou kpa yange mbu lu sha mi. Ka i yila or u nan gbe imande ér orimande.​—Le 14:54, 55; Lu 5:12.

  • Iniongo i Atumbe.

    Mba yer iniongo ne kpaa ér Iniongo i Utabernakel gayô Iniongo i Kurun a Iyiav. Yange i eren i ken uwer u Etanim ayange 15-​21. Yange i er iniongo ne ken Iserael ken mbee u sunda, i ember shi i na Yehova uiyua er a ne iyiav mbi doo yô. Sha ayange a iniongo ne cii ior ve tsaan ken atumbe, sha u umbur ve shighe u ve due ken Igipiti la. Lu môm ken uiniongo utar mba yange i gba hange hange u nomso vea za er ken Yerusalem yô.​—Le 23:34; Esr 3:4.

  • Iniongo i Beredi u I We Kwa sha Mi Ga.

    Ka iniongo i hiihii ken uiniongo mba vesen utar mba Mbaiserael eren hanma inyom yô. Yange i hii ken uwer u Nisan ayange 15 sha iyange i i dondo ken iyange i i ye paseka i kar la. Yange i er iniongo ne ayange ataankarahar. Ka iniongo i beredi u i we kwa sha mi ga ne tseegh yange i yaan sha u umbur mdugh u Mbaiserael ken Igipiti ye.​—Ek 23:15; Mr 14:1.

  • Iniongo i Sunda; Iniongo i Ulahadi.​—

    Nenge PENTIKÔSTI.

  • Iniongo i Wanger Tempel.

    Iyange i ngise i umbur i̱ ken inyom kwa môm sha u wanger tempel, zum u Antiochus Epiphanes va hôngor a mi kera yô. Yange i hii iniongo ne ken uwer u Kiselev ayange 25, i er i̱ ayange anigheni.—Yh 10:22.

  • Injakwagh.

    Ka kwaghôron u sha mkav shin kwaghôron u tiônôô u lun a ityesen ker gayô u pasen mimi u zan shimi sha asember kpuaa. Ashighe agen injakwagh i ken Bibilo ka i lu a akaaôron a cimin, shin a lun er ka kikya nahan. Injakwagh ka i pase mimi u kwagh gbar gbar, ashighe kpishi i lu sha u tôôn kwagh ugen tesen ikyav a mi. Anzaakaa agen hingir akaaôron a ior kpishi ve ôron sha u lahan mbagenev shin nahan ve tar yô.—Orp 12:9; 2Pe 2:22.

  • Insensi.

    Ka ihuma i dedoo i ka i duen, zum u i nungwa tsur u akaa a human doon sha balsam, i nande a lu hian kure kure la. Yange i eren insensi ugen sha ci u nanden ken tabernakel kua ken tempel tseegh; i er insensi ne sha akaa a human doon atô anyiin. Yange i nande un pepe man tugh sha atse a nanden insensi a ken Icighan Kpar la; yange a̱ lu sha Iyange i Nan Iwom yô, i nande un ken Icighan Kpar u Hemban Cii la. Lu ikyav i mbamsen mba mbacivir Aôndo mba jighjigh mba ve doo un la. Yange lu u saa Mbakristu vea nanden insensi keng keng ga.—Ek 30:34, 35; Le 16:13; Mp 5:8.

  • Ipaan.

    Ishe i i kimbi sha u paan or shin kwagh u a lu uikyangen, shin yangen mtsaha shin ican i yan shin tôôn isholibo i or kera, shin bunden ma kwagh u i gbe u nana er yô. Yange i kimbin ishe ne sha inyar tseegh ga. (Yes 43:3) Atôakyaa nga kposo kposo a yange a na ve i gba u a paa or shin ma kwagh yô. U tesen ikyav yô, ônov mbaiundav mba nomso mba iorov shin mba zendenya mba ken Iserael cii lu kwagh u Yehova, nahan i gba u a paa ve shin a kimbi kwagh sha a ve, sha er a kera tôô ve gedee a na sha ci u tom u Yehova ga yô. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Yange bua una wa tswam man a̱ kura un tsembelee ga yô, a wua or, nahan i gba u or u i lu bua u nan la nana kimbi kwagh u paan iyol i nan, sha er a kera wua nan er tindi tese la ga yô. (Ek 21:29, 30) Nahan kpa, yange or a̱ wua or sha apera yô, i lumun u ngohol ma kwagh u nan ne sha u paan iyol i nan ga. (Nu 35:31) U hemban cii yô, Bibilo pase kwagh u ipaan i Kristu yange kimbi sha ku na, u yange kpe sha u paan uumace mba ungwan imo i Aôndo sha ikyev i isholibo man ku kera la.—Ps 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

  • Iserael.

    Ka iti i Aôndo yange na Yakob yô. Yange i va gema yilan mba ve due ken tsombor na la jimin cii sha iti ne sha ikyov ikyov. Ashighe kpishi yange i yila ior mba ve due ken ônov mba Yakob mba 12 mbara ér ônov mba Iserael, shin ya u Iserael, shin nongoior u (ior i) Iserael, shin Mbaiserael. Shi i va gema yilan uipyaven mba pue mba tartor u ken imbusutarimese, u yange u pav u lu kposo a tartor u ken imbusutariyan la kpa sha iti ne. Ken masejime yô, Mbakristu mba i tsegha ve, ve lu “Iserael u Aôndo” la kpa i gema yilan ve sha iti ne.—Ga 6:16; Ge 32:28; 2Sa 7:23; Ro 9:6.

  • Ishan i pepe.​—

    Nenge ISHAN I SHA USE.

  • Ishan i sha use.

    Ishember ne ngi kwaghmôm a “ishan i pepe.” Ka ishan i ka i mase duen vegher u sha ityoughkitaregh maa iyange i due la; ishan ne ka i tese ér sev mbu sôôn aven.—Mp 22:16; 2Pe 1:19.

  • Ishar.

    Ka akaa a ior shin akaa a hen ya gayô ilev shin akaa a injaa agen a yange a za hemba ior ityav ve i kura yô.—Yos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

  • Ishiva.

    Ka ikyaren i iniembe i kwagh i lihen kuman er hii sha inyuwe va kighir sha ityough ki ihyôwe i hen atô la nahan. Ishiva i yange Mbaiserael karen kwagh a mi la lihe kuma er usentimita 44.5 (uinci 17.5) nahan, kpa shi yange ve karen kwagh a ishiva i i lihe hemba i ingira sha igbangerwe i môm yô; i ingin kuma er usentimita 51.8 (uinci 20.4) nahan. (Ge 6:15; Lu 12:25)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Ishor i kpehen.

    Ka u eren kwagh a tahav mbu i nenge ér mbu due hen azôv yô.—2Kr 33:6.

  • Ishor.

    Ka awen shin avur a ikyon a kiriki a yange i kuren ikyaa a mi yô. Yange i haa ken ikyondo gayô shin ikya maa i yegher. Ishor i yange ia due shin a za uwegh a dugh i la yô, i lu ishor i i tsough je la. Ashighe kpishi i er msen zum u i lu eren kwagh ne yô.—Yos 14:2; Anz 16:33; Mt 27:35.

  • Ityegh.

    Ka hwe u yange i er sha ityough ki ityô yô. Akaa a vesen a lun er mtem nahan yange lu sha ityough ki mtôm ma mhar ma i yilan ér Yakin man Boashi, ma ma lu sha ishigh ki tempel u Solomon la. (1Ut 7:16)​—Nenge Ngeren u Seer u B8 la.

  • Ityôgh ki akombough ki iwenegh.

    Ka ityôgh ki lun nelôô, man ikyav tese ér lu ikyav i Baal i tesen ilyeegh ki nomsoor ki hen ikyum, shin i mbaaôndo mbaaiev mbagen.—Ek 23:24.

  • Ityôgh ki akombough ki sha kon.

    Ishember i ken zwa Heberu (asherah) la ngi ôron kwagh u (1) ityôgh ki akombough ki sha kon ki ki til sha ityough ki Ashera, inmgbianaôndo u Mbakaanan u doon iyiav shi nan mar la, shin (2) eev mbu inmgbianaôndo Ashera iyolna. Ityôgh kira yange ki tile sha jighilii, shi yange ki nôngo u lun a kon sha mi keng. Alaghga yange i gbaan a gba mtôm man magen ga, gayô ashighe agen i lu atineaikyon je kpaa.—Dut 16:21; Mbj 6:26; 1Ut 15:13.

  • Ityôgh.

    Kwagh u i maa un a tile sha jighilii sha u a sue kwagh shin a kôr kwagh a tile a mi yô. Yange i maa mtôm magenev sha u umbur akaa a yiase shin akaa a vesen agen a ngise er yô. Shi yange i maa mtôm man magen ken tempel shin ken uya mba tor mba Solomon maa la. Mbacivir mbaaôndo mba aiev yange ve maan mtôm man sha u eren akaa a ken mcivir ve u aiegh. Mbaiserael kpa ashighe agen ve dondon aeren ne. (Mbj 16:29; 1Ut 7:21; 14:23)​—Nenge ITYEGH.

  • Ityumbu.

    Kwagh u oryan injô nan ne ornan injô sha u i lu ikyav i tesen ér ka u nana kimbi injô la kpee a bunde ga yô. Yange i yila kpaa ér ibumun. Tindi u Mose la yange ôr akaa agen jighilii sha kwagh u ngohol or kwagh ityumbu la sha er a yange u nzughul a mbaatsanev man mba lun a orjime ga mba ken tar la yô.—Ek 22:26; Esk 18:7.

  • Ivina.

    Ankwagh u pulugh u cuku u ngôôr vihin kwagh ga, u lun er kokombo nahan. Ivina ngi hembe zenden tugh. Ikyav tese ér ankwagh u pulugh u i er kwagh na ken Bibilo ne ka ivina i ndiar akondo (Tineola bisselliella), hemban je yô shighe u ka ia lu a wa ingyur ga ve i vihin kwagh kpishi la. Ivina igen ka i ta aji sha akondo a i er sha mou shin shiliti shin aive yô, i tsev, nahan mbaanyigôr mbara ve yaan mou u akondo la.—Yes 51:8; Mt 6:19, 20.

  • Iwen i sha zongo.

    Ka iwen i ka i penda hen zongough ku imaagh, ape ukpekpe uhar ve zough yô; ngi hange hange sha ci u ka i ka i zua ukpekpe mba uhar mbara imôngo ye. Iwen i sha zongo i hemban lun hange hange yô, ka i i we imaagh ityô a mi la; yange a̱ maan ayou a ior vea kohol ker shin ukpekpe mba gar yô, i lu iwen i i taver iyol tsembelee i penda i hen zongough ku imaagh kira ye. I ter ishember ne sha injakwagh, u ôron kwagh u shighe u i hii u gban tar la, shi i ôr kwagh u Yesu ér ka “iwen i sha zongough ku imaagh” ki tiônnongo u Kristu, u i tôô i kar sha iyou i ken jijingi la.—Ef 2:20; Yob 38:6.

  • Iwom.

    Ken Ruamabera u ken zwa Heberu yô, yange i ter ishember i iwom ne shighe u i lu ôron kwagh u iniav mbi i naan sha er a bugh ior ian i kporom hen Aôndo, va civir un yô. Tindi u Mose yange tese ér i naan iniav mbin sha ci u asorabo a ior er asange asange shin a ikyurior la cii er yô, sha u himen ve a Aôndo, hemban je yô, sha Iyange i Nan Iwom i i ver kwa môm ken inyom la. Iniav mbin yange mbi tese ikyav i nagh ku Yesu va na kwa môm sha u wamen asorabo a uumace cii, nahan nan ve ian i hiden himen a Yehova la.—Le 5:10; 23:28; Kol 1:20; Heb 9:12.

  • Iyange i Ijirigh.

    Ka iyange i Aôndo ka a ver jighilii shin shighe u ka a ver ér una ôr iniongoior shin akuraior shin uumace jimin cii ijir yô. A fatyô u lun shighe u timin mba i ôr ve ijir i nenge ér ve kuma ku yô, shin shighe u ijir shon i bugh gbenda sha u i̱ yima mbagenev ve̱ zua a uma u tsôron yô. Yesu Kristu man mbaapostoli nav yange ve ôr kwagh u “Iyange i Ijirigh” i i lu van yô, ér a lu mbaumav tseegh a ôr ve ijir ga, kpa a kua mba ve kpe ica i gbe la kpaa.—Mt 12:36.

  • Iyange i Kohol Iyol.

    Lu iti i i yilan sev mbu yange mbua been maa i nyôr ken Iyange i Memen la. Mbayuda yange ve wa iyol sha akaa a hange hange, sha iyange ne. Sev mbun yange mbu bee sha iyange i nyian i yilan ér Tomataan la, shighe u iyange i mire yô, maa Iyange i Memen i hii. Sev mbu Mbayuda yange mbu hii nyian aikighe mbu bee kpernan aikighe.—Mr 15:42; Lu 23:54.

  • Iyange i Memen.

    Inja i ishember i ken zwa Heberu i i gem i nahan ne ér, “u memen; kera eren kwagh ga.” Ka iyange i sha utaankaruhar ken kasua u Mbayuda (yange i̱ hii sha iyange i Tomataan aikighe i̱ va kure sha iyange i Sati aikighe). Ayange a iniongo agen ken inyom kpa i yilan a ér ayange a memen, shi i yilan inyom i sha 7 man i sha 50 kpaa ér anyom a memen. Sha Iyange i Memen cii, yange i gba u a er ma tom ugen ga, saa tom u upristi eren ken icighanjiir la tseegh. Ken Anyom a Memen la di, yange i gba u a kera kaha ma kwagh ga, shi Mbaheberu ve kera kighir anmgbianev vev ér ve kimbi ve anzô ga. Ken Atindi a Mose la, akaa a yange i tswer ior u eren sha Iyange i Memen la lu akuma a kuma, kpa mbahemenev mba kwaghaôndo seer akaa agen sha mi kure kure, nahan sha ayange a Yesu la, akaa la taver ior u eren.—Ek 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.

  • Iyange i Nan Iwom.

    Icighan iyange i hemban sha ci u Mbaiserael, i yilan i kpaa ér Yom Kippur (i zua a mi ken ishember i ken zwa Heberu i i yer ér yohm hakkippurim, “iyange i cirin akaa” la). Icighan iyange ne yange i gba ken uwer u Etanim, ayange 10. Ken inyom jimin cii yange i lu sha iyange ne tseegh zegepristi a nyôr ken Icighan Kpar u Hemban Cii ken tabernakel shin ken tempel ye. Yange a nyôr a za na nagh sha awambe a ilev mbi i ne nagh a mi la, sha ci u asorabo a na man a Mbalevi mbagenev kua a ior cii. Yange i er icighan mkohol hen shighe ne, shi i hôr kwaghyan, shi lu iyange i memen, hôron tom.—Le 23:27, 28.

  • Iyiagh; Iyelegh; Ijinga.

