3:17

430 taon: Ang tinutukoy dito ni Pablo ay ang panahong lumipas mula nang maitatag ang Abrahamikong tipan hanggang sa maitatag ang tipang Kautusan. Lumilitaw na nagkabisa ang tipan sa pagitan ni Jehova at ni Abraham noong 1943 B.C.E. nang tumawid si Abraham at ang pamilya niya sa Ilog Eufrates papuntang Canaan, ang lupaing ipinangako ni Jehova sa mga inapo niya. (Gen 12:4, 5, 7) Lumilitaw na nangyari ito noong ika-14 na araw ng buwan na nang maglaon ay tinawag na Nisan. Ang konklusyong ito ay batay sa Exo 12:41, kung saan sinabi na pinalaya ni Jehova ang bayan niya mula sa Ehipto noong 1513 B.C.E., “nang mismong araw na matapos ang 430 taon.”

naunang pakikipagtipan ng Diyos: Tumutukoy sa pakikipagtipan ng Diyos kay Abraham. Lumilitaw na nagkabisa ang tipang iyon noong 1943 B.C.E. nang tumawid si Abraham sa Ilog Eufrates. (Gen 12:1-7) Pagkaraan ng 430 taon, noong 1513 B.C.E., naitatag naman ang tipang Kautusan. Pero hindi nito pinawalang-bisa ang Abrahamikong tipan; naging karagdagang tipan lang ito. Inakay nito ang mga tao sa supling ni Abraham, si Jesu-Kristo.—Gal 3:15, 16; tingnan ang study note sa Gal 3:24.

pakikipagtipan: O “pakikipagkasundo.” (Tingnan ang study note sa Gal 3:15 at Glosari, “Tipan.”) Sa paggamit ng unang-siglong mga Kristiyano sa salin ng Septuagint, siguradong ang nabasa nila na katumbas ng terminong Hebreo na berithʹ ay ang salitang Griego para sa “tipan.” Sa Hebreong Kasulatan, mahigit 250 beses na lumitaw ang terminong ito na nangangahulugang “tipan” o “kasunduan.”—Exo 24:7, 8; Aw 25:10; 83:5, tlb.; tingnan ang study note sa 2Co 3:14.