Etini 3
Woho akona wakokaso mbeya one Nzambi eko
1, 2. Kioko y’eteketa akona watokimanyiya dia sho mana fundo one Nzambi eko na?
WOHO omotshi wakokaso mana fundo one Nzambi eko ele sho mbidja lomba dia poto hoe kene kata kioko y’eteketa w’ololo ene: Engo tshe kambosalema keko l’otungi ato. Esango efula endaka engo kosadimi keko okandokando, esango efula nto lawo otungi ato eko kanga diewo di’efula.
2 Enyelo, ohotokoshishima lo luudu lakiye. Mesa, kosa, mesa wa funda ekanda, mbeto, poke, panu, alonga, ndo diango dikina dia lo kuku diakasalema oma le onto omotshi, oyadi kanga pele dia luudu, odihe, kame ndo lokala l’ombama diango. Koko, diango dingo oko wahonidio kema wolo mbodisala. Ko endaka diango diatotshitshe dieko l’ohomba w’otungi adio kana wa one lakadisale, onde kema tshundu dia mbetawo one diango dioliki okandokando pombamaka ndjala l’otungi wele la yimba y’efula?
Andja aso w’otondo, engo ka diambo
3, 4. Woho akona watokimanyiya andja dia sho mbeya one Nzambi eko na?
3 Tango keko l’ohomba wa one lakisala. Ko kakona kokukiso mbuta dia wonya wa l’olongo woleki ohokosanu efula, wele tɔɔtɔ ta weke lo mbotshimba l’ololo tshe lo kama la kamula y’enonyi na? Ayotohomba mbuta dia one l’etawo voate Voie lactée, olongoswamelo wa dimena wa tɔɔtɔ tone tele laso, wele la tɔɔtɔ olekani miliyare lokama na? Onde we atetshaka yema ya wenya l’otsho l’andja dia menda efula ka tɔɔtɔ tako tatonga Voie lactée? Onde we kômamba? Ohotokokanyiya dia andja w’otondo wele la wa miliyare y’elui w’olongoswamelo wa tɔɔtɔ, wa fona la wone wakiso, Voie lactée! Nto, lo kama la kamula y’enonyi, diango dia l’olongo dieko lo tshimba l’ololo tshe oko atokendakendaka tango.
4 Endaka tango kele kema wolo sala menyaka dia to keko l’onto one lakakisale, kete aha la mbidja tamu, andja one woliki okakatanu ndo wa diambo efula menyaka dia one lakôkenge ndo otungi awo eko. Dio diako diele Bible tolombaka dia sho ‘mbalɛ washo l’olongo ndo menda,’ ndo ambombola ate: “Akona akatonge diango dingo?” Ko ambokadimola onkone ate: “Eko One [Nzambi] latoditondjaka l’elui adio, nde atodietaka tshe lo kombo yadio. Oma lo woke wa wolo ande, ne dia nde eko la kudu k’otamanya, ndoko otoyi a lateyi awo lahombama.” (Isaya 40:26, NW) Dio diako diele, andja one akatongama oma le onto omotshi lele la yimba y’efula, lahenama ndo lele omboledi awo: Nzambi.
Kete yakakengama la dimena di’efula
5-7. Awui akona wa mete wendana la kete ndo wenya one yo yaki l’Otungi na?
5 Wonya watetemala akanga wa diewo dia vo mbeka kete, vo menaka dia yo yakasalema la dimena di’efula dia monga edjaselo k’onto. Yo mangana etale k’ololo la wonya ndo omaloko kondjaka laladi ndo osase wakoka layo. Yo tshimbaka wonya l’okongo wa ononyi otoyi lo ndjeke tshe, woho one wengamiyo la kongamu kimanyiyaka dia tshikitanya eleko la eleko lo ahole efula wa l’odingo wa kete yaso nye. L’okongo wa wenya 24, kete yatotshimbaka l’ekundji kayo, dio diako diongaso mbala la mbala l’otsho ndo la yanyi. Yo yeko la pelele y’amena yosangani yatokimanyiya dia sho penga ndo yatokoke oma lo pelele kina ya kolo yatoyâka oma lo olongolongo. Kete yeko l’ashi ndo la ɛtɛtɔ kele ohomba dia tondja mbo ya nde.
6 Ohondonga diango dingo tshe, ndo dikina, kotshumana, tshike loseno toholokoka monga. Onde diango so tshe diakatombe otombatomba? Jurunale Science News mbutaka ate: “Menamaka dia akoka wa mamba wa ngaso ndo wosungani hawokoke salema osalema salema.” Kema, hakoke tshama woho oso. Keso menyaka didjango diaki otungi omotshi wa yimba y’efula.
7 Watena wayota wonya wayoto lo luudu lomotshi la dimena efula—lele ndo la diango di’amena kame ndo mbo ya nde efula, mashinyi washidiya dungu, ndo ɛlɔnda w’ashi loko na? Onde wayota wate diango diako diakahilo lohilo? Kema, wayota wate eko onto omotshi lele la yimba mbakakanyiya ndo mbika luudu lako la komba. Woho ako wame mbele kete nye yakatongama la kongamu tshe dia yo tondja diango ne diele ohomba le wane wodjashi loko, ndo yakatongama la diango efula ndo efula ka diango diayo ndeka ne diele l’oseka luudu tshe.