    Ka asember a i ter u pasen kwagh u imendenev atô kposo kposo mbi hen kpe jande yô. Ajiir kpishi ka a nger asember ne yô, i hemban veren ishigh sha imendenev mbi lun er likye shin wua nahan, mbi i yer ér Arundo donax la. (Yob 8:11; Yes 42:3; Mp 11:1)​—Nenge IYIAGH KI KAREN KWAGH A MI.

  • Iyiagh ki karen kwagh a mi.

    Iyiagh kin ka ki lihe aseva ataratar. Sha ikyaren i ishiva i cuku la yô, iyiagh kin lihe umita 2.67 (angahar 8.75); gema sha ikyaren i ishiva i gôgônan la yô, ka umita 3.11 (angahar 10.2). (Esk 40:3, 5; Mp 11:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Iyiav mbi i hii sundan yô.

    Ka iyiav mbi hiihii; kwagh u a hii maren shin umen cii. Yehova yange soo ér Mbaiserael ve na un kwagh u ve hii zuan a mi cii, aluer ka kwagh u or shin zendenya a hii maren shin ka iyiagh ki i hii sundan kpaa. Ikyurior i Iserael jimin cii yange i na Aôndo akaa a i hii sundan la sha shighe u Iniongo i Beredi u I We Kwa sha Mi Ga la man sha iyange i Pentikôsti. Shi yange i yila Kristu sha injakwagh ér “Iyiagh ki i hii sundan” yô, kua mbadondon un mba i tsegh ve la kpaa.​—1Ko 15:23; Nu 15:21; Anz 3:9; Mp 14:4.

  • Iyôgh ki veren ikyav.

    Ka kunya u yange i wa sha ihyôwe shin i ta kor i zer sha mon yô. Lu ikyav i utaha i orhemen shin or u sha ian i utaha. (Ge 41:42)​—Nenge KWAGH U VEREN IKYAV.

J

  • Jijingi.

    Ishember i ken zwa Heberu i i yer ér ruach, man i ken zwa Grika i i yer ér pneuma, i ashighe kpishi ka i gema i ér “jijingi” la, ka i ôron kwagh u akaa kposo kposo. Man akaa shon cii ka i lu akaa a uumace ve nengen a mi sha ashe ga, shi a tese ér ma kwagh ngu eren tahav yô. Ka i ter ishemberti i ken zwa Heberu man i ken zwa Grika ne zum u i lu ôron kwagh u (1) ahumbe, (2) tahav mbu uma mbu mbu eren tom ken akaauma a shin tar la, (3) tahav mbu ka mbu kende or ken ishima ve nan ôr kwagh shin nan er kwagh sha ma gbenda yô, (4) akaaôron a or u i nengen a nan sha ashe ga, nan mgbegha orumace nan ôr yô, (5) ior mba ken jijingi, man (6) tahav mbu Aôndo a eren tom a mi la, shin icighan jijingi.—Ek 35:21; Ps 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

  • Jubilii.

    Hii ken inyom i Mbaiserael nyôr ken Tar u Ityendezwa la, hanma inyom i sha 50 yô i yila i sha iti ne. Yange i gba u a kaha kwagh ken inyom ne ga, shi a pase ikpan i i lu Mbaheberu yô. Yange i gba u a hide a inya i dyakoo i i tee la cii. Lu inja er inyom i Jubilii la cii lu inyom i ember nahan, lu inyom i hiden a tar la ken mlu u dedoo u yange u lu ker shighe u Aôndo hii veren u la.—Le 25:10.

K

  • Kaanan.

    Ka wan u wan u Noa. Kaanan ka wan u Ham u sha unyiin. Uipyaven mba 11 mba ve due ken Kaanan la yange ve va tema hen haregh u a lu hen kpe u Zegemnger u Mediterenia vegher u sha ityoughkitaregh, hen atô u Igipiti man Shiria la. I yilan ijiir ne ér “tar u Kaanan.” (Le 18:3; Ge 9:18; Aer 13:19)​—Nenge Ngeren u Seer u B4 la.

  • Kab.

    Ka ikyaren i ishamakaa; sha kwagh u ikyaren i bav i tese yô, ikyaren i kab ne kuma lita 1.22. (2Ut 6:25)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Kaldi; Mbakaldi.

    Sha hiihii la, lu iti i ijiir man ior mba ve tema hen ningirtar u ifi u Tigiri man u Uferati ve kuan ve za haan la; shighe kar yô, i va gema yilan Babilon man mba ve lu ker la cii sha ati ne. Iti i “Mbakaldi” la shi lu iti i i yilan ior mba fan takeda mba ve henen kwagh u sainsi man yiase man ijô kua akaa a sha kwavaôndo yô, ior mban eren ahir shi ve nengen asan kpaa.—Esk 5:12; Da 4:7; Aer 7:4.

  • Kashia.

    Kwagh u ka i dugh ken avuu a kon a kashia yô (Cinnamomum cassia), kon ne ngu inja i môm a kon u sinamon. Kashia ne yange lu kwagh u human doon shi i wa un sha icighan mkure u tseghan kwagh a mi la kpaa.—Ek 30:24; Ps 45:8; Esk 27:19.

  • Kemoshi.

    Ihyemban aôndo u Mbamoabi.​—1Ut 11:33.

  • Kiselev.

    Ka iti i uwer u sha utaankarunyiin ken icighan kalenda u Mbayuda shighe u ve due ken Babilon ve hide la, kpa gema lu uwer u sha utar ken kalenda u akuraior agen. Yange uwer ne u hii ken atô u Novemba u va bee ken atô u Disemba. (Ne 1:1; Sek 7:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Kon.

    Ka ityôgh ki nelôô ki yange i tim, i mande or shin i hambe ikyom i or sha mi yô. Ken ityar igen yô, yange i mande or sha ityôgh kin shin i hambe ikyom i or sha ityôgh kin sha u i lu icintan hen mbagenev, shin sha u heen nan ken igbar. Yange i fa Mbaashiria ér ka ior mba nôngon ityav sha ipila tsung. Yange vea hemba ior ityav yô, ve mande ve sha ikyon i horon ijô; ve tumba or kon la hen uya i kar i due sha vanger, maa ve gema kon la ve tim sha, a ikyom i nan sha mi. Nahan kpa, sha atindi a Mbayuda yô, yange or a̱ er kwaghbo u vihin tsung, er u lahan Aôndo shin civir ieev nahan yô, i vande tan nan awen i wua gayô i wua nan sha ma gbenda ugen cii, i mase hamben ikyom i nan sha kon ye, sha u i lu icintan hen mbagenev. (Dut 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Mbaroma yô, ashighe agen yange ve gba kangen imba or la ken kon tsô, nan lu nahan ayange imôngo, gbem nan va mase kpen sha ci u mnyoon man imura man ijen kua oo. Ashighe agen yô, yange i mande ave man angahar a or u i nenge ér nan er kwaghbo la sha kon, er yange i mande Yesu nahan. (Lu 24:20; Yh 19:14-16; 20:25; Aer 2:23, 36)​—Nenge KON U MANDEN OR SHA MI.

  • Kon u manden or sha mi.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér stauros la i gem i̱ nahan ye, inja i i ér, ityôgh ki nelôô ki i tim sha yô, imba i yange i mande Yesu sha mi la. Ikyav i môm tsô tese ér inja i ishember i ken zwa Grika ne ka kwagh u ior ve yer ér terankon (kon u i tôô ugen i peregh sha mi), imba i mbafan Aôndo ga yange ve civir akombo a mi anyom uderi imôngo cii man shighe u Kristu la nahan ga. Ishember i “kon u manden or sha mi” la hemba pasen kwagh u ishember i ken zwa Grika ne i lu ôron la jighilii, gadia yange i ter ishember i stauros la sha kwagh u mtev u sha ican man ican i yan kua ihyeen i mbadondon Yesu vea tagher a mi yô. (Mt 16:24; Heb 12:2)—Nenge KON.

  • Kon u nan or fan kwagh u dedoo man u bo.

    Ka kon u ken sule u Eden u Aôndo yange er u ér u lu ikyav i ian i un lu a mi u tesen uumace kwagh u a lu u “dedoo” man u “bo” la.—Ge 2:9, 17.

  • Kon u uma.

    Ka kon ugen ken sule u Eden. Bibilo tese ér kon ne yange u lu a akaa a wasen or u lun uma ken ityamegh ki u ga; kpa u tile sha ityough ki ibumun i Aôndo a er ér or u un ne nan ian i yan atam a u cii nana zua a uma u tsôron la.—Ge 2:9; 3:22.

  • Kon u yuan.

    Ka ikyon i taver iyol atô kposo kposo, i yange i yua tsung kpa i gema i huma i doo kpishi yô. I ter ishember i kon u yuan ken Bibilo sha injakwagh u pasen kwaghvihin u idya man mlu u kpan man ieren i mimi ga, kua ieren i undun Aôndo la ka ve va a mi yô. “Kon u yuan” u i er kwagh u u ken Mpase 8:11 la ngu tesen ikyav i megh ku yuan ku i yer ken zwa Buter ér absinthe la.—Dut 29:18; Anz 5:4; Yer 9:15; Am 5:7.

  • Koor.

    Ka ikyaren i ishamakaa man i zarkwagh. Sha kwagh u ikyaren i bav i tese yô, ikyaren i koor ne kuma ulita 220 (ugalon 58.1). (1Ut 5:11)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Korali.

    Ka akuhe a ankaam mba kiriki mba shin mnger ka a kohol a hingir kwagh u taver er ka iwen ne ye. Ka i zua a mi shin zegemnger, a lu ukala kposo kposo er u nyian man u pupuu man u il nahan. Korali yange a ngee shin Zegemnger u Nyian kpishi. Sha ayange a i ngeren Bibilo la, korali u nyian yange gba ishe kpen kpen, shi i eren asa man akaa a hweegh agen a mi.—Anz 8:11.

  • Korough.

    Ka akor a annyamev; yange i maan kwagh shimi, shin i haan akaa agen kimi, er mkurem shin inki shin akaa a eren hwe u sha iyol nahan, shi i tôngon shin i yôôn kwagh a mi. (1Sa 16:1, 13; 1Ut 1:39; Esk 9:2) Ashighe kpishi yange i ôr kwagh u “korough” sha injakwagh sha u tesen agee man mhembe shin ityav mbi hemban.—Dut 33:17; Mik 4:13; Sek 1:19.

  • Kpan-alakema.

    Ka alakema ugen (Triticum spelta) u a doo a kuma sha alakema kpôô kpôô ga yô. Isham na ngi soon u duen ken apusu kera fese ga.—Ek 9:32.

  • Kpandegh.

    Ka kwagh u ma tar shin orhemen ka nan kimbi orgen u tesen ér nan ngu sha ikyev i nan, shin sha ci u nana kura nan yô. (2Ut 3:4; 18:14-16; 2Kr 17:11) Ior asange asange kpa mba te kpandegh, shi ashighe agen ka i yila ér kwagh u saven.—Ne 5:4; Ro 13:7.

  • Kristu.

    Ka ititom i Yesu. I zua a i ken ishember i ken zwa Grika i i yer ér Khristos la. Ngi kwaghmôm a ishember i ken zwa Heberu i i gem ér “Mesiya” shin “Un U i Tsough La.”—Mt 1:16; Yh 1:41.

  • Kuruku.

    Ka lagh shin kpesa u sha imendenev. Mbagen nenge ér kuruku u i er kwagh na ken Bibilo la ka mkumbem (Puccinia graminis).—1Ut 8:37.

  • Kuur u nan iwom.

    Ka kuur u areki u ikyuryan, u yange zegepristi a mishi awambe a nagh ku isholibo sha ishigh nagh sha Iyange i Nan Iwom la. I zua a iti ne ken ishember i ken Zwa Heberu i inja i i, i lu “u cirin (isholibo)” shin “u koughon (isholibo) kera” la. Yange i er un sha zanaria eng, lu a ucerubi uhar sha mi, môm vegher ne, môm vegher la. Ashighe agen ka i yila un zevera ér “kuur.” (Ek 25:17-22; 1Kr 28:11; Heb 9:5)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Kwa.

    Ka kwagh u ka i wa sha mwem ma hôron shin sha zar kwagh sha u ve̱ ange yô. Kwa shon ne ka i hemba lun ijen i mwem ma hôron ma i vande angen ma kera yô. Ashighe kpishi ka a̱ ter ishember ne ken Bibilo yô, i lu ikyav i isholibo man mvihi, shi i ter ishember ne sha kwagh u mvese u ior ve nenge a mi ga, shin kwaghbo u a lu samber myer yô.—Ek 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

  • Kwaghôron u profeti.

    Ka loho u Aôndo a mgbegha or nan ôr yô, a̱ lu u pasen awashima u Aôndo shin u yôôn awashima na kpaa. Kwaghôron u profeti a fatyô u lun ityesen i sha kwagh u aeren a wang, i Aôndo a mgbegha or nan tese yô, shin ma tindi u Aôndo a we shin ijirôron na, gayô u yôôn kwagh u una va er yô.—Esk 37:9, 10; Da 9:24; Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Kwagh u veren ikyav.

    Yange i cagh ikyav sha kwagh (hemban je yô, sha inyatyuu shin sha ma kwagh u tiher er tsur nahan) sha u tesen or u kwagh, shin tesen ér ma kwagh ka u injaa shin ka u mimi, shin i er iceghzwa gayô i lumun a kwagh. Yange i eren akav a sha ayange a ngise la sha akaa a taver iyol (er iwen shin anyi a nortar shin kon nahan), i kômbo asangaabaacaa shin ikyav i̱ kwagh sha mi, sha gbenda u a cagh ve a due er i soo la yô. Ka i er tom a ikyav ne sha injakwagh sha u tesen kwagh u i nenge ér ka u mimi yô, shin sha u tesen ér kwagh ka u or, shin ka kwagh u i cir un shin a lu kwaghmyer yô.—Ek 28:11; Ne 9:38; Mp 5:1; 9:4.

  • Kwaghyan u hôron.

    U kera yan kwagh môm ga shighe karen. Mbaiserael yange ve hôron kwaghyan sha Iyange i Nan Iwom man hen shighe u kwagh a tser ve, kua shighe u ve lu keren iwasen hen Aôndo yô. I wa Mbakristu tindi sha kwagh u kwaghyan u hôron ga.​—Esr 8:21; Yes 58:6; Lu 18:12.

  • Kwaghyan u Ter u Aikighe.

    Ka kwaghyan kpôô kpôô, u ka i ya beredi u i we kwa sha mi ga, u a til sha ityough ki iyol i Kristu, shi i ma wain, u a til sha ityough ki awambe na la yô; ka m-umbur u ku u Yesu. Er Ruamabera a kaa ér Mbakristu ve eren kwagh ne gbem yô, mba yer un kpaa ér “M-umbur.”—1Ko 11:20, 23-26.

  • Kwase u sha uikya.

    Ka kwase u kiriki u seer sha kwase kpôô kpôô; ashighe kpishi yange nan lu kpankwase.—Ek 21:8; 2Sa 5:13; 1Ut 11:3.

