Nyuma K’ekila—wolo A Nzambi Wakamba Olimu
LO NDJELA wetshelo wa Losato l’Osanto, nyuma k’ekila ekɔ onto la sato la lo Lonzambi, lɛdimi la Papa ndo l’Ɔna. Dibuku Notre foi chrétienne orthodoxe (angl.) mbutaka ɔnɛ: “Spirito k’Osanto ekɔ tshondo ya Nzambi.”
Lo Afundelo wa lo Hɛbɛru, tshɛkɛta yaleka kadimɔma ɔnɛ “nyuma” ekɔ ruʹach, kitshimudi ate “lumu; lɔpɛpɛ; nyuma.” Lo Afundelo wa lo Grɛkɛ, tshɛkɛta yakɔ ekɔ pneuʹma, ndo yɔ yekɔ la kitshimudi yakɔ yâmɛ. Onde tɔtɛkɛta tɔsɔ mɛnyaka ɔnɛ nyuma k’ekila ekɔ ɔmɔtshi a lo Losato l’Osanto?
Wolo Wakamba Olimu
WOHO wakamba Bible la tshɛkɛta “nyuma k’ekila” mɛnyaka ɔnɛ tɔ kekɔ wolo wakamba Jehowa Nzambi la wɔ dia kotsha eyango ande wotshikitanyi. Lo yɛdikɔ mɔtshi, tɔ koka fɔna l’atɔtɔ, kɛdikɛdi wolo wokoki sala akambo a weke wa weho la weho.
Lo Etatelo 1:2, (NW ) Bible mbutaka ɔnɛ “Wolo wa Nzambi wakamba olimu [“nyuma” (Hɛbɛru, ruʹach)] aketetaka lâdiko di’ashi.” Lânɛ, nyuma ka Nzambi aki wolo ande waki lo kamba olimu dia kenga nkɛtɛ.
Nzambi kambaka la nyuma kande dia ngamula wanɛ wôkambɛ. Davidi akalɔmbɛ ate: “Umbetshaki dia ntsha lulangu laye, ne dia we keli [Nzambi kami. Nyuma (ruʹach) kayɛ kekɔ ɔlɔlɔ; kanɔmbɔlake lo wodja wa, NW] usimbwi!” (Osambu 143:10) Lam’akasɔnama apami 70 wakoka dia kimanyiya Mɔsɛ, Nzambi akawotɛ ate: “Dimi layɔsa yema mɔtshi ya nyuma [ruʹach] kele lâdiko diayɛ ko kiahɛ lâdiko diawɔ.”—Walelo 11:17, NW.
Pɔlɔfɛsi ya lo Bible yakafundama oma le anto wa Nzambi “wakasukuyama uma le [nyuma k’ekila, NW (lo Grɛkɛ pneuʹma)].” (2 Petero 1:20, 21) Ngasɔ ‘mbakasambiyama Bible oma le Nzambi,’ tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ y’ɔnɛ The·oʹpneu·stos, kitshimudi ate “akafufama [oma le] Nzambi.” (2 Timote 3:16) Nto, nyuma k’ekila akɛnya anto amɔtshi waɛnɛlɔ kana alɔ w’akambo wahataye.—2 Samuele 23:2; Joele 2:28, 29; Luka 1:67; Etsha 1:16; 2:32, 33.
Nyuma k’ekila mbakasokoya Yeso otsha l’oswe wa shɛnga l’ɔkɔngɔ wa nde batizama. (Mako 1:12) Nyuma k’ekila akayala oko dja l’etei k’etema w’ekambi wa Nzambi, akawashaka wolo. Ndo tɔ kakâkimanyiya dia vɔ tɛkɛta l’ohetoheto ndo la dihonga.—Mika 3:8; Etsha 7:55-60; 18:25; Romo 12:11; 1 Tesalonika 5:19.
Oma lo nyuma kande, Nzambi mbishaka anto la wedja alanya. (Isaya 30:27, 28; 59:18, 19) Nto, nyuma ka Nzambi koka monga l’ahole tshɛ, lo salɛka anto ɔlɔlɔ kana lo mbawânyaka.—Osambu 139:7-12.
