Onto lakatshikitanya andja

Miliyara y’anto wakasɛnɛ la nkɛtɛ kɛnɛ ndo wakavu. Efula ka l’atei awɔ kosala kânga dui ɔtɔi diakokawɔ mbohɔmaka. Koko, tɔtɔi toto mbakonge la shɛngiya l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto ndo ondo lo lɔsɛnɔ layɛ la lushi la lushi.

TƆSHI dia wɛ ambemɔ la pindju ndo oyalɔngɔsɔla dia ntshɔ otsha l’olimu. Wɛ ambɔhɛtsha atala etena kayalɔngɔsɔlayɛ. Wɛ ambɔsa dibuku kana jurnalɛ mɔtshi dia wɛ tadia etena kayoyonga lo mutuka. Wɛ ambohɔ dia wɛ pombaka tanwɛ okanga wakawakofundɛ lo hemɔ kele la yɛ. Lushi leke koditatɛka, koko wɛ amboshila nkondja wahɔ oma lo awui wakashola waa nomb’ewo mɔtshi.

Michael Faraday Akôtɔ lo 1791 ndo aki ombewi wa fizikɛ w’ose Angleterre wakasale mɔtɛrɛ wa kura wa ntondo ndo dynamo dia ntondo. Kɛnɛ kakandashola kakakimanyiya anto efula dia monga la kura.

Cai Lun Ɔnɛnɛ ɔmɔtshi wa lo mbalasa ka nkumekanga ka lo wodja wa Chine. Nde mbakashola woho wa nsala akatshi wa mukanda oya lo 105 T.D. ndo kɛsɔ mbamboyokonya di’akatshi tondjamaka lo yɛdikɔ y’efula.

Johannes Gutenberg Akôtɔ oya lo 1450 ndo nde mbaki ose Allemagne la ntondo lakasale mashinyi watondjawɔ ekanda wele l’alɛta wɛmbama. Mashinyi ɔsɔ wakakimanyiyaka anto dia ntondja ekanda aha la nsala adepasɛ efula ndo dia ntondja ekanda walembetshiya awui efula.

Alexander Fleming Akôtɔ lo 1928 ndo aki onyangiyangi w’ose Écosse wakashola pénicilline, okanga ɔmɔtshi walɔshana la mikrɔbɛ. Anto wa l’andja w’otondo wokamba la okanga ɔsɔ lo yɛdikɔ y’efula dia nsaka hemɔ yaya oma lo mikrɔbɛ ɛmɔtshi.

Aha la tâmu, kɛnɛ kakashola waa nomb’ewo ngana shɔ akakimanyiya dia miliyara y’anto nkondja wahɔ ɛmɔtshi kana monga la yônge ya dimɛna.

Koko ekɔ onto ɔmɔtshi lotshikitanyi l’anto akina tshɛ. Onto laki komonga kanga ɔngɔnyi lakavu ambeta ɛnɔnyi oko 2 000 ɔsɔ heyama l’ɔtɛ w’awui wa siansɛ kana w’aseka enganga, koko nde mbeyamaka l’ɔtɛ wa losango l’elongamelo ndo l’esambelo lele la shɛngiya ya wolo lakandewoya. Lo menda yɛdikɔ y’anto wambonandema la losango lande lo nkɛtɛ k’otondo, anto efula mbetawɔka dia nde mɛtɛ mbele onto lakatshikitanya andja.

Yeso Kristo mbaki onto ɔsɔ. Losango lakɔna lakandasambisha? Ndo shɛngiya yakɔna yakoka monga la losango lɔsɔ lo lɔsɛnɔ layɛ?