  • Kwelegh.

    Ka icam shin ma kwagh ugen u i nger u tesen ijungwen tsung yô, imba er ishima ka i vihi or ker zum u ijende i nan shin or u doon nan ishima nan saa ku nahan la; ka icam i mzungu.​—2Sa 1:17; Ps 7:Nst.

L

  • Lepton.

    Sha ayange a i ngeren Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, lu gbenger togula shin iyôgh ki i yer ér bronze la. I gema iti ne ken Ubibilo mbagenev ér “mite.” (Mr 12:42; Lu 21:2 ngeren u shin kpe.)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Leviatan.

    Ka annyam u ashighe kpishi ka i ôr kwagh na ér ngu shin mnger yô. Ken Yobu 3:8 man 41:1 la, a shi nan kpa ka ambe i lu ôron kwagh na ye, gayô ka inyam i vesen i ageegh igen i shin mnger. Ken Pasalami 104:26 di alaghga mba ôron ka kwagh u zegeishu u i yer ér whale la. Ajiir agen yô, i ôr kwagh na ka sha injakwagh, nahan i fatyô u fan inyam shon jighilii ga.​—Ps 74:14; Yes 27:1.

  • Levi; Mbalevi.

    Wan u Yakob u sha utar, u mar a kwase na Lea yô; shi ka ipyaven u i yilan sha iti na yô. Lu sha ônov nav mba nomso mba utar ikwe i vesen i itiar i Mbalevi la hii ye. Ashighe agen ka a ter ishember i “Mbalevi” la yô, i lu kwagh u ipyaven la jimin cii i ôron ye, kpa mba we tsombor u Aron u yange u lu tsombor u pristi la ker ga. Yange i pav Tar u Ityendezwa la ker, kpa i na ipyaven i Levi haregh ve ikyangegh ga, i gema i na ve agar 48 ken uharegh mba uipyaven mbagenev mbara.—Dut 10:8; 1Kr 6:1; Heb 7:11.

  • Logi.

    Ka ikyaren i zwarkwagh i hemban ndahar i i er kwagh u i ken Bibilo yô. Takeda u i yer ér Jewish Talmud la kaa ér logi una za ken hin kwa 12, sha nahan yô logi una kuma lita 0.31. (Le 14:10)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Loho u dedoo.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, ka loho u dedoo u Tartor u Aôndo man u myom u̱ i zuan a mi sha u nan Yesu Kristu jighjigh yô.​—Lu 4:18, 43; Aer 5:42; Mp 14:6.

M

  • Mahalati.

    Ikyav tese ér ka ishember i sha kwagh u atsam; ngi ken ngeren u sha ityo u Pasalami 53 man 88. Alaghga i zua vea ishember i ken zwa Heberu igen, inja i i ér “tume iyol; gba angev,” nahan a̱ shi nan kpa yange ishember ne i tese ér gba u a wa icam sha ikyenge i mlia shin i mzungu, man kwagh ne zua sha kwagh u i nger ken atsam a ahar ne la.

  • Mai.

    Ikyaren i mgbeca i i ter i kwa môm tseegh ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika u yange i hii ngeren la yô, ken Mateu 5:41. A̱ shi nan kpa lu mai u Mbaroma u yange a lu umita 1,479.5 (angahar 4,854) la. I nger ishember i “mai” ne ajiir agen atar, ka ken Luka 24:13 man Yohane 6:19 kua Yohane 11:18. Ken ruamabera shon u yange i hii ngeren la yô, ka usitediom i nger sha ajiir ne ye, kpa i gema hegen i nger umai u zuan sha iniembe i usitediom mbara.​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Malkam.

    A̱ shi nan kpa ka Moleki, aôndo u Mbaamon u vesen la. (Sef 1:5)​—Nenge MOLEKI.

  • Mana.

    Kwaghyan u Mbaiserael hemban yan shighe u ve lu ken taaikyôngo anyom 40 la. Ka Yehova yange naan ve un ye. Yange a due hanma iyange pepe sha ivande a haa hen inya, avure a cir sha mi; lu sha Iyange i Memen tseegh haan ga ye. Zum u Mbaiserael hii nengen a mi la, ve pine ér, “Ka nyi ne?” shin ve pine ken zwa Heberu ér, “man huʼ?” (Ek 16:13-15, 35) Ajiir agen i yila un ér “samuyia u sha” (Ps 78:24) man ‘kwaghyan u duen sha haan’ (Ps 105:40) kua “kwaghyan u mbaageev” (Ps 78:25). Yesu kpa yange ôr kwagh ter mana sha injakwagh.—Yh 6:49, 50.

  • Masedonia.

    Haregh u a lu tar u Grika vegher u sha ityoughkitaregh la. Haregh ne yange za iti sha shighe u Alekezanda u Tamen lu tor la, shi haregh shon lu sha tseeneke na zan zan Mbaroma va kar ngohol un. Masedonia lu tiôntar u ken tartor u Roma sha shighe u apostoli Paulu za ken Yuropa sha kwa u hiihii la. Paulu yange za hen haregh ne kwa tar. (Aer 16:9)​—Nenge Ngeren u Seer u B13 la.

  • Masekil.

    Ka ishember i ken zwa Heberu i i fe inja i i jighilii ga yô, i nger i ken ngeren u sha ityo u Upasalami kposo kposo 13. Alaghga inja i i ér “icam i gbidyen kwar.” Ior mbagen nenge ér, ishember igen i i ze ikyua a ngin, i ka i gema i ér ‘er tom sha kwaghfan’ la, i zua vea ishember i Masekil ne.—2Kr 30:22; Ps 32:Nst.

  • Mbaajiriv.

    Ior mba Yehova tsua ér ve yiman ior nav shighe u orumace lu a gba teman tor sha Iserael ga la.—Mbj 2:16.

  • Mbafarishi.

    Annongo u kwaghaôndo u Mbayuda u yange za iti sha shighe u Yesu man mbaapostoli la yô. Yange ve due ken tsombor u upristi ga, kpa ve gema ve kuran Atindi kpete kpete, kua a kiriki kpaa cica cii, shi aeren a uter kpa ve tôô a gede gede er ka atindi nahan. (Mt 23:23) Yange ve hendan a hanma ieren i Mbagrika cii, shi er ve lu mba fan Atindi kua aeren a uter tsema tsema yô, ve lu a tahav kpishi sha ior. (Mt 23:2-6) Mbagenev ken a ve lu ken Sanhederin. Yange ve zer hendan a Yesu sha kwagh u kuran Iyange i Memen, man aeren a uter, kua sha kwagh u lun vea mbaasorabo man mbangoholkpandegh la. Paulu u ken Tarsu kua Mbafarishi mbagenev yange ve va hingir Mbakristu.—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Aer 26:5.

  • Mbahemen gar.

    Sha shighe u hemen u Babilon la, i yilan ior mban ér “mbaatindiv;” yange ve lu ken ikpentar kposo kposo, ve fa tindi tsembelee shi ve ôron ajir a kiriki. Ken ityar i yange i lu sha ikyev i tartor u Roma la, mbahemen gar mban lu mbatomov mba gomoti. Tom ve lu u nengen ér ior mba eren kwagh sha tindi, man u nengen sha inyar man u ôron mba ve per atindi la ijir, man u nan wada ér i tsaha or.—Da 3:2; Aer 16:20.

  • Mbakuran Shisar.

    Ka kwe shojaa u Mbaroma u yange i ver u u kuran tor u tartor u Roma yô. Mbakuran tor mban yange ve va hingir mbapatii mba lun a tahav mbu suen ma tor u tartor la shin ngohol nan tahav.—Fil 1:13.

  • Mbamede; Media.

    Ka ior mba yange ve due ken Madai, wan u Yafeti yô; yange ve tema hen ajiir a Iran a vaanaa a a lu hen haregh u iwoogh la, nahan ijiir ne va hingir tar u Media. Mbamede yange ve kohol Babilon ve hemba Ashiria ityav. Hen shighe la, Pershia lu kpentar ken Media, kpa Shirushi va mough ayôôso nahan i zua Media man Pershia hingir Tartor u Mbamede man Mbapershia; ve tim Tartor u Babilon ken inyom i 539 Cii man Shighe u Yesu (C.S.Y.) la. Mbamede yange ve lu ken Yerusalem sha shighe u Pentikôsti u inyom i 33 S.Y. la. (Da 5:28, 31; Aer 2:9)​—Nenge Ngeren u Seer u B9 la.

  • Mbanetinim.

    Mbasôron tempel shin eren tom ker mba ve lu Mbaiserael ga yô. Inja i iti i ken Zwa Heberu ne ér “Mba i Ne Ve La,” u tesen ér i na ve u eren tom ken tempel. A shi nan kpa Mbanetinim mban kpishi lu ônov mba Mbagibeon, mba yange Yoshua kaa ér vea lu “mba taven ikyon man mba kesen mngerem sha ci u mkohol u ior man sha ci u atse a nan nagh a Yehova” la.—Yos 9:23, 27; 1Kr 9:2; Esr 8:17.

  • Mbapatii mba Herode.

    I yilan ve kpaa ér Mbaherode. Lu kwe u mbapatii mba keren tseeneke u tar ve, mba ve lu suen awashima u Uherode mba ve hemen sha ikyev i Mbaroma la. A̱ shi nan kpa Mbasadushi mbagenev lu ken kwe patii ne. Mbaherode mban yange ve kohol Mbafarishi ve lu hendan kwagh a Yesu.—Mr 3:6.

  • Mbasadushi.

    Annongo u kwaghaôndo u Mbayuda u yange za iti kpishi yô. Mbanyarev mba duen ati man upristi mba ve lu a tahav kpishi sha akaa a i eren ken tempel la lu ken annongo ne. Yange ve venda aeren a uter kpishi a Mbafarishi dondon la, kua atesen a Mbafarishi agen. Ve na jighjigh ér mnder u shin ku ngu ga, shi mbatyomov mba ga. Yange ve hendan a Yesu.—Mt 16:1; Aer 23:8.

  • Mbasamaria.

    Sha hiihii la, i yilan Mbaiserael mba ken uipyaven mba pue mba tartor u ken imbusutarimese la sha iti ne, kpa zum u Mbaashiria va hemba Samaria ityav ken inyom i 740 Cii man Shighe u Yesu (C.S.Y.) la, i gema yilan mba ken ityar igen, mba Mbaashiria za haa ve hen haregh ne la kpa sha iti ne. Sha ayange a Yesu la, kera lu ior mba hen haregh la shin tartor la i yilan ve sha iti ne ga, kpa a teren i yô, ashighe kpishi i ôron i lu kwagh u mba ken annongo u kwaghaôndo u yange i eren hen ikyasen i ngise lu Shekem man Samaria la. Mba ken annongo ne yange ve lu a atesen a a kaha kposo a atesen a kwaghaôndo u Mbayuda yô.—Yh 8:48.

  • Mbatimen sha mfe u taregh mba ken nongo u Epikuria.

    Ka ior mba yange ve dondon Orgrika u timen sha mfe u taregh u i yilan un ér Epicurus (u i mar un ken inyom i 341 va kpe ken inyom i 270 Cii man Shighe u Yesu [C.S.Y.] la). Mfe ve ne yange har sha mhen u ve lu a mi ér kwagh u vesen ken akaa a or nan keren ken uma u nan cii yô ka u i saan nan iyol la.​—Aer 17:18.

  • Mbatimen sha mfe u taregh mba ken nongo u Setoika.

    Ka makeranta u Mbagrika mba timen sha mfe u taregh, mba yange ve na jighjigh ér, msaanyol har sha u or gbidyen kwar sha kwagh shi eren kwagh sha gbaaôndo yô. Yange ve tôô ér, or u fan kwagh kpôô kpôô yô, ka nana yaan ican shin nana lu ken mkpeyol kpa nan we ikyo ga.—Aer 17:18.

  • Mbatyomov.

    Ka ishember i ken zwa Heberu i i yer ér malakh man i ken zwa Grika i i yer ér aggelos la. Inja i asember ne jighilii yô ér, “or u zan a loho,” kpa ka a lu ior mba ken jijingi mba zan a loho yô, i yila ve ér, “mbatyomov.” (Ge 16:7; 32:3; Yak 2:25; Mp 22:8) Mbatyomov ka ior mba ken jijingi mba lun a tahav kpishi; Aôndo yange gba ve ica i gba cii va mase gban orumace ye. Shi Bibilo ôr kwagh ve ér mba ‘uicighan udubu udubu,’ shi i yila ve ér “ônov mba Aôndo” man “asan a sha use.” (Dut 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yu 14) Yange i gba ve ér ve maren ônov ga, kpa hanmô ve yô, i gba a gba nan. Ve ngee hemba miliôn deri môm yem zende zende. (Da 7:10) Bibilo tese ér, mba a ati a ve, shi anza a ve nga kposo kposo, nahan kpa ka ve hide a iyol ijime, ve venda ér i de civir ve ga, shi mbakpishiv ken a ve mba ôron ior ati a ve ga. (Ge 32:29; Lu 1:26; Mp 22:8, 9) Mbagenev mba sha aan a vesen hemba mbagen, shi mba eren ityom kposo kposo; mba eren tom hen ishigh ki ikyônough ki torough ki Yehova, mba za ôron ior ilyoho na, mba wasen mbacivir Yehova mba ve lu shin tar la, Aôndo ka a tindi ve ve za tsaha ior, shi mba suen tom u pasen loho u dedoo. (2Ut 19:35; Ps 34:7; Lu 1:30, 31; Mp 5:11; 14:6) Ken hemen yô, vea wase Yesu u nôngon ityav mbi Armagedon.​—Mp 19:14, 15.

  • Merodaki.

    Ka aôndo u vesen u gar u Babilon. Hammurabi, un u lu tor u Babilon shi lu or u dughun atindi la yange geman Babilon hingir gartamen u Mbababilon yô, Merodaki (shin Marduki) hemba hingir tagher tagher, mbaaôndo mbagen hingir mba gban ijime; nahan a hingir aôndo u hemban ken mbaaôndo mba ken Babilon cii. Shighe kar yô, i va gema yilan Merodaki (shin Marduki) sha ititom i “Belu” (inja na yô ér “Or u Kwagh”) la. Ior hemban ôron kwagh na ér ka un a lu Bel ye.—Yer 50:2.

  • Mesiya.

    Ka ishember i ken zwa Heberu, inja na yô ér “u i tsegha” shin “un u i tsegha un” la. Mba yer ishember ne ken zwa Grika ér “Kristu.”—Da 9:25; Yh 1:41.

  • Mgemshima.

    Ka a ter ishember ne ken Bibilo yô, i ôron kwagh u or geman mhen u nan shi vaan afanyô sha mimi sha akaa a yange nan eren, shin sha akaa a nan er shami ga, shin sha akaa a yange gba u nana ér kpa nan er ga yô. Or ka nana gema ishima sha mimi yô, nan ume ityamegh, inja na yô, ka nan gema inja i nan.—Mt 3:8; Aer 3:19; 2Pe 3:9.

