Dilɛmiyɛlɔ dia lowandji bonde kele anto waya bu ladiɔ?
“Woho wele l’andja w’otondo anto hawoyɔlɛnya lowandji oyadi la l’atei w’ɔtɛmwɛlɔ, la wodja, la l’atei wa tshunda di’anto kana l’ase pɔlitikɛ mbeyaka ndjokoma dikambo dia woke lushi lɔmɔtshi l’ɛnɔnyi akumi wayaye.”
AMBETA ɛnɔnyi efula tatɛ oma l’ɛnɔnyi wa 1960, lam’akate Hannah Arendt ombewi w’ɛkɔndɔ ndo wa filozofi wa womoto awui wa la diko ango. Ndo nshi nyɛ, diɔnyɔ dia lowandji diekɔ lo taleke pama oleki nshi ya ntondo.
Oko ɛnyɛlɔ, alapɔlɔ ɔmɔtshi wêke katomba lo jurunalɛ The Times ya la Londres mbutaka ɔnɛ: “Ambutshi amɔtshi tonaka mbetawɔ lowandji lele l’embetsha le anawɔ ndo vɔ momalaka naka embetsha wambohemba mbisha anawɔ dilanya.” Mbala efula, lam’ashawɔ anawɔ dilanya la kalasa, ambutshi tshɔka lɛkɔ aha dia towana l’embetsha tsho koko ndo dia tâlɔsha.
Onyimpala ɔmɔtshi wa tshunda dielɛwɔ Association britannique des directeurs d’écoles akate ate: “Anto wekɔ lo mbuta ɔnɛ ‘tekɔ la lotshungɔ,’ lo dihole dia vɔ mbuta ɔnɛ ‘tekɔ l’ɛkɛndɛ.’” Ambutshi hawɛnya anawɔ ohomba wa nɛnya lowandji ndo ambutshi amɔtshi hawongola anawɔ, koko tonaka di’anto akina sala dikambo sɔ, mbut’ate mingola anawɔ. Margarette Driscoll, ofundji ɔmɔtshi wa tojurunalɛ akafunde ate: Anto mbetawɔka di’ana walɔmba “lotshungɔ” lawɔ mɔnyɔla lowandji l’ambutshi ndo l’embetsha, ndo dikambo sɔ mamboyôta, “lɔlɔnga l’oyoyo lahalɛmiya lowandji ndo lahaleke mbeya tshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ.”
Lo sawo dimɔtshi diakatombe lo jurunalɛ Time, diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Lɔlɔnga la Wɛngɛngɛ” vɔ tɛkɛtaka dia woho wayakesa ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka efula wa la Russie lo vusola ɛtɛkɛta waki opomi ɔmɔtshi wa mishiki welɛwɔ rap weyama efula lakate ate: “Ngande wakoka onto lotwe l’andja ɔnɛ watengengɔ akambo ndo waha kânga la yema ya losembwe ndjaɛkɛ le tshunda di’anto na?” Mikhail Topalov ombewi ɔmɔtshi w’akambo weta lo tshunda di’anto akafunde ate: “Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛ kema dinginya. Vɔ wakɛnyi nganɛ wakakesama ambutshi awɔ oma le lɛɛta ndo nganɛ wakawashisha lomombo ndo elimu awɔ. Onde lâsɔ, kokaka sho nongamɛ dia vɔ nɛnya lowandji?”
Koko, hatokoke mbuta ɔnɛ paka lɔlɔnga l’oyoyo loto mbɔnyɔla lowandji. Ɛlɔ kɛnɛ, anto wa nɔnga tshɛ mɔnyɔlaka weho tshɛ wa lowandji ndo komaka lo ndjihetsha. Onde dikambo sɔ nembetshiyaka dia ndoko lowandji lele ɔlɔlɔ kana lakokaso ndjaɛkɛ? Naka lowandji, mbut’ate, ‘wolo kana lotshungɔ lele l’onto la mbahemɛ, nombosha, kana sekɛ ditshelo di’anto akina,’ kambema lo yoho yele ɔlɔlɔ, kete lɔ kokaka monga wolo wakamba dikambo di’ɔlɔlɔ w’anto. Lɔ kokaka monga ɔlɔlɔ le anto la le tshunda di’anto lo tshɛ kadiɔ. Sawo diayela ayotɛnya nganɛ wakoka lowandji kamba lo wahɔ w’anto tshɛ.