“Wolo Woleki Wɔnɛ Wokôngaka l’Onto”
NYUMA ka Nzambi koka mbisha ekambi ande “wolo woleki wɔnɛ wokôngaka l’onto.” (2 Kɔrɛtɔ 4:7, NW) Tɔ mbashaka akoka wa mbikikɛ ehemba wa lo mbetawɔ kana sala akambo wahawakoke sala vamɛ.
Oko ɛnyɛlɔ, Embadi 14:6 totɛka lo dikambo dia Samisɔna ɔnɛ: “Nyuma ka [Jehowa] akawahema, ku ndi akatshatsha tambwe uku untu latshatsha yana ya mbudi. Ndi taki la engo lu lunya.” Onde onto ɔmɔtshi la lo lonzambi mbakɔtɔ Samisɔna kana mbakawahema lo salanganya demba diande woho wa nde sala kɛnɛ kakandasale? Kema, aki mɛtɛ “wolo wa NKUMADIƆNDJƆ [mbakasha] Samisɔna lokalo.”—Today’s English Version.
Bible mbutaka ɔnɛ lam’akabatizama Yeso, nyuma k’ekila akaholɔ lâdiko diande oko fudu k’enga, koko aha oko onto. (Mako 1:10) Wolo wa Nzambi ɔsɔ wakamba olimu akakimanyiya Yeso dia nde kɔnɔla ase hemɔ ndo mbolola edo. Oko wata Luka 5:17: “Wulu wa Khumadiondjo [Nzambi] waki la ndi [Yeso] wa nkonoya antu.”
Nyuma ka Nzambi akasha ndo ambeki wa Yeso wolo wa sala ahindo. Etsha 2:1-4 mbutaka ɔnɛ ambeki wakasangana kamɛ lushi la Pɛntɛkɔsta ko “Luhelu lakayi shashimuya uma l’ulungu uku atopepaka lopepe la wulu, . . . Vo tshe wakaluli la [nyuma k’ekila, NW], wakatatela nteketa eteketa ekina uku akâteketsha [n]yuma.”
Ɔnkɔnɛ, nyuma k’ekila akasha Yeso la ekambi ekina wa Nzambi wolo wa sala kɛnɛ kahakoke onto k’onto sala.
Aha Onto
KO ONDE, kema nyuma k’ekila mɛnyamaka oko onto l’avɛsa amɔtshi wa lo Bible? Eelo, koko lembetɛ kɛnɛ kata Edmund Fortman, teolojiɛ k’Oseka Mupɛ, lo dikambo sɔ lo dibuku Dieu trin (angl.): “Kânga mbatawɔ dia nyuma kɛsɔ oko onto tena efula, mɛnamaka hwe dia afundji w’ekila [w’Afundelo wa lo Hɛbɛru] kokanyiya kana mɛnya nyuma kakɔ oko onto ɔmɔtshi la lânde.”
L’Afundelo, diɛnyɛlɔ dia diangɔ diɛnyama oko anto diekɔ efula. Vɔ mbutaka ɔnɛ lomba ekɔ l’ana. (Luka 7:35) Vɔ mbelɛka mpɛkato la nyɔi ɔnɛ nkumi ya dikanga. (Romo 5:14, 21) Lo Etatelu 4:7, Bible ka The New English Bible (NE) mbutaka ɔnɛ: “Mpɛkato ekɔ ɔdiɛngɛ woholami la soko,” lam’ɛnyatɔ mpɛkato oko onto, ɔdiɛngɛ woholami la soko dia Kɛna. Koko, mɛtɛ, mpɛkato kema onto la lo nyuma; woho akɔ mbele, ndo wɛnyɛlɔ wa nyuma k’ekila oko onto hakietɛ onto.
Woho akɔ wâmɛ, lo 1 Joani 5:6-8 aha paka nyuma k’ekila keto, koko ndo “ashi la dikila” mbele “emenyi.” Mɛnamaka hwe dia, oko ele ashi la dikila kema anto, ndo nyuma k’ekila kema onto.