  • Mikitam.

    Ka ishember i ken zwa Heberu i i nger ken ngeren mba sha ityo mba upasalami ataratar yô (Ps 16; 56–60). Ka ishember i sha kwagh u ityogholough i i fe inja i i̱ jighilii ga yô, kpa alaghga i zua vea ishember i “u gberen ikyav sha kwagh” la.

  • Milkom.

    Ka aôndo u Mbaamon civir yô, a shi nan kpa ka un i yer ér Moleki kpaa ye. (1Ut 11:5, 7) Solomon yange maa aôndo u aiegh ne ajiir a taven shighe u zurum u hemen na ua kure la.​—Nenge MOLEKI.

  • Mina.

    I yila iti ne ken takeda u Esekiel ér mene. Ka ikyaren i myoho, shi ka inyaregh kpaa. Akaa a i dugh shin inya la tese ér mina môm yange a lu ushekel 50, shekel môm di gema yuhwa kuma ugeram 11.4, sha nahan yô, mina u i ter ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la yange a yuhwa a kuma ugeram 570. Alaghga mina ugen kpa yange una lu, u i yilan ér mina u tor yô, er ishiva kpa lu nahan. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, mina môm lu uderakema 100. Myohom nam lu ugeram 340. Umina 60 lu talenti môm. (Esr 2:69; Lu 19:13)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Mire.

    Mningem ma human doon, ma yange i zua a mi ken ahu a usaa atô kposo kposo shin ken anikyonov mbagenev mba i yer ve ér Commiphora la. Mire kpa lu môm ken akaa a yange i nungwa sha icighan-mkure u tseghan or a mi la yô. Shi yange i haa un sha ambaakaa er akondo kua ugambe nahan ér a huma i doo, shi i nungwa sha mkurem ma tiligh iyol a mi, man sha mkurem ma shighen iyol. Shi yange i sôr ikyom i orkpen sha mire cii i mase iin ye.—Ek 30:23; Anz 7:17; Yh 19:39.

  • Mkohol.

    Ior mba ve kohol imôngo hen ma shighe u i ver yô. Ken Ruamabera u ken zwa Heberu la yô, ashighe kpishi ishember ne ka i ôron kwagh Mbaiserael kohol imôngo civir Aôndo sha uiniongo vev, shin shighe u kwagh u vesen a gbe ken tar ve yô.—Dut 16:8; 1Ut 8:5.

  • Mnder u shin ku.

    Ka u hiden lun uma. Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér anastasis la, inja i i jighilii yô ér, “u moughon sha; u moughon tilen sha.” Bibilo ôr kwagh u mnder u shin ku u iorov utaankarunyiin, môm ken ve yô lu Yesu, u Yehova iyolna nder un shin ku la. Shin er lu Eliya man Elisha man Yesu man Peteru man Paulu yange ve nder ior mbagenev shin ku nahan kpa, ikyav tese wang ér lu sha tahav mbu Aôndo ve er uivande mban ye. Mnder u shin ku u “mbaperapera man mbaperapera ga” mba vea lu shin tar la, ka kwagh u hange hange u una er sha u kuren awashima u Aôndo yô. (Aer 24:15) Bibilo shi ôr kwagh u mnder u a va nder ior vea yem sha yô, ér ka mnder u shin ku u “tsuaa” shin u “hiihii.” Ka mnder u a nder anmgbianev mba Yesu mba i tsegha ve sha jijingi la.—Fil 3:11; Mp 20:5, 6; Yh 5:28, 29; 11:25.

  • Moleki.

    Ka aôndo u Mbaamon; a shi nan kpa ka un shi i yila un ér Malkam man Milkom kua Moloko ye. Alaghga ka ititom, ka iti i ma aôndo kpôô kpôô ga. Tindi u Mose yange kaa ér or u nan ne Moleki nagh a wan u nan cii i wua nan.—Le 20:2; Yer 32:35; Aer 7:43.

  • Moloko.​—

    Nenge MOLEKI.

  • Mou u senen a sen man mou u teran a tera.

    Ken tom u tumen akondo yô, mou u senen a sen la ka agar a mou a ka a sen sha iniembe i ikyondo jighilii yô. Gema mou u teran a tera la di ka agar a mou a ka i ningir a mi sha umou mba ve sen a sen jighilii la.—Le 13:59.

  • Môm-ken-pue.

    Vegher môm ken avegher pue a ma kwagh, shin avegher pue ken avegher deri a ma kwagh. Yange i na shin i kimbi er ka kpandegh nahan, hemban je yô sha ci u tom u kwaghaôndo. (Mal 3:10; Dut 26:12; Mt 23:23) Ken Atindi a Mose yô, yange or a sunda iyiav ken ityev shin ikyumuile i nan shin uzendenya mba nan vea seer yô, hanma inyom nan dugh môm-ken-pue u akaa ne nan za na Mbalevi sha u suen ve. Mbalevi yange ve dugh môm-ken-pue ken môm-ken-pue u i ne ve la, ve na upristi mba ken tsombor u Aron sha u suen ve. Shi i naan môm-ken-pue u akaa agen kpaa. Gba u Mbakristu vea naan môm-ken-pue ga.

  • Mutelaben.

    Ka ishember i i nger ken ngeren u sha ityo u Pasalami 9 yô. Inja na yô ér, “sha kwagh u ku u wan u nomso.” Mbagen hen ér kwagh ne lu iti shin mkaanem ma hiin ikyenge i wan pasalami ne a mi, i ior kpishi fa i yô.

  • Mzu.

    Ka kwagh u keren u yange i ôv ikyôvor i er a mi, shin i tume a tume sha igbila i zendenya shin sha toho shin sha ice yô. Yange i waan iwen ape za gbanger hen atô er ka anikpa la. Gbar u mzu u môm la yange i kange un sha ikyasewe, ugen la di i kôr ken uwe, i zungur fing fing maa i pase sha er iwen ia due yô. Ityar i sha ayange a tsuaa la tôôn mba keren mbamzu ér ve za ityav a ve.—Mbj 20:16; 1Sa 17:50.

N

  • Nagh.

    Iyua i or nan ne Aôndo sha u sughun un, shin sha u lumun ibo sha kwagh, shin sha u himen a na yô. Uumace ndera nan iniav a ishima ve sha akaa wue wue, kua sha annyamev, hii sha shighe u Abel la je, zan zan Atindi a Mose a ikyuryan la va kar tesen ér gba u a eren nahan. Yesu yange va ne nagh ku vough sha uma na kera yô, kwagh kera gba sha iniav mbi sha annyamev ga, kpa Mbakristu za hemen u nan Aôndo iniav mbi ken jijingi.—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yh 4:10.

  • Nagh ku bem.

    Ka nagh ku yange i na Yehova u tesen ér i soo u lun ken bem vea na yô. Or u civir Aôndo kua ya u nan man pristi u a lu nan nagh man upristi mba ve yar tom la cii yange ve ya nagh ku shon. Yehova di, yange i na un ihuma i dedoo i mnyim ma ahôm a i nande la. Awambe a a til sha ityough ki uma la kpaa, i na un. Yange i lu inja er upristi mbara kua ior mba civir Aôndo la tema kwaghyan vea Yehova nahan, u tesen ér mba ken bem.—Le 7:29, 32; Dut 27:7.

  • Nagh ku cian.

    Ka nagh ku ikyav i tese ér yange pristi nan za ave nan tee ave a or u civir Aôndo u a kôr nagh ku u i lu nan la, nan cia keen man keen yô; gayô pristi la nan kôr nagh ku shon iyol i nan, nan cia keen man keen. Kwagh ne lu u tesen ér mba nan Yehova nagh ku i ve a mi la.—Le 7:30.

  • Nagh ku iboogh.

    Ka nagh ku or yange nan na sha ci u isholibo i nan yô. Yange ku kaha a iniav mbi isholibo mbigen kpuaa sha ci u yange ku sôr shin ku hime ikyuryan i or la nan vihi sha isholibo i nan er la, nahan nan war mtsaha.—Le 7:37; 19:22; Yes 53:10.

  • Nagh ku iceghzwa.

    Ka nagh ku yange or a er ma iceghzwa ve nan na a ishima i nan yô.—Le 23:38; 1Sa 1:21.

  • Nagh ku isholibo.

    Ka nagh ku yange i naan zum u or nan er isholibo abu sha ci u myen u iyol i inyam man awambe i i lu vough ga ne yô. Yange i naan iniav sha annyamev kposo kposo, hii sha nombua zan zan yem due sha mkungu. Or u i lu wamen Aôndo sha isholibo i nan la yange nan na nagh sha indi i nan man er tahav mbu nan mbu kom la.—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

  • Nagh ku iwuese.

    Ka nagh ku bem ku yange i na sha u wuese Aôndo sha uiyua nav man dooshima na u a been ga la yô. Yange i ya inyam i nagh kura, kua beredi u i we kwa sha mi ga man u i we kwa sha mi cii. Yange i gba u a ya inyam la sha iyange la keng keng.—2Kr 29:31.

  • Nagh ku kwaghman.

    Ka nagh ku yange i na sha wain yô. Yange i haa zar wain sha atse a nan nagh a iniav mbigenev kpishi. Yange Paulu ter ishember ne sha injakwagh, u tesen er un kegh iyol u eren tom kpoghuloo sha ci u mba ve lu Mbakristu a na imôngo la yô.—Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

  • Nagh ku nanden.

    Ka nagh ku sha zendenya ku yange i nande sha atse a nan nagh, i na Aôndo ku jimin cii yô; or u civir Aôndo la yange nan dughun ci-inyam ker ga (yange a̱ lu bua shin iyôngo shin kpev shin atii shin ikyungugh ki ki lu a tsa kpishi ga kpaa).—Ek 29:18; Le 6:9.

  • Nardu.

    Mkurem ma human doon ma taver ishe. Ka ma lu nyian fuee. Mba eren ma sha imendenegh ki i yer ér spikenard (Nardostachys jatamansi) la. Er mkurem ma nardu taver ishe yô, ashighe kpishi yange i tôô mkurem ma ma doo i kuma sha nardu ga yô i nungwa sha ma, nahan ma hingir jebu. Kwagh ka a er yô, Marku man Yohane cii kaa ér yange i haa Yesu ‘mkurem ma nardu ma i nungwa kwagh môm sha mi ga yô.’—Mr 14:3; Yh 12:3.

  • Nase.

    Awen a gbilititi ahar, a lun inja i môm; yange i penda i môm sha igen, nahan i wua sam kwagh u hingir mwem. Yange i wa igbe hen atôatô u iwen i shin la (nase), i wa iwen i sha la (anishwa) sha mi, sha er a fatyô u ningir a i yô. Sha ayange a i ngeren Bibilo la, hen uya kpishi kasev hemban wuan kwagh sha iniase i sha ave. Er yange i gba u hanma iyange tsombor ua wua kwagh sha nase u sha ave keng ve ua ya kwagh yô, Atindi a Mose kaa ér i de kôron or kwar sha u tôôn nan nase shin anshwa ga. Iniase i vesen i yange i er i i lu er i sha ave la, yange i lu zendenya a ningir a iwen i sha la (anishwa) sha u wuan kwagh ye.—Dut 24:6; Mr 9:42.

  • Nehiloti.

    Ka ishember i i fe inja i i jighilii ga yô, i due ken ngeren u sha ityo u Pasalami 5. Ior mbagen hen ér ngi ôron kwagh u ityogholough ki tôngon a tôngo, shi ve kaa ér i zua vea ishember i ken Zwa Heberu i chalil (imar) la. Nahan cii kpa, alaghga nehiloti ka ityogholov.

  • Ngeren u sha ityo.

    Ka ngeren u hiin pasalami u ka a pase or u nan nger un, shin kwagh u yange za hemen, shin á ôr gbenda u a wa pasalami gayô ityogholov ki a kuhwa un a mi, shin á pase kwagh u i gbe u a er a pasalami shon gayô ityôkyaa i i nger un la.​—Nenge ngeren u sha ityo u Pasalami 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

  • Nisan.

    Ka iti i yange i va gema yilan uwer u Abiba, shighe u Mbayuda due ken uikyangen ken Babilon hide la. Lu uwer u hiihii sha icighan kalenda u Mbayuda, kpa gema lu uwer u sha utaankaruhar sha kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Maaci u va bee ken atô u Aipor. (Ne 2:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Nongo; Tiônnongo.

    Ka ior mba ve kohol imôngo sha ci u ma ityôkyaa shin sha u eren ma kwagh yô. Ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la, ishember ne ngi ôron kwagh u ikyurior i Iserael. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, ngi ôron kwagh u atôônanongo a Kristu asange asange, kpa ashighe kpishi ka i ôron i lu kwagh u nongo u Kristu jimin cii.—1Ut 8:22; Aer 9:31; Ro 16:5.

O

  • Omer.

    Ka ikyaren i ishamakaa i i kom ulita 2.2, shin môm-ken-pue u efa yô. (Ek 16:16, 18)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Oniki.

    Ka iwen i injaa i ka i lu a ukala kposo kposo, er u il man u lun nduran nduran man u nyian man u lun mtwem mtwem man shough shough nahan, shi i kar ihiange i pupuu yô. Yange i wa iwen ne sha ikyondo i zegepristi la.—Ek 28:9, 12; 1Kr 29:2; Yob 28:16.

  • Or u eren tom ken ya u tor.

    Inja na jighilii yô ér, nomsoor u i dugh nan ake yô. Ashighe kpishi yange i na ambaaior la tom ken uya mba utor, ve wasen shin ve nengen sha torkwase man kasev mba sha uikya. Shi or u i dugh nan ake ga kpa, yange a̱ wa nan ityom i eren ken ya u tor yô, ashighe agen i yila nan nahan. Shi i ter ishember ne sha injakwagh u ôron kwagh u or u nan ‘tsua u vôson kwase ga sha ci u Tartor’ yô; ka or u nan ker iyol i nan tsaha sha er nana hemba zuan a ian i eren tom u Aôndo hanma shighe je la.​—Mt 19:12; Est 2:15; Aer 8:27.

  • Or u lamen a jijingi u orkpen.

    Ka or u nan senge ér nan lamen a mbakpenev yô.—Le 20:27; Dut 18:10-12; 2Ut 21:6.

  • Or u nan lu kpan ga; Or u i dugh nan ken kpan kera.

    Sha shighe u tartor u Roma hemen la, yange i lu or u i mar nan je i kôr nan kpan ga la i nenge ér nan ngu “or u nan lu kpan ga” ye; yange nan lu marnya u lun a ian i eren akaa cii. Kpa “or u i dugh nan ken kpan kera” yô, ka or u yange i pase nan, nan kera lu kpan ga yô. Yange a dugh or ken kpan kera sha tindi yô, i na nan ian i lun marnya u Roma, kpa nan gema nan lu a ian i hemen ken gomoti ga. Or u yange a̱ dugh nan ken kpan kera sha tindi ga yô, nan kera lu kpan ga, kpa nan lu a ian i eren akaa cii ga.​—1Ko 7:22.