8. Kakona k’enya lane la kete one Nzambi tokaneka la ngandji tshe na?
8 Ohotokokanyiya yema dia efula ka diango dietɛ loseno laso dimena efula. Ohotokokanyiya nto dia alembolembo la efula ka fololo yawo yele la opumu wa dimena wa ngenyangenya anto. Ndo nto efula ka diango dia nde diotshikitani kame la wɛndjɛ awo watongenyangenyaka onyo la lolemi laso. Sho ngenangenaka nto lam’enaso ekonda, akona, eduwa, ndo diango dikina diakatongama. Ayotohomba mbuta nto lo menda woho one watɔtɔka wonya la asango awo w’amena watodiyaka ongenongeno aso wa lo loseno na? Lo kene kendana la eongelo ka wa nyama, hatotongaka l’ongenongeno wonya ongo watotenaka ana a mfɔ, ana wa topaka, kana ana a nyama kina lo ndawolawo kana fumbofumbo? Kete k’eko la diango efula dia tokashimola diakatongama aha paka dia nongosola loseno laso loto. Keso menyaka dia kete akatongama la kongamu ndo la ngandji, kame lawo nto dia kokɛ anto, diaha sho monga la loseno loto koko dia sho ngenangena lo loseno.
9. Akakenge kete ndo l’oyango akona akandayikenge?
9 Omaloko mbele, eko ololo dia mbeya One lakimo weshasha tshe oko akate ofundi omotshi wa Bible diaki Jehowa Nzambi ate: “We kakatungi ulungu la kete.” L’oyango akona? Nde akakadimola alowanya dia kene kendana la Nzambi oko one “Lakatungi kete, ndu lakayitshi (ndi kakayishikike; Ndi kuyitunga utungatunga, Keli akayitungi dia antu mbidjase loko!)”—Isaya 37:16; 45:18.
Cellule: engo ka diambo efula
10, 11. Dikambo diakona dia mamba dieta leteyi ka cellule na?
10 Ahombaso mbuta dia diango diele la loseno na? Onde na dio pudi l’ohomba wa one lakadisale? Oko enyelo, ohotokenda akambo wa mamba w’endana la cellule. Lo okanda ande Evolution: A Theory in Crisis, Michael Denton, kanga diewo lo akambo wa mbeka diango dia sena akate ate: “Wekelo wa diango diele la loseno akenya one, kânga tangango tatotshitshe tele la loseno oko cellule, takasalema la diango efula di’okakatanu. Kânga mbêtɔ tshitshe efula, . . . cellule ka tshitshe eko mashinyi a wolo wele la diango efula diakatongama woho w’ololo tshe . . . ndeka mashinyi tshe wambosalema oma le anto ohokosanu ndo hedimi ndoko la engo otoyi kele kema la loseno.”
11 Lo kene kendana la awui wa diwutshi leteyi ka cellule tshe, nde akate ate: “Dikoka diele la ADN dia momba akambo weta loko ndeka etale efula ne diele la oseka dikonge tshe dieyama; eko yediko yoliki dimena ya sala dia voameme otoyi otoyi pombamaka dia kenga demba di’onto ne diele la diango efula koko wotsho awo eko l’ɛse ka galame otoyi kahanyema lo wa miliyare ya galame. . . . Dia menda efula ka akoka ndo ka diango ne dia kenga demba di’onto, diango tshe dia sala anto, oyadi kânga dia weke efula menamaka anyanya ato. Endaka sho menda nto diango dia totshitshe diele la loseno, sho menamaka anyanya ato.”
12. Kanga diewo omotshi akandate lo kene kendana la etatelo ka cellule na?
12 Denton akakotsha ate: “Wosanu wele la weho a wâ cellules ya totshitshe nye yeyaso eko wolo efula ndo hatokoke kanyiya one, engo ka ngaso kokaka sanganema la shashimoya oma lo dikambo dia mamba diele hakoke salema.” Yo yakahombe monga la one lakayisale ndo onto lakayitonge.
Wɔɔngɔ aso: dihindo dia mamba
13, 14. Lo woho akona wele wɔɔngɔ eko dihindo dia mamba oleki cellule na?
13 Kanga diewo ongo akatetemala la mbuta ate: “Ohokosanu wele la cellule tshe hedimi la wone wele la wɔɔngɔ wa nyama. Wɔɔngɔ w’onto eko la wa miliyare efula ya wa cellules ya l’eshisha. Oseka cellule tshe ka l’oshisha eko l’eshinga wele lofulo lawo leko lasa nunu dikumi la nunu lokama di’eshisha wosongami la wa cellules kina ya lo wɔɔngɔ. Lofulo tshe la toshingashinga ta lo wɔɔngɔ w’onto leko suke la . . . miliyo otoyi ka wa miliyare.”