Lo ndjela ɛtɛkɛta ɛsɔ wa ndjihelo, sho mɛnaka dia tena efula Bible mbutaka dia “nyuma k’ekila” aha oko onto, lam’akidjatɔ l’ɔnɔngɔ w’ashi la dja. (Mateu 3:11; Mako 1:8) Vɔ keketshaka anto dia vɔ ndola la nyuma k’ekila koko aha la wânu. (Efeso 5:18) Vɔ mbutaka dia wanɛ wolodi la nyuma k’ekila oko olodiwɔ la waonga wele oko lomba, mbetawɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ. (Etsha 6:3; 11:24; 13:52) Ndo lo 2 Koreto 6:6, nyuma k’ekila kekɔ l’ɔnɔngɔ wa waonga akina. Otondonga nyuma k’ekila kekɔ onto, tshike totowota ɛtɛkɛta wa ngasɔ mbala ko mbala.
Lo wedi okina, kânga mbata avɛsa amɔtshi wa lo Bible ɔnɛ nyuma katɛkɛta, avɛsa akina mɛnyaka ɔnɛ kɛnɛ katatɔ mbutamaka lo tshimbo y’anto kana ya andjelo. (Mateu 10:19, 20; Etsha 4:24, 25; 28:25; Heberu 2:2) Lo ahole wa ngasɔ, olimu wa nyuma ekɔ oko wɔnɛ wa ondes y’aladiyɔ yatɔla awui w’oma le onto ɔmɔtshi otsha le onto okina lele etale.
Lo Mateu 28:19 wekɔ lo mbuta dia “lukumbu . . . la [nyuma k’ekila, NW].” Koko, tshɛkɛta “lokombo” hatolembetshiyaka paka onto, oyadi lo Grɛkɛ kana lo Falase. Lam’ataso ɔnɛ “lo lokombo l’ɔlɛmbɛ,” (lo Falase: “au nom de la loi” ) hatɔtɛkɛta di’onto. Sho nangaka mbuta dia lowandji lele la ɔlɛmbɛ. Dibuku Les mots-images dans le Nouveau Testament (angl.) diaki Robertson mbutaka ɔnɛ: “Okambelo wa la tshɛkɛta lokombo (onoma) lanɛ, tanemaka mbala efula lo ekadimwelo ka la Septante la lo papyrus dia nembetshiya wolo kana lowandji.” Omalɔkɔ, ɔnɛ labatizama ‘lo lokombo la nyuma k’ekila’ mbetawɔka lowandji lele la nyuma, ɔnɛ tɔ ndja oma le Nzambi ndo kambaka oma lo lolango la Nzambi.
“Ukimanyidi”
YESO akatɛkɛta dia nyuma k’ekila oko “ukimanyidi,” ndo akate ɔnɛ okimanyidi akɔ ayolakanya, ayɔlɔmbɔla, ndo ayɔtɛkɛta. (Joani 14:16, 26; 16:13) Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ okimanyedi (pa·raʹkle·tos), yekɔ lo lɛkɛ la pami (genre masculin). Omalɔkɔ, lam’akate Yeso dia kɛnɛ kayoyosala okimanyedi, nde akakambe l’ekitɔ w’anto wa lɛkɛ la pami (pronoms personnels masculins). (Joani 16:7, 8) Lo wedi okina, tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ nyuma (pneuʹma) bu la lɛkɛ (neutre), lâsɔ akasungana dia yɔ kambema l’okitɔ waha la lɛkɛ.
Akadimudi efula wetawɔ Losato l’Osanto mbishɛka otshikitanu ɔsɔ, oko adietawɔ ekadimwelo k’Aseka Mupɛ ka New American Bible lo kɛnɛ k’endana la Joani 14:17 ɔnɛ: “Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimɔmi ɔnɛ ‘Nyuma’ bu la lɛkɛ, ndo lam’akambaso l’ekitɔ w’anto l’Angɛlɛ (‘he,’ ‘his,’ ‘him’), ekanda efula w’edjedja wa lo Grɛkɛ MSS [manuscrits] kambaka la ‘it.’ ”
Omalɔkɔ, lam’akamba Bible l’ekitɔ w’anto wa lɛkɛ la pami lo Joani 16:7, 8 lo dikambo dia pa·raʹkle·tos, tɔ ntshaka ngasɔ di’aha ndjaka ɛlɛmbɛ wa gramatika ka Grɛkɛ koko aha dia mɛnya wetshelo ɔmɔtshi.