  • Or u nyôron a nyôr Mbayuda.

    Ka or u i gem nan yô. Ken Ruamabera yô, ishember ne ngi ôron kwagh u or u nan nyer kwaghaôndo u Mbayuda yô. Yange a̱ lu nomsoor yô, i gba u a tsôngo nan.—Mt 23:15; Aer 13:43.

  • Or u tsenganpasen akaa.

    Or u nan senge ér nan ngu a tahav mbu tsenganôron akaa a ken hemen yô. Upristi mba eren ahir, man mbakpehenasor, man mbanengenasan kua mbagenev kpaa, i ter ve ken Bibilo sha imba gbenda ne.​—Le 19:31; Dut 18:11; Aer 16:16.

  • Orhemenior.

    Ka ortom u gomoti u yange iantom i nan i yina sha ityoor ken tar u Babilon yô. Ken Bibilo yô, mbafankwagh mba ve lu hen ya u tor ken Babilon la lu sha ikyev i mbahemenior. Shi i ter mbahemenior sha shighe u hemen u Tor Dariu Ormede la kpaa.—Da 2:48; 6:7.

  • Orhemen u mbawanatsam.

    I nger ishember i ken zwa Heberu ne ken Upasalami u ôron kwagh u or u sôron atsam shi tesen er a wa a, shi karen iyol vea Mbalevi mba wan atsam shi tsaase ve shi hemen shighe u i lu wan a yô. Ubibilo mbagen nger ishember ne ér “tor imo.”​—Ps 4:Nst; 5:Nst.

  • Orhimen.

    Or u ka nan zamber a iorov uhar sha u ve̱ hime iyôngo ve yô. Ken Ruamabera yô, Mose ka orhimen u ikyuryan i Tindi, Yesu gema ka orhimen u ikyuryan i he.—Ga 3:19; 1Ti 2:5.

  • Orkristu.

    Ka iti i Aôndo a ne hanma or u nan lu dondon Yesu Kristu yô.​—Aer 11:26; 26:28.

  • Orkura (Orkuran).

    Or u yaren kura sha ior shin sha kwagh, sha er kwagh a̱ de eren ga yô. Mba hembe yaren kura tugh, shi shighe ugen orkuran ka nana̱ nenge ér kwaghbo ngu van yô, nan gbire vaa ér ior ve̱ fa. Ashighe kpishi mbakuran yange ve tile sha girgar kua sha ayou a taven, sha er vea nenge a ior mba ve lu van la ken ica, cii man vea va zurum yô. Orkuran u ken shoja yô, ka i yila nan ér orshoja u kuran. Uprofeti yange ve lu mbakuran mba sha injakwagh hen ikyurior i Iserael, ve taan ve icin sha kwaghbo u a lu van la.—2Ut 9:20; Esk 3:17.

  • Orkuran.

    Nomsoor u tom u nan jim jim i lu u nengen sha tiônnongo shi kuran un yô. Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér episkopos la i gem nahan ye, man inja i ishember shon jighilii yô ér, u nengen sha kwagh sha u kuran un. Ishember i “orkuran” man i “ortamen” (presbyteros) la cii ka asember a a lu ôron kwagh u iantom i môm ken tiônnongo u Kristu yô. Ishember i “ortamen” la ngi tesen aeren a organden a or u i ver nan sha iantom la nan lu a mi yô; i “orkuran” la di ngi pasen ityom i nan lu a mi sha iantom ne la.—Aer 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

  • Ormaantyegh.

    Ka or u maan mtem man agbande kua mkam ma inyaam magen. Ishember i ken zwa Heberu i i gem ér ormaantyegh la, inja i i jighilii yô ér, “or u maan akaa.” Ashighe kpishi ka i tôô tahav mbu ormaantyegh nan lu a mi sha inyatyuu la, i tese ikyav er Yehova a lu a tahav sha ior asange asange man akuraior yô.—Yes 64:8; Ro 9:21.

  • Ornasareti.

    Iti i i yilan Yesu a mi yô, sha ci u lu or u ken gar u Nasareti. A shi nan kpa iti ne zua vea ishember i ken zwa Heberu i i gem ken Yesaia 11:1 ér “gbaa” la. Mbadondon Yesu kpa yange i va gema yilan ve sha iti ne.—Mt 2:23; Aer 24:5.

  • Ornasari.

    I zua a iti ne ken ishember i ken Zwa Heberu i inja i i, i lu “Or u I Tsough Nan,” “Or u I Tsegha Nan,” “Or u I Pav Nan I Ver Kposo” la. Mbanasari yange ve pav ker avegher ahar: lu mba ve tsough ayol a ve ér vea lu Mbanasari la, man mba Aôndo iyol na tsua ve la. Nomso man kasev cii yange ve tsegha zwa a Yehova ér vea lu Ornasari sha shighe u ve ver yô. Mba yange ve tsua iyol ve u lun Mbanasari la ve lu a utswer mba vesen utar: lu u vea ma ikyôhô shin vea ya nyityôkwagh i i er sha atam a wain ga, shi vea hondo ityough ga, shi vea bende a ikyom ga. Mba yange Aôndo tsua ve ér ve lu Mbanasari la yô, yange ve lu nahan sha ayange a uma ve cii, shi Yehova a tese ve akaa a vea er jighilii yô.—Nu 6:2-7; Mbj 13:5.

  • Ornengen akaa a ken hemen.

    Ka or u Aôndo yange wasen nan u fan akaa a a we ishima u va eren yô. Yange i bugh nan ashe a nengen shi kaven akaa a uumace mbagenev ve kav ga yô. I zua a ishember i ken zwa Heberu i i gem nahan ne ken ishember i inja i i, i lu “u nengen” kpôô kpôô shin sha injakwagh la. Ornengen akaa a ken hemen lu or u mbagenev keren kwaghwan u injaa hen a nan shighe u ve tagher a ma zayol yô.—1Sa 9:9.

  • Ornengenasan.

    Or u tôvon sha zende u iyange man uwer kua asan sha u nana fa kwagh u ken hemen yô.—Da 2:27; Mt 2:1.

  • Orngeren.

    Ka or u nengen ken kôpi u Ruamabera u ken Zwa Heberu u tse hiden ngeren ken ihyurenruamabera u he. Shighe u Yesu va shin tar la, i yilan annongo u nomso mba fan Atindi sha iti ne. Yange ve hendan a Yesu.—Esr 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.

  • Orshiren tiônnongo.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér diakonos la i gem i̱ nahan ye. Ashighe kpishi ka i gema i̱ ér “orshiren ior” shin “or u eren ior tom.” Ishember i “orshiren tiônnongo” la ngi ôron kwagh u or u nan wasen mzough u mbatamen tom ken tiônnongo yô. Saa nana eren akaa a Bibilo i̱ tese ér mba ve lu sha iantom ne ve̱ eren la ve, nana kuma sha i ye.—1Ti 3:8-10, 12.

  • Ortamen; Tamenor.

    Ka organden, kpa ken Ruamabera yô, ka or u nan lu sha ma ian i utaha man iantom hen ityô shin ma tar yô. I yila akaauma a sha kpa sha iti ne ken takeda u Mpase. Ka i gema ishember i ken zwa Grika i i yer ér presbyteros la ér “ortamen,” zum u i lu ôron kwagh u or u nan lu sha iantom i hemen ken tiônnongo yô.—Ek 4:29; Anz 31:23; 1Ti 5:17; Mp 4:4.

  • Ortyom u Tamen.

    Inja na yô ér “orvesen u mbatyomov.” Kwagh ne tese ér “ortyom u tamen” ngu môm tseegh. Shi ken Bibilo cii ka a nger ishember ne yô, i ôron kwagh u or môm, kwagh ne kpa tese ér ortyom u tamen ngu môm tseegh. Bibilo ôr ér iti i ortyom u tamen la ka Mikael.—Da 12:1; Yu 9; Mp 12:7.

  • Orvesen u Tamen.

    Inja i ishember i ken zwa Grika i i gem nahan ne ér “Orhemen u Tamen.” Ngi ôron kwagh u tom u hange hange u Yesu Kristu a lu a mi u duen a uumace mba jighjigh ken akaa a vihin tsung, a isholibo i ve a mi la kera, zan a ve ken uma u tsôron la.​—Aer 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

  • Oryuda.

    Zum u tartor u Iserael u uipyaven mba pue la gba la, lu iti i i gema yilan or u nan dugh ken ipyaven u Yuda yô. (2Ut 16:6) Yange mba dugh ken uikyangen ken Babilon kera yô, i gema yilan Mbaiserael mba ken uipyaven kposo kposo mba ve hide ken Iserael la sha iti ne. (Esr 4:12) Shighe kar yô, i va gema yilan Mbaiserael cii sha iti ne sha u paven ve kposo a ior mba ken akuraior agen sha tar cii. (Est 3:6) Apostoli Paulu kpa yange ter iti ne sha injakwagh u wasen ior u fan ér ken nongo u Kristu yô, kwagh gba sha tar u or dugh ker la ga.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

P

  • Papiru.

    Ka antoho u shin kpemnger u lun er ikyenakya nahan, u i eren akese man mkam kua utso a mi yô. Shi yange i eren kwagh u ngeren kwagh a mi u lun er ka pipa nahan sha antoho ne; i er uihyurenmbaruamabera kpishi a mi.—Ek 2:3.

  • Paradiso.

    Ijiir i doonashe i ikyon i lu her, ior ve memen her yô. Imba ijiir ne i̱ hiihii sha tar lu Eden. Lu Yehova er i sha ci u nomsoor man kwase u hii gban la ye. Zum u Yesu lu lamen a môm ken mbaaferev mba i mande ve sha kon ikyua a na la, a tese ér tar ua va hingir paradiso. Ken 2 Mbakorinte 12:4 yô, ikyav tese ér iti ne ngi ôron kwagh u paradiso u ken hemen, ken Mpase 2:7 di, ngi ôron kwagh u paradiso u sha.—Ica 4:13; Lu 23:43.

  • Pasalami.

    Ka icam i wuese Aôndo. Yange mbacivir Aôndo ve dugh upasalami ve waan ve kuhwan ityogholough sha mi. I eren kwagh ne shighe u ior ve kohol imôngo ve lu civir Yehova Aôndo ken tempel na ken Yerusalem la kpaa.—Lu 20:42; Aer 13:33; Yak 5:13.

  • Paseka.

    Ka iniongo i yange i eren hanma inyom ken uwer u Abiba (u i va gema yilan ér Nisan la), sha werayange 14, sha u umbur er yange i yima Mbaiserael, i due a ve ken Igipiti kera yô. Yange a̱ eren iniongo ne yô, i sôngo waniyôngo (shin ivo), i mgbagh inyam la i ya sha ikyaiue i yuan man beredi u i we kwa sha mi ga yô.—Ek 12:27; Yh 6:4; 1Ko 5:7.

  • Penda ave sha or.

    Yange i penda ave sha or shighe u i lu veren nan sha tom u icivirigh, shin i lu nan nan iveren, shin been nan angev, shin nan nan ma iyua i icighan jijingi yô. Ashighe agen yange i penda ave sha zendenya cii ve i na nagh a mi ye.—Ek 29:15; Nu 27:18; Aer 19:6; 1Ti 5:22.

  • Pentikôsti.

    Iniongo i sha uhar ken uiniongo mba utar mba vesen mba yange i gba keng u Mbayuda mba nomso cii vea za er ken Yerusalem yô. Inja i Pentikôsti yô ér “(Iyange) i sha Akunduahargber,” ka iniongo i i yer ken Ruamabera u ken Zwa Heberu ér Iniongo i Sunda shin Iniongo i Ulahadi la, i yer i ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la nahan ye. Yange i eren iniongo ne sha iyange i sha 50. Uwer u Nisan yange ua nyôron ayange 16 maa i hii u ôron ayange ne.—Ek 23:16; 34:22; Aer 2:1.

  • Perapera.

    Ken Ruamabera yô, ka kwagh u Aôndo a nenge ér ka u vough la.​—Ge 15:6; Dut 6:25; Anz 11:4; Sef 2:3; Mt 6:33.

  • Pershia; Mbapershia.

    Ka tar man ior mba ashighe kpishi ka i ter ve a Mbamede imôngo yô, shi ikyav tese ér ve gba ve zua a ve kpaa. Sha hiihii la, Mbapershia hemen vegher u shin ityôtar u ajiir a tar u Iran a vaanaa a a lu hen haregh u iwoogh la tseegh. Sha shighe u Shirushi u Tamen hemen la, Mbapershia va lu a tahav sha Mbamede, kpa ve lu ityartor ihiar i i zua i lu hemen yô (mbangeren yiase mbagen kaa ér ter u Shirushi lu Orpershia, ngô na di lu kwase u ken Mede). Shirushi yange hemba Tartor u Babilon ityav ken inyom i 539 Cii man Shighe u Yesu (C.S.Y.) la, nahan na Mbayuda mba i yem a ve uikyangen la ian i hiden ken tar ve. Tartor u Pershia yange u hii sha ityoughkitaregh hen Ifi u Indus kar za kighir shin ityôtar hen Zegemnger u Aegean. Mbayuda yange ve lu sha ikyev i hemen u Mbapershia zan zan Alekezanda u Tamen kar va hemban ve ityav ken inyom i 331 C.S.Y. Yange Daniel tsenganengen a Tartor u Mbapershia ken mpase u sha mnenge, shi i ter kwagh u tartor ne ken takeda u Bibilo u Esera man Nehemia kua Eseta. (Esr 1:1; Da 5:28; 8:20)​—Nenge Ngeren u Seer u B9 la.

  • Per tindi; Tindi u peren.

    Ka u eren kwagh u tindi a yange yô; ka ieren i dondon tindi ga. Ken Bibilo yô, ishember ne ngi kwaghmôm a “isholibo.”—Ps 51:3; Ro 5:14.

  • Pim.

    Lu ikyaren i myoho shi lu ishe i Mbafiliti waan mba ve ve u tsaase ikyav mbi tomov mbi iyôôgh la ér ve kimbi yô. Mbadughun akaa a shin inya zua a awen a karen myohom a mi ken Iserael kpishi a a lu a asangaabaacaa a ken zwa Heberu a “pim” la sha mi yô. Myohom ma hanma iwen ne nôngo u kuman ugeram 7.8, a mase yinan sha myohom ma shekel môm kpuaa di tsô.—1Sa 13:20, 21.

  • Pomegraneti.

    Ka ityamegh ki kon ki lun er ityamegh ki apu nahan, ki ki lu a icombo i sanger yô. Ka ki lu a asange kpishi a lun a zar man ankeem kimi, asange ne a lu nyian. Yange i er akaa a hweegh a lun er pomegraneti nahan i zer sha akur a riga u zegepristi u buluu-buluu u lun a ave ga la, shi i er imba kwagh ne sha mtem ma i er sha mtôm ma Yakin man Boashi ma ma lu sha ishigh ki tempel la.—Ek 28:34; Nu 13:23; 1Ut 7:18.

  • Porneia.​—

    Nenge IDYA.

  • Pristi.

    Ka or u Aôndo yange a ver nan, nan lamen a ior mba nan eren Aôndo tom sha ci ve la sha ityough nagh, shi nan tesen ve kwagh u Aôndo kua atindi a na yô. Upristi yange ve lamen a Aôndo sha ci u ior kpaa; ve naan iniav shi ve himen ior a Aôndo, ve eren mbamsen mba zamber a na sha ci ve. Shighe u i lu a na Atindi a Mose ga la, yange orya nan lu pristi u tsombor u nan. Sha Atindi a Mose la, lu nomso mba ken tsombor u Aron, ken ipyaven u Levi eren tom u pristi ye. Mbalevi mba nomso mbagenev cii wasen ve a wase tom. Mba va ye ikyur i he la yô, Iserael u ken jijingi hingir ikyurior i upristi, Yesu Kristu gema ngu Zegepristi.—Ek 28:41; Heb 9:24; Mp 5:10.

  • Pristi u tamen.

    Ka gbenda ugen u i yilan “zegepristi” ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la yô. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, ikyav tese ér yange a̱ ter ishember i “upristi mba tamen” la yô, i lu mbatamen mba ken nongo u upristi i ôron ye; alaghga lu mba i dugh ve sha ian i zegepristi kera la, kua mba ve hemen ikwe i upristi i 24 la cii.—2Kr 26:20; Esr 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

  • Profeti.

    Ka or u i pasen nan mbaawashima mba Aôndo yô. Uprofeti yange ve lamen sha ci u Aôndo, ve pasen akaa a aa va er ken hemen tseegh ga, kpa shi ve tesen ior atesen a Yehova man atindi a na kua ajiraôron a na.—Am 3:7; 2Pe 1:21.

  • Purim.

    Ka iniongo i sha inyom i yange i eren i ken uwer u Adar, ayange 14 man 15 yô. Yange i er iniongo ne u umbur er i yima Mbayuda sha ayange a Torkwase Eseta, i kera tim ve ga la. Ishember i purim la inja i i ér “ishor,” ka ishember i ken Zwa Heberu ga. Yange i yilan iniongo ne ér Iniongo i Purim shin Iniongo i Ishor sha ci u yange Haman haa Pur (Ishor) sha er una fa iyange i una kure awashima na u timin Mbayuda la yô.—Est 3:7; 9:26.

R

  • Rahabi.

    Ka iti i sha injakwagh i i ter i ken takeda u Yobu man Upasalami man Yesaia yô (kpa u ngu wer ka Rahabi, kwase u i er kwagh na ken takeda u Yoshua la i lu ôron ga). Gbenda u i er kwagh u Rahabi ne ken takeda u Yobu la tese ér ka inyam i cieryol i shin zegemnger i lu ôron ye. Sha ajiir agen la di i ôr kwagh u inyam i cieryol i shin zegemnger ne ér i tile sha ityough ki Igipiti.​—Yob 9:13; Ps 87:4; Yes 30:7; 51:9, 10.

  • Ruamabera; Uruamabera.

    Ngeren mba Mkaanem ma Aôndo ma ma lu icighan kwagh la. Ka ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la tseegh i ter ishember ne ye.—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

S

  • Samaria.

    Lu gartamen u uipyaven mba pue mba tartor u Iserael u ken imbusutarimese la, kuma er anyom 200 nahan. Shi lu iti i haregh u tartor la jimin cii. Yange i maa gar ne sha uwo u i yilan u sha iti shon ne i môm yô. Sha shighe u Yesu la, Samaria lu iti i haregh u lu hen atô u Galilia man Yudia yô; Galilia lu un vegher u ken imbusutarimese, Yudia di lu un vegher u ken imbusutariyan. Yesu yange una zaan zende yô, ashighe kpishi a palegh u pasen kwagh hen haregh ne, kpa ashighe agen a kar gbenda her, a lam a ior mba her. Peteru yange er tom a kii i bughun Tartor i sha uhar i sha injakwagh la sha Mbasamaria, nahan ve ngohol icighan jijingi. (1Ut 16:25; Yh 4:8; Aer 8:15)​—Nenge Ngeren u Seer u B10 la.

  • Sanhederin.

    Lu atejir u tamen u Mbayuda, ken Yerusalem. Sha ayange a Yesu la, atejir ne lu a iorov 71 mba ôron ajir, iyenge ne kua zegepristi man mbagenev mba yange ve vande eren tom u zegepristi yô, man ior mba ken icombor i uzegepristi, man mbatamen, man mbavesen mba sha uipyaven man mbayaav, kua mbangeren.—Mr 15:1; Aer 5:34; 23:1, 6.

  • Satan.

    Ka ishemberti i ken zwa Heberu, inja na yô ér “Orhendankwagh.” Ka a̱ yila iti ne sha gbenda u tesen ér mba ôron kwagh u or yô, i lu Satan Diabolo, u a lu Orhyom u Aôndo u vesen la i ôron ye.—Yob 1:6; Mt 4:10; Mp 12:9.

  • Sea.

    Ka ikyaren i ishamakaa. Aluer i tôô ikyaren ne i kar sha ikyaren i zarkwagh i bav i i ze kwaghmôm a ikyaren i sea la yô, a lu ulita 7.33. (2Ut 7:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Sela.

    Ka ishember i sha kwagh u atsam a wan shin u kimbir kwagh u i vande ngeren yô; ngi ken Upasalami kua ken takeda u Habaku. A fatyô u lun ikyav i tesen ér gba u a tamber ityogholough shin icam, shin a tamber akaa ahar ne cii, sha er a hen sha kwagh shin a na kwagh u i sember ôron la una shile iyol yô. Ruamabera u ken zwa Grika u Septuajinta la nger ishember ne ér diapsalma, man inja i i ér “ityogholov tôghôô.”—Ps 3:4; Hab 3:3.

  • Seuse.

    Lu ihyemban aôndo ken mbaaôndo wue wue mba Mbagrika civir yô. Ior mba ken Lisetera yange ve fa ga ve yila Barnaba ér Seuse. I zua a ngeren mba tsev mbagenev ikyua a Lisetera, mba ve er kwagh u “pristi u Seuse” man “Seuse, aôndo u iyange” yô. Tso u Paulu yange nyôr hen icile i Melita za hemen a zende na la, yange lu a eev mbu “Ônov mba Seuse” sha ityough nagh, ka ônov mba ahinav mba nomso mba i yilan ve ér Castor man Pollux la je la.—Aer 14:12; 28:11.

  • Shebati.

    Ka iti i i yilan uwer u sha 11 ken icighan kalenda u Mbayuda zum u ve due ken uikyangen ken Babilon ve hide la. Gema lu uwer u sha 5 ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Janawari u va bee ken atô u Febewari. (Sek 1:7)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Shekel.

    Ka ikyaren i myoho i Mbaheberu kua inyaregh vev. I yuhwa kuma ugeram 11.4. Yange a ter ishember i “shekel u hen icighanjiir” la yô, i ôron i lu kwagh u ikyaren i myoho i vough shin ikyaren i myoho i i zough sha i i karen kwagh a mi ken tabernakel la. Alaghga yange shekel u tor lu (u lu kposo a ushekel mbagenev yô) shin ikyaren i shekel i vough i i veren hen uya mba utor yô.—Ek 30:13.

  • Sheminiti.

    Ka ishember i sha kwagh u ityogholov mbi kuhwan; inja i i ér “u sha anigheni,” man a̱ shi nan kpa ngi ôron kwagh u ityogholov mbi i koho sha ikyenge i kehen shin i kumen yô. Ishember la ngi tesen ér aluer ka ma ityogholough yô, i kuhwa ki sha imo i kehen. Man aluer ka atsam i lu wan yô, a̱ shi nan kpa lu sha u i kuhwan ityogholov sha ikyenge i kehen, i waan atsam kpa sha ikyenge i kehen.—1Kr 15:21; Ps 6:Nst; 12:Nst.

  • Sheol.

    Ka ishember i ken zwa Heberu i i yer ken zwa Grika ér “Hade” la. I gema i ér “Uwar” (i hii sha ishangebaacaa i vesen), sha u tesen ér ka uwar u uumace cii, ka di uwar u or môm tseegh ga.​—Ge 37:35; Ps 16:10; Aer 2:31 (ngeren mba shin kpe).

  • Shiada.

    “Shiada” ka Atindi a Pue a yange i nger sha ikpandeawen ihiar, i na Mose la.—Ek 31:18.

  • Shighe u mkur u tar.

    Shighe u una kar maa mkurtar a va, shin akaa a a lu zan hemen sha tar u Satan a ye tor sha u ne aa kure la. Shighe ne ngu zan kwaghmôm vea shighe u Kristu a lu imôngo vea mbahenen nav la. Yesu una na zwa, nahan mbatyomov vea “pav aferaior kposo a mbaperapera,” vea tim aferaior kera. (Mt 13:40-42, 49) Yange sar mbahenen mba Yesu u fan “shighe u mkur” shon. (Mt 24:3) Cii man Yesu hide yem sha yô, a tôndo zwa a mbadondon un ér una lu vea ve zan zan shighe la.—Mt 28:20.

  • Shighe u una lu vea vese la.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, ashighe agen ishember ne ka i ôron kwagh u shighe u hemen u Yesu Kristu, hii shighe u i ver un Tor ken Tartor u Mesiya, kpa ior a nenge a mi sha ashe bong ga la, zan zan va nyôr ken ayange a masejime a tar ne la. Shighe u Kristu una lu vea vese la ka di shighe u una va kpase maa una hide a yem ga, kpa ka gôgôshighe.—Mt 24:3.

  • Shinagoge.

    Inja i ishember ne ér, “u kohol imôngo; mkohol,” kpa ken avur a ruamabera kpishi ka i̱ ôron kwagh u iyou shin ijiir i Mbayuda yange ve kohol her sha u ôron Ruamabera shi ngohol kwaghwan shi pasen kwagh shi eren msen yô. Sha ayange a Yesu la, hanma angar u ken Iserael u a war ngeen a ior cii, yange a lu a shinagoge, shi agar a vesen luun a shinagoge môm tseegh ga.—Lu 4:16; Aer 13:14, 15.

  • Shion; Uwo u Shion.

    Ka iti i gar u Mbayebushi u yange i yilan ér Yebushi, u i maa girgar na taver la. Gar ne lu sha igyungu i i lu vegher u ken imbusutariyan i Yerusalem la. Davidi yange hemban gar ne ityav yô, a maa ya u tor sha ci na, lu tsan her, nahan i va gema yilan un ér “Gar u Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Shighe u Davidi za tôô Areki va ver hen Shion la, ijiir la hemba lun icighanwo sha ishigh ki Yehova cii. Shighe kar yô, iti i Shion ne wa ijiir i tempel i sha Uwo u Moria la kpa ker, shi ashighe agen i lu gar u Yerusalem jimin cii. I ter iti ne ajiir kpishi ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la sha injakwagh.—Ps 2:6; 1Pe 2:6; Mp 14:1.

  • Shiria; Mbashiria.​—

    Nenge ARAM; ORARAM.

  • Shiriti.

    Agbaa a zegemnger a vesen a ahar a zan shimi ga, a hen kpetar u tar u nyian i yilan ér Libia, ken Imbusutarimese i Afrika la. Mbatsoov mba sha ashighe a tsuaa la cian ijiir ne sha ci u taver u fan kwagh u waarawa u u lu her la. Yange agôndoamnger a zer yemen a u ken atô shi hiden a u sha kpe. (Aer 27:17)​—Nenge Ngeren u Seer u B13 la.

  • Shisar.

    Iti i tsombor ugen ken Roma, i yange i va hingir ititom i ator a Roma yô. I yila Ushisar mbagenev ken Bibilo sha ati, er Agusutu man Tiberiu man Kalodio nahan. Shi Nero kpa i yila un sha ititom ne, shin er i ter iti na ken Bibilo ga nahan kpaa. Shi i ter iti i “Shisar” ne ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la sha u ôron kwagh u hemen shin Gomoti.—Mr 12:17; Aer 25:12.

  • Shivan.

    Ka iti i i yilan uwer u sha utar ken icighan kalenda u Mbayuda zum u ve due ken uikyangen ken Babilon ve hide la. Gema lu uwer u sha utaankarunyiin ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Mei u va bee ken atô u Jun. (Est 8:9)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Shiv.

    Tsuaa tsuaa la yô, lu iti i i yilan uwer u sha uhar ken icighan kalenda u Mbayuda je la. Gema lu uwer u sha anigheni ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Aipor u va bee ken atô u Mei. I yila uwer ne ken takeda u i yer ér Jewish Talmud la kua ityakeda igen i i nger zum u i mough uikyangen ken Babilon i hide la ér Iyyar. (1Ut 6:37)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Shoghor (gbidyen) iyiav; Vande u gbidyen iyiav.

    Ka gbenda u dughun ishamakaa ken akoo man apusu kera; ka ijiir i yange i eren tom ne her yô. Yange i gbidye iyiav sha aga shin ivumbu; a̱ lu iyiav mbi ngeen kpishi yô, i shoghor mbi sha kwagh ugen, er kpande shin agbur nahan, uzendenya ve urugh. Nahan kwagh ne a dorough sha yiagh ki wan isham kimi, ki i samber sha vande u gbidyen iyiav la; yange i er vande ne u lu vaanaan shi u lu gbilititi, ashighe kpishi i lu sha igyungu, ape ahumbe a karen kpishi yô.—Le 26:5; Yes 41:15; Mt 3:12.

T

  • Tabernakel.

    Ka tenti u Mbaiserael civir Aôndo her shighe u ve due ken Igipiti kera la; yange i zenden a mi. Yange areki u ikyuryan u Yehova a lu ker, areki ne lu ikyav i tesen ér Aôndo ngu hen atô ve; shi lu ijiir i nan nagh man i mcivir. Ashighe agen ka i yila un ér “tenti u kohol ker.” Yange i er un sha ikyon, i gema i cir un akondo a sha mou u dedoo a i tume ucerubi sha mi yô. Yange i pav un ker kpar uhar, i yilan u hiihii la ér Icighan Kpar, u sha uhar la ér Icighankpar u Hemban Cii. (Yos 18:1; Ek 25:9)​—Nenge Ngeren u Seer u B5 la.

  • Talenti.

    Ka ikyaren i myoho man i inyar i Mbaheberu i hemban kehen cii. Talenti môm yange a yuhwa i kuma ukilogeram 34.2. Talenti u Mbagrika hemba ndahar; yange a yuhwa i kuma er ukilogeram 20.4 nahan. (1Kr 22:14; Mt 18:24)​—Nenge Ngeren u Seer u B14 la.

  • Tamushi.