Tɔ Kema Etenyi ka Losato l’Osanto
EKANDA efula wotshikitanyi mbetawɔka dia Bible hasukɛ kanyi y’ɔnɛ nyuma k’ekila ekɔ onto la sato la lo Losato l’Osanto. Oko ɛnyɛlɔ:
L’Encyclopédie catholique (angl.): “Ndoko dihole diatɛkɛtawɔ dikambo di’Onto la Sato hwe lo Daka di’Edjedja.”
Fortman, teolojiɛ k’Oseka Mupɛ: “Ndoko lushi lakɔsɛ Ase Juda nyuma oko onto; ndo ndoko djembetelo y’oshika yɛnya ɔnɛ ofundji ɔmɔtshi wa Daka di’Edjedja aki la kanyi shɔ. . . . Lo Evanjiliyɔ wa Mateo, Makɔ la Luka ndo lo Etsha, Nyuma k’Ekila mɛnyamaka oko wolo wa Nzambi.”
Nouvelle Encyclopédie catholique (angl.): “Mɛnamaka hwe dia D[aka] di’E[djedja] hɔshi nyuma ka Nzambi oko onto. . . . Nyuma ka Nzambi ekɔ paka wolo Ande. Naka tɔ mɛnyamaka tena dimɔtshi oko ɛngɔ kotshikitanyi la Nzambi, ele nɛ dia lumu la Yahvé hakambaka olimu l’etei kande.” Diɔ mbutaka nto ɔnɛ: “Efula k’avɛsa wa lo D[aka] di’O[yoyo] mɛnyaka nyuma ka Nzambi oko ɛngɔ, koko aha oko onto; dui sɔ mɛnamaka djekoleko lam’ɛdinyawɔ nyuma la wolo wa Nzambi.”—Sho mbɛnganyisha alɛta ango.
Un Dictionnaire catholique (angl.): “Daka di’Oyoyo di’otondo mbutaka ɔnɛ nyuma ekɔ nkudu kana wolo wa Nzambi, oko ata Daka di’Edjedja.”
Ɔnkɔnɛ, oyadi Ase Juda kana Akristo wa ntondo, ndoko wanɛ wakɔshi nyuma k’ekila oko etenyi ka lo Losato l’Osanto. Wetshelo ɔsɔ wakayoya l’ɔkɔngɔ wa deko. Oko ata Dictionnaire catholique: “Lo Losanganya lɔmɔtshi lakasalema l’Alexandrie l’ɔnɔnyi 362 mbakawayota di’Onto la sato . . . ko l’ɔkɔngɔ diko, lo Losanganya la la Constantinople l’ɔnɔnyi 381”—oko deko sato l’etenyi l’ɔkɔngɔ a nyuma k’ekila tshulwɛ ambeki lo Pɛntɛkɔsta!
Kema, nyuma k’ekila bu onto ndo tɔ kema etenyi ka lo Losato l’Osanto. Nyuma k’ekila ekɔ wolo wa Nzambi wakambande la wɔ olimu dia kotsha lolango lande. Tɔ hɛdimi la Nzambi koko, kekɔ nshi tshɛ dia kamba olimu ande ndo kekɔ l’ɛse kande.
[Caption on page 21]
Mbala kɛmɔtshi nyuma k’ekila akɛnama oko fudu k’enga. Mbala kekina tɔ kakɛnama oko nimi ya dja—ndoko mbala kakatɔɛnama oko onto
[Caption on page 22]
“Daka di’Oyoyo di’otondo mbutaka ɔnɛ nyuma ekɔ nkudu kana wolo wa Nzambi oko ata Daka di’Edjedja.”— Un Dictionnaire catholique