    (1) Ka iti i aôndo u kasev mba ken Iserael mba undun mimi yange ve lu vaan un ken Yerusalem yô. I nenge ér Tamushi yange lu tor, va kpen maa i gema civir un er ka aôndo nahan ye. Ken kwaghngeren u Mbasurma yô, i yila Tamushi ér Dumushi, shi i kaa ér keren inmgbianaôndo u doon iyiav shi nan mar u i yilan un ér Inanna (Mbababilon yilan ér Ishtar) la. (Esk 8:14) (2) Shighe u Mbayuda due uikyangen ken Babilon hide la, lu iti i uwer u sha unyiin ken icighan kalenda u Mbayuda, kpa gema lu uwer u sha pue ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Jun u va bee ken atô u Julai.​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Tar.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér aion la, ka i gema i nahan zum u i lu ôron kwagh u akaa a a lu eren zan ave shin mbamlu mba ve ne ma anshighe shin gôgôshighe shin ma kov u dugh kposo a ashighe agen yô. Bibilo ôr kwagh u “tar u hegen ne,” u tesen akaa a a lu hemban eren sha tar jimin cii la man gbenda u ior i tar ne i eren kwagh yô. (2Ti 4:10) Shighe u Aôndo na Atindi a ikyuryan la, lu gbenda ugen u eren kwagh je Aôndo hii ye, man adooga mbagenev vea yila ér shighe shin tar u Mbaiserael gayô tar u Mbayuda. Aôndo shi yange va a gbenda ugen kposo u eren kwagh shin tar, sha ikyev i Yesu Kristu, sha nagh ku ipaan ku yange na la; vegher u vesen yô, lu gbenda u Mbakristu mba i tsegha ve la eren kwagh la. Kwagh ne lu tesen mhii u gôgôshighe shin kov u he; lu shighe u akaa a yange i eren sha ikyev i Atindi a ikyuryan sha u tesen kwagh u una va er ken hemen la lu kuren sha mi kpôô kpôô yô. Ka a̱ nger ishember ne shighe u i lu ôron kwagh môm tseegh ga yô, i ôron kwagh u ikyov kposo kposo, shin akaa a a lu eren sha tar, a a vande lun shin a aa va er ken hemen yô.—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.

  • Tartaru.

    Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, ishember ne ngi ôron kwagh u mlu u gban ijime, er u ken purusu, u yange i kende mbatyomov mba sha ayange a Noa ker la nahan. Ishember i i ter ken 2 Peteru 2:4, i yer ér tartaroo (i gem ér, u “kenden ken Tartaru”) la, ngi tesen ér yange i kende “mbatyomov mba ve er isholibo la” ken Tartaru u i er kwagh na ken kwaghalôm la ga. (Kwaghalôm shon pase ér ijiir ne ka purusu u shin inya, shi ka ijiir i angôghime i kenden mbaaôndo mba gban ijime shimi.) Kpa ngi tesen ér Aôndo yange dugh ve sha ajiir a ve kua ityom i ve lu sha mi la kera, gema kende ve ken mlu u gban ijime, nahan kera mba ken iwanger i mbaawashima mba Aôndo la ga. Ime la shi tese kwagh u una er ve kpaa, Ruamabera tese ér mtim u tsôron ngu keghen ve kua orhemen ve Satan Diabolo. Sha nahan yô, Tartaru ngu tesen ijiir i hemban gban ijime cii i i ver sha ci u mbatyomov mba yange ve hemba ato la yô. Ijiir ne ngi kwaghmôm a “ihyungwa i i ze kweng” i i ôr kwagh u i ken Mpase 20:1-3 la ga.

  • Tartor u Aôndo.

    Ka a ter ishember ne yô, i lu kwagh u hemen u Aôndo la jighilii i ôron ye. Gomoti u Wan na Kristu Yesu la tile sha ityough ki hemen shon.​—Mt 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

  • Tebeti.

    Ka iti i i yilan uwer u sha pue ken icighan kalenda u Mbayuda zum u ve due ken uikyangen ken Babilon ve hide la. Gema lu uwer u sha unyiin ken kalenda u akuraior agen. Yange u hii ken atô u Disemba u va bee ken atô u Janawari. I hemban yilan u ér “uwer u sha pue.” (Est 2:16)​—Nenge Ngeren u Seer u B15 la.

  • Tembe.

    Lu ikyasen i tabernakel i yange i wa i̱ igyar i ningir i tser yô; shi shighe kar yô, lu môm ken ajiir a i kase a kpa a lu a haav ga, a lu ikyua a iyou i tempel kpôô kpôô la. Yange atse a nanden nagh lu hen tembe u tabernakel; ken tempel yô, atse la lu hen tembe u ken atô la. (Nenge Ngeren u Seer u B5 man B8 kua B11 la.) Bibilo shi ôr kwagh u ityembe i uya mba iorov man i ikwa i utor kpaa.—Ek 8:13; 27:9; 1Ut 7:12; Est 4:11; Mt 26:3.

  • Tempel.

    Imaagh ki lun gbekeke ken Yerusalem, ki yange ki kar ki tile sha ityough ki tabernakel u kehe akuma akuma, u lu ijiir i vesen i Mbaiserael civir Aôndo her yô. Lu Solomon maa tempel u hiihii la ye, kpa Mbababilon va hembe un. Tempel u sha uhar la lu Serubabel maa shighe u i due ken uikyangen ken Babilon i hide la ye. Yange Herode u Tamen va sôr tempel shon maa. Ashighe agen ka i yila tempel ken Ruamabera ér “iyou i Yehova.” (Esr 1:3; 6:14, 15; 1Kr 29:1; 2Kr 2:4; Mt 24:1)​—Nenge Ngeren u Seer u B8 man B11 la.

  • Tenti u kohol ker.

    Ka iti i i yilan tenti u Mose kua icighan tabernakel u yange i hii timin ken taaikyôngo la yô.—Ek 33:7; 39:32.

  • Terafim.

    Ka mbaaôndo shin ieev mbi yange i lu a mi hen tsombor shi i pinen mbi akaa yô. (Esk 21:21) Terafim mbagen yange ve kehe er orumace nahan, shi ve bee mlu u or, kpa mbagen di ve ndahar. (Ge 31:34; 1Sa 19:13, 16) Akaa a i time i dugh shin inya hen Mesopotamia la tese ér, ka or u yange nan lu a ieev mbi terafim la i gba u nana ya dyako u tsombor ye. (Alaghga lu ityôkyaa i Rahel tôô terafim u ter na je la.) Ken Iserael yô, ikyav tese ér yange kwagh lu nahan ga, kpa ior civir uterafim sha ayange a mbaajiriv kua utor la, shi i ter uterafim ken akaa a Yoshia tor u mimi yange hembe la.—Mbj 17:5; 2Ut 23:24; Ho 3:4.

  • Tindi.

    Ashighe kpishi ka a nger iti ne a̱ hii sha ishangebaacaa i vesen yô, i ôron kwagh u Atindi a Mose shin ityakeda i itian i hiihii i ken Bibilo la. Ka a̱ nger i sha asangaabaacaa a kiriki tseegh yô, i ôron kwagh u atindi asange asange ken Atindi a Mose la, shin ma kwaghwan u tindi a har sha mi yô.—Nu 15:16; Dut 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

  • Tindi u Mose.

    Atindi a Yehova na Iserael sha ikyev i Mose ken taaikyôngo u Sinai ken inyom i 1513 Cii man Shighe u Yesu (C.S.Y.) la. Ashighe kpishi ka i yila ityakeda i itian i hiihii i ken Bibilo la ér Atindi.—Yos 23:6; Lu 24:44.

  • Tishiri.​—

    Nenge ETANIM man Ngeren u Seer u B15 la.

  • Torkwase u Sha.

    Ka iti i inmgbianaôndo u Mbaiserael mba vendan Aôndo ve civir sha ayange a Yeremia la yô. Mbagen hen ér iti ne ka iti i inmgbianaôndo u Mbababilon u Ishtar (Astarte) la. Iti i inmgbianaôndo ugen u lun er un nahan, u Mbasurma civir tsuaa tsuaa la ér Inanna, man inja na yô ér “Torkwase u Sha.” I ôron kwagh na ér ngu sha di tseegh ga, i nengen ér ngu inmgbianaôndo u doon iyiav shi nan mar kpaa. Shi i yila Astarte ne sha kwaghngeren u Mbaigipiti ugen u i gber a gber sha kwagh yô ér “Kwase u Sha.”​—Yer 44:19.

  • Tôgh ku torough.

    Ka aga shin gbough ku orhemen ka nan kôr ken uwe, ku lu ikyav i tahav mbu tor yô.—Ge 49:10; Heb 1:8.

  • Tsar u kangen sha ityo.

    Ka ikyondo i yange i kange sha ityo, i lu er adikpo shin idyer nahan yô. Zegepristi yange a kange tsar u sha mou u dedoo sha ityo, i gema i zer ankpande u sha zanaria hen ishigh nagh sha mou u buluu-buluu. Tor yange a kange tsar sha ityo cii man a cir idyer i tor ye. Yobu yange ôr kwagh u tsar ne sha injakwagh, zum u tôô ieren na i mimi kar sha tsar u kangen sha ityo la.—Ek 28:36, 37; Yob 29:14; Esk 21:26.

  • Tsegha.

    Inja i ishember i ken zwa Heberu i i gem ér tsegha la ér, “u shighen or zar kwagh iyol.” Yange i haa or mkurem iyol shin i haa sha ma kwagh sha u tesen ér i tsegha nan shin i tsegha kwagh shon sha ci u icighan tom. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la, i ter ishember ne u ôron kwagh u haan icighan jijingi sha mba i tsough ve, ve lu a ishimaverenkeghen i yemen sha la.—Ek 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

  • Twar u yaren.

    Ka u sangen shin zomon iyiav mbi mbasundav ve undu shin ve hungur ken ijime la. Tindi u Mose yange kaa a ior ér ve de sundan akpi a ishule ve vindi vindi ga, shi ve de zôron olev kua wain ve cica cii ga. Lu kwagh u Aôndo er sha er mbaatsanev man mba kwagh a tser ve, man ushirmbaiorov, man ônov mba lun a ter ga kua kasev mba côgholov vea zua a ian i yaren twar u kwagh u i sondo a shi yô.​—Ru 2:7.

U

  • U civir Aôndo.

    U nan Yehova Aôndo icivir tsung, man u cian un, man u eren un tom shi suen hemen na u sha won cii la sha mimi.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • U eren kwagh a ujijingi mba bov.

    Ka jighjigh u ior ve ne ér orumace ka nana̱ kpe yô, jijingi u nan a kpe ga, i lu iyol i nan tseegh, shi ujijingi mba mbakpenev vea fatyô u lamen a mbaumav, shi mba lamen a ve kpaa, hemban je yô sha ikyev i or (orkpehenishor) u nan lu a azôv la. Ishember i ken zwa Grika i i gem ér “akombo a sôron” la mba yer i ér pharmakia, inja i i jighilii ér “u nan or mcimbim ma bom.” I va zua ishember ne sha kwagh u akombo, sha ci u ngise la or yange nan ma mcimbim ma bom zum u nan lu keren tahav mbu azôv sha u nana eren ahir a mi yô.—Ga 5:20; Mp 21:8.

  • U himen.​—

    Nenge IWOM.

  • U i we kwa sha mi ga.

    Mba ôron ka kwagh u beredi u i er un i we kwa sha mi ga yô.—Dut 16:3; Mr 14:12; 1Ko 5:8.

  • U tôôn kwase u anmgbian.

    Ieren i ityôô i ken masejime yange i va wa ken Tindi u Mose yô; yange or a kpe a undu kwase man nana lu a wan u nomso ga yô, anmgbian u or la a tôô kwase la a mar ônov a nan sha er iti i or shon ia saa ga yô.—Ge 38:8; Dut 25:5.

  • U vendan mcivir u mimi.

    Ka ishember i ken zwa Grika i i yer ér apostasia la i gem i̱ nahan ye. I zua a i̱ ken ishember i pasen ieren, man inja i ishember shon jighilii yô ér, “u tilen ica a kwagh.” Ashighe agen ishember ne ka i̱ ôron kwagh u “u undun kwagh, shin u gbihin kwagh, shin ihyembeato.” Ka a̱ ter ishember ne ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, i ôron kwagh u mba ve undu mcivir u mimi la.—Anz 11:9; Aer 21:21; 2Te 2:3.

  • Ucerubi.

    Ka mbatyomov mba ve lu sha ian i vesen shi ityom ve i kaha a i mbatyomov mbagenev cii yô. Mba kposo a Userafim.​—Ge 3:24; Ek 25:20; Yes 37:16; Heb 9:5.

  • Uferati.

    Ka ifi u ken imbusutariyan i veghertar u Ashia, u a hembe lihen shi a hembe lun a inja cii yô. Ka môm ken uifi mba uhar mba vesen mba ve lu hen haregh u Mesopotamia la. I hii teren kwagh na ken Genese 2:14, ér ngu môm ken uifi mba unyiin mba ken Eden. Ashighe kpishi ka i yila un ér “Ifi la.” (Ge 31:21) Lu ikighir i ken imbusutarimese i tar u i na Mbaiserael la. (Ge 15:18; Mp 16:12)​—Nenge Ngeren u Seer u B2 la.

  • Ugbegba.

    Ikyav mbi yange i er sha zanaria, mbi lu er ka akambe a dughun usu a mi nahan yô. Yange i pirin amenger a mi ken tabernakel man ken tempel.—Ek 37:23.

  • Uihyurenmbaruamabera mba sha akôv a inyam.

    Ka akôv a iyôngo shin ivo shin bua a i er a sha gbenda u a nger kwagh sha mi yô. Yange a hemba tsan a papiru, shi i er uihyurenmbaruamabera mba Bibilo a mi. A shi nan kpa uihyurenmbaruamabera mba sha akôv a inyam mba Paulu kaa a Timoteu ér a vaan un a mi la lu avegher a Ruamabera u ken Zwa Heberu. Uihyurenmbaruamabera mbagen mba i zough a mi hen Zegemnger u Kuugh la, yange i nger ve sha akôv a inyam.—2Ti 4:13.

  • Uikyangen.

    Ka u moughon a or hen tar u nan gayô ya u nan kera. Ashighe kpishi lu mbahemban ityav naan zwa ér i yem a ior uikyangen ye. Inja i ishember i ken zwa Heberu ne ér “u moughon kera.” Ashighe nga ahar a yange i yem a Mbaiserael uikyangen sha gbenda u vesen yô. Mbaashiria yange ve yem a tartor u ken imbusutarimese u u lu uipyaven pue la uikyangen. Shighe kar yô, Mbababilon va yem a tartor u ken imbusutariyan u u lu uipyaven uhar la uikyangen. Shirushi tor u Pershia yange va na asande a mba i yem a ve uikyangen la cii ian i hiden yemen ken tar ve.​—2Ut 17:6; 24:16; Esr 6:21.

  • Uivande; Ityom i kpilighyol.

    Aeren shin akaa a ka a er i gande tahav mbu uumace ve lu a mi cii ken inya, shi i nenge ér a due hen orumace ga yô. Asember er “ivande” man “kwagh u kpilighyol” nahan, ashighe agen ka a̱ ter a ken Bibilo yô, i ôron i lu kwagh la môm.—Ek 4:21; Aer 4:22; Heb 2:4.

  • Uiyua mba nan.

    Ka uiyua mba yange i naan sha u wasen or u nan lu ken ibanave yô. I ôr kwagh u uiyua mban ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la jighilii ga, kpa Tindi pase akaa jighilii a yange gba u Mbaiserael vea eren a mbaatsanev yô.​—Mt 6:2.

  • Uma.

    Ka ishember i i yer i̱ ken zwa Heberu ér nephesh, ken zwa Grika di i yer ér psykhe la, i gem i̱ nahan ye. I tôv sha gbenda u i ter asember ne ken Bibilo yô, i va nenge ér nga ôron kwagh u (1) ior, (2) annyamev, shin (3) uma u or shin u annyam. (Ge 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20; nenge ngeren mba shin kpe kpaa.) Ukwaghaôndo kpishi kav ishember i “uma” la sha igbenda igen kposo, kpa Bibilo tese ér ishember i nephesh man i̱ psykhe la cii, ka a ter sha akaauma a shin tar yô, i lu kwagh u lun a iyol, u i benden a mi shi i nengen a mi, shi a kpen yô. Ken Bibilo ne yô, i gema inja i ishember i ken zwa Heberu man i ken zwa Grika ne er kwagh u i lu ôron zan la a tese la, sha asember er “kwaghuma” man “or” shin “mlu u or jimin cii” nahan, gayô sha asember a a til sha ityough ki iti i or yô, (u tesen ikyav yô, ka i nger “mo” shin “m,” hen ape ma i nger ér “uma wam” la). Ashighe kpishi ka a gema ishember ne nahan yô, i gema shin ngeren mba shin kpe ér “uma.” Zum u i ôr kwagh i ter ishember i “uma” la yô, a̱ lu ken ngeren u Bibilo gayô ngeren u shin kpe kpa, gba u a kav inja i i̱ er i pase sha heen nahan. Zum u i lu ôron kwagh u or eren ma kwagh a uma u nan cii yô, mba kaan ér ka u or eren kwagh shon a mlu u nan cii, shin a ishima i nan i môm, shin ken uma u nan cii. (Dut 6:5; Mt 22:37) A fatyô u teren asember a ken ijô i yange i hii ngeren Bibilo ker ne sha ajiir agen, zum u i lu ôron kwagh u isharen i̱ ma kwaghuma yô. Shi a fatyô u ôron kwagh u orkpen shin ikyom i or sha asember ne.—Nu 6:6; Anz 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.

  • Urim man Tumim.

    Ka akaa a zegepristi u ken Iserael yange a haa er ka ishor nahan sha er a fa ishima i Yehova sha ikyaa i hange hange i ikyurior la i soo u pinen un yô. Yange i wa Urim man Tumim ken ikpa i sha vanger i zegepristi zum u a lu nyôron ken tabernakel yô. A̱ shi nan kpa yange i de u eren kwagh a ve zum u Mbababilon tim Yerusalem la.—Ek 28:30; Ne 7:65.

  • Userafim.

    Ka mbatyomov mba shaav mba ve kase ikyônough ki torough ki Yehova yô. Ishember i ken Heberu i seraphim la inja i i ér “mba yeghen usu.”—Yes 6:2, 6.

  • Utso mba Tarshishi.

    Sha hiihii la, lu iti i i yilan utso mba ve zaan zende ken tar u ngise i yilan ér Tarshishi la yô (tar u hegen i lu Ishpania la). Ikyav tese ér yange shighe karen yô, i gema yilan utso mba vesen mba zan ijende i icaa cii sha iti ne. Solomon man Yehoshafati yange ve eren kpenga a utso mban.—1Ut 9:26; 10:22; 22:48.

  • Utyombaiorov.

    Ka mba lun ashe a tor, ugomna mba ken ikpentar i Tartor u Babilon man u Pershia cii. Tor yange a ver utyombaiorov mban ve lu mbahemen.​—Esr 8:36; Da 6:1.

  • Uwagh.

    Ka kungwa shin pev u shin jande u ka a nôngo u uman inyom, kpa a̱ lu fam ve a lu a mngerem shimi yô; ashighe agen ishember ne ka i ôron kwagh u kungwa-mnger la iyol na. Iagh igen yô, ka i lu amboramnger a kuan a za haan shin i ye, nahan ngi tôndon ga. I yila uwagh sha ajiir agen ken Bibilo ér “pev.”—Ge 26:19; Nu 34:5; Dut 8:7; 1Ut 18:5; Yob 6:15.

  • Uwar.

    Ka a nger ishember ne sha asangaabaacaa a kiriki tseegh yô, i lu uwar u mbakpenev asange asange. Ishangebaacaa i hiihii sha ishember ne ka ia lu i vesen yô, i lu kwagh u ape i iin uumace mba ve kpen ne cii la i ôron ye. Ishember ne ngi kwaghmôm a ishember i ken zwa Heberu i i yer ér “Sheol” la, kua i ken zwa Grika i i yer ér “Hade” la. I pase inja i ishember shon ken Bibilo ér ka ijiir i sha injakwagh shin mlu u or ka nan lu ker ve nan kera eren ma kwagh ga, shi nan kera fa ma kwagh môm kpaa ga yô.​—Ge 47:30; Orp 9:10; Aer 2:31.

  • Uwar u umbur mbakpenev.

    Ijiir i iin ior i yange or a kpe ve i za ver ikyom i nan yô. Ka ishember i ken zwa Grika i i yilan ér mnemeion la i gem i nahan ye. I dugh ishember ne ken ishember i tesen ieren, i̱ i̱ lu ôron kwagh u “umbur or kwagh” la, ngi tesen ér mba umbur or u nan kpe la.—Yh 5:28, 29.

  • Uwer u he.

    Iyange i hiihii ken hanma uwer sha kalenda u Mbayuda. Yange i kohol imôngo sha iyange ne, i er iniongo, shi i na iniav mbigen kposo a mbi i naan ayange ayange la. Ken masejime yô, iyange ne va hingir iyange i iniongo i hange hange ken tar u Iserael, nahan ior kera yaren tom sha i ga.—Nu 10:10; 2Kr 8:13; Kol 2:16.

V

  • Varenda u Solomon.

    Sha ayange a Yesu la, ijiir ne lu gbenda u ken tempel, ken tembe u ken won, u ken vegher u sha ityoughkitaregh la. Yange i kuva u i san. Ior kpishi na jighjigh ér lu vegher u imaagh ki tempel u Solomon ngise maa la, u yange gba ga yô. Lu her kpa kwagen la Yesu zende kar “sha shighe u wuhee” ye, shi lu her Mbakristu mba sha ayange a mbaapostoli la kohol imôngo civir Aôndo ye. (Yh 10:22, 23; Aer 5:12)​—Nenge Ngeren u Seer u B11 la.

W

  • Wang ga.

    Ashighe agen a fatyô u lun hôngor u sha iyol shin tindi u peren. Kpa ashighe kpishi Bibilo ka ia ter ishember ne yô, i ôron i lu kwagh u Atindi a Mose a lumun a mi ga, shin a tese ér ka u wang ga yô. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Aer 10:14; Ef 5:5)—Nenge WANG.

  • Wang; Wanger.

    Ken Bibilo yô, ishember ne ngi ôron kwagh u lun tsembelee sha iyol tseegh tsô ga, kpa kua u or lun a acôghor iyol ga, man u lun a mshi iyol shio, shi palegh nyityôkwagh i ka i hôngor or cii, man aeren a wang ga a hôngor or, gayô ma kwagh u una vihi mlu u nan vea Aôndo cii. Ken Atindi a Mose la yô, ishember ne ngi ôron kwagh u or lun wang er tindi a tese la.—Le 10:10; Ps 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

  • Waniunda.

    Jighilii yô, yange i lu wan u nomso u hiihii u ter nan mar yô. Sha ayange a i ngeren Bibilo la, waniunda u nomso yange nan lu a ian i icivirigh hen tsombor, shi nan lu ityough sha ya zum u ter u nan a kpe kera yô. Ishember ne yange i ôron kwagh u zendenya kpaa. Ashighe agen yange i yila ér ‘wan u zendenya a hii maren yô.’​—Ek 11:5; 13:12; Ge 25:33; Kol 1:15.

  • Wan u Davidi.

    Ashighe kpishi ka a ter ishember ne yô, i lu Yesu i ôron kwagh na ye. Ka u tesen wang er a lu Oryandyako u ikyuryan i Tartor, i̱ yange gba u ia va iv sha or u ken tsombor u Davidi la yô.—Mt 12:23; 21:9.

  • Wan u or.

    Ishember ne ngi ken Ityakeda i Ivangeli la kuma er ajiir 80 nahan. Ka Yesu Kristu i yer un sha i̱ ye, shi ngi tesen ér yange i mar un ken iyol i inyam man awambe, nahan hingir orumace; lu or u ken jijingi u gba geman ken iyol i or tsô ga. Shi ishember ne ngi tesen ér lu u kwaghôron u profeti u i nger ken Daniel 7:13, 14 la una kure sha Yesu. Ken Ruamabera u ken Zwa Heberu la, i yila Esekiel man Daniel sha ishember ne, sha u tesen mkposo hen atô u uumace mba ôron loho mban a Aôndo, u loho ve la u dugh hen a na la.—Esk 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

Y

  • Yakob.

    Wan u Isaka vea Rebeka. Aôndo yange va na un iti ér, Iserael, shi va hingir tertamen u ikyurior i Iserael (i̱ i yilan kpaa ér, Mbaiserael, shi i va gema yilan ken masejime ér Mbayuda la). Yange mar ônov mba nomso 12, ônov mban kpa va tser icombor hingir uipyaven 12 mba ikyurior i Iserael. I za hemen u yilan ikyurior shin ior i Iserael sha iti i Yakob.—Ge 32:28; Mt 22:32.

  • Yedutun.

    Ka ishember i i fe inja i i jighilii ga yô, i nger i ken ngeren u sha ityo u Pasalami 39 man 62 man 77. Ikyav tese ér ngeren mba sha ityo mban ve pase gbenda u a gber upasalami mban yô, er ikyenge i a wa a mi shin ityogholough ki a kuhwa nahan. Orlevi u eren kwagh u atsam ugen yange i yilan un ér Yedutun, nahan alaghga ikyenge ne shin ityogholough kin gba zua a kwagh na gayô ônov nav.

  • Yehova.

    Ka gbenda u i gem asangaabaacaa a i yilan ér Tetragrammaton la ken zwa Tiv je ne (asangaabaacaa a ken zwa Heberu anyiin a a lu iti i Aôndo kpôô kpôô la). I nger iti ne ken Bibilo ne hemba kwa 7,000.​—Nenge Ngeren u Seer u A4 man A5 la.

  • Yuda.

    Wan u Yakob u sha unyiin, u mar a Lea yô. Yange ka kom u Yakob una kpe yô, a ôr kwaghôron u profeti sha gambe u yav sha mi la je, a tsengakaan ér or nana due ken tsombor u Yuda nana lu tor u vesen man u tsan gbem sha won. Yesu yange due ken tsombor u Yuda shighe u i va mar un ken iyol i orumace la. Iti i Yuda la lu iti i ipyaven la kpaa, shi va lu iti i tartor u i yilan u sha iti i Yuda la. Yange i yila Yuda ér tartor u ken imbusutariyan, lu uipyaven mba Iserael uhar, Yuda man Benyamin ve lu ker ye, kua upristi man Mbalevi. Haregh u Yuda lu vegher u imbusutariyan i tar la, ape Yerusalem kua tempel lu la.—Ge 29:35; 49:10; 1Ut 4:20; Heb 7:14.

Z

  • Zegecan.

    Ishember i ken zwa Grika i i gem ér “ican” la ngi ôron kwagh u mtaver u mbamlu mba vihin ka ve va a mi la. Yesu yange kaa ér “zegecan” u i gbe je a lu a vande eren ga yô una va sha gar u Yerusalem; man u hemban je yô, Yesu ôr kwagh u zegecan u una va sha uumace cii sha shighe u una ‘va ken iengem’ la. (Mt 24:21, 29-31) Paulu yange pase kwagh u ican la ér ka kwagh u perapera u Aôndo a lu eren sha u tsahan “mbafan Aôndo ga man mba ve we loho u dedoo” u sha kwagh u Yesu Kristu ikyo ga la yô. Mpase ityough 19 tese ér ka Yesu una lu hemen ikyumutya i sha, sha u nôngon ityav a “inyamkyume la kua utor mba sha tar kua ushoja vev” ye. (2Te 1:6-8; Mp 19:11-21) I tese ér “zegeikpelaior” ia war ican la. (Mp 7:9, 14)—Nenge ARMAGEDON.

  • Zegepristi.

    Ken Atindi a Mose la yô, lu pristi u vesen u yange zaan sha ishigh ki Aôndo sha ityough ki ior, shi nengen sha upristi mbagenev yô. I yilan un kpaa ér “pristi u tamen.” (2Kr 26:20; Ese 7:5) Lu un tseegh i na un ian i nyôron ken Icighan Kpar u Hemban Cii, u lu vegher u hemban lun shin atô ken tabernakel la ye, shi ken tempel kpa va lu nahan. Yange a er kwagh ne kwa môm tseegh ken inyom, sha Iyange i Nan Iwom. Yesu Kristu kpa mba yer un sha iti i “zegepristi” ne.—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.

  • Zwa Aram.

    Zwa u ior mba ken tsombor u Shem; u wa zuan a zwa Heberu. Asangaabaacaa a zwa ne man zwa Heberu nga kwaghmôm. Sha hiihii la, lu ior i Aram lamen zwa ne ye, kpa shighe karen yô, hingir zwa u ior lamen sha tar wuee yô, kua ken kpenga u eren kpaa, sha ayange a tartor u Ashiria man u Babilon la. Shi lu zwa u gomoti u tartor u Pershia lamen a ior ker yô. (Esr 4:7) I nger avegher a takeda u Esera man Yeremia man Daniel ken zwa Aram.—Esr 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Da 2:4b–​7:​28.

  • Zwa Grika; Orgrika.

    Ka zwa u ior i Grika ve lamen yô; shi ka or u nan lu marnya u tar u Grika, shin or u tsombor u nan u dugh ker yô. Ken Ruamabera u Mbakristu u ken Zwa Grika la yô, ishember ne gbanger; ka i ter i̱ zum u i lu ôron kwagh u ior mba yange ve lu Mbayuda ga la cii, kua mba yange ve lamen zwa Grika shi ve dondon aeren a ityôô a ior i Grika yô.—Yoe 3:6; Yh 12:20.

    Ityakerada i ken Zwa Tiv (2000-2026)
    Due
    Nyôr
    • Tiv
    • Tindi a mi
    • ijiir i u za ve u za tsua zwa u u soo yô
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Atindi a Eren Kwagh hen Ijiir Ne
    • Gbenda u Yeren Akaa a Ior
    • Gbenda u U Fatyô u Yeren Akaa a Ou Yô
    • JW.ORG
    • Nyôr
    Tindi