14 Denton akakotsha nto ate: “Kanga otondonga paka otoyi lo lokama loto l’eshinga wa lo wɔɔngɔ mbakalongoswama l’ololo tshe, keso otɛ̂nya dia olongoswamelo oso ndeka etale efula wone wele la eshinga a wâ stations tshe yakahanya sango lane la Kete.” Omaloko nde amboka dimbola ne ate: “Onde diango so diakasongama dio ameme kana diakahilo la shashimoya?” Okadimwelo menyaka dia, aha osoku. Wɔɔngɔ akakengama l’ololo tshe oma le Otungi omotshi.
15. Waombwelo akona wakasale akanga a diewo lo kene kendana la wɔɔngɔ na?
15 Lo mbaedinya la wɔɔngɔ w’onto, mashinyi ene wa diambo wetawo ordinateurs weko diango di’anyanya. Morton Hunt, ofundi w’ekanda w’akambo wa diewo akate ate: “Wɔɔngɔ aso w’osalosalo mombaka akambo mbala miliyare efula oleki shakasaka ya ordinateur wambosalema nshi nye wele l’olimu wa tayangaka diango.” Dokotele Robert J. White, onganga wakeke akambo wa mbata anto akate ate: “Lo menda diotonwelo ne diele lasa etini kengo ka demba la lomba l’onto, dikambo so ndeka yimba yami, omaloko dimi pombaka mbetawo dia eko yimba yoleki ladiko dia tshe mbakakanyiya dia sala ndo kotsha. . . . Dimi pombaka mbuta nte: diotonwelo diako tomba oma lo didjango di’Onto omotshi lele la yimba y’otamanyanya.” Lawo ako aso nto, akahombama yimba y’Onto omotshi.
Ndoko engo kedimi la dikila
16-18. (a) Lande na kele dikila hedimi l’engo kikina tshe? (b) Kitshimudi yakona yahombaso monga layo na?
16 Ohotokenda woho one w’eteta dikila lo demba dia memba hielele ndo diango dia lesha demba, ndo oko atokokedio oma lo mikolobe w’ela wa hemo. Lo kene kendana la wa globules rouges, totonga esambu ta weteto wa dikila, okanda ABC’s of the Human Body mbutaka ate: “Dipopo otoyi dia dikila dieko la wa cellules ya lo dikila oleki miliyo 250 . . . Demba kokaka monga la wa cellules oleki nunu 25 dia miliyare, yele endaka mboyiɔmbɔla, kete ayokoka mbife aseke wa kenyawo tennis aneyi. . . . Lo yaahe ya wonya kana sɛkɔndɛ tshe, miliyo 3 ya wa cellules y’eyoyo penaka nye y’edjedja.”
17 Lo kene kendana la wa globules blancs, diango dikina diohomba efula lo dikila, okanda ako totɛka ate: “Kanga mbele wa globules rouges weko paka woho otoyi, sho tanaka weho wotshikitani a wâ globules blancs; wele vo tshe otoyi otoyi kokaka ndosha andoshi wa demba woho wotshikitani. Enyelo, otoyi a lateyi awo atonyaka kana nânya wa cellules tshe yambovo. Wa globules blancs kina tongaka diango dia koke demba oma lo mikolobe, vo sowolaka mikolobe ako kana mbâle kanga mbamena.”
18 Nde dikonge dia diambo dia ngane ndo diele la olongoswamelo w’ololo lee! Engo kolongoswami dimena efula ngaso ndo kele la wolo wa koke pombaka monga la onongosodi wele la yimba y’efula ndo la yambalo ya mete: Nzambi.
Diango dikina dia mamba
19. Onde kokaka mbedinya sso la diango dikina ne diosalemi oma le anto?
19 Demba diaso ne dieko la diango efula dia diambo. Otoyi a lateyi awo ele sso, engo kakatongama woho woleki tshe dimena, ndo menamaka dia ndoko mashinyi wa fatola esato wedimi ladio. Robert Jastrow, kanga diewo l’akambo wa tɔɔtɔ akafunde ate: “Menamaka oko sso akasangema; ndoko otungi wa télescope lakakoke sanga dimena oleki.” Jurunale Popular Photography nimbitshiyaka ate: “Washo w’onto menaka diango efula diangani etale lawo oleki edimu ka fɔtɔ. Vo menaka lo beke sato, letiyi ka atshuku a weke wa mamba, aha la ndâna, ndo l’okokomalo . . . Kema tshundu dia mbedinya mashinyi wa fɔtɔ la sso di’onto. Sso di’onto ndeka ordinateur wa dimena wone wele la akoka wa tolonganya akambo wele loko, wele la yimba ya losala, w’eya kamba olimu esadi esadi kana okoke, ndo wasala elimu wa mamba oleki ordinateur w’anyanya kana mashinyi wa fɔtɔ, mbuta ate: oseka engo kikina tshe kambosala onto.”
20. Akambo akina akona w’eta lo demba di’onto wokukiye la shila na?
20 Ohotokokanyiya nto woho one wayakimane tini dia lo demba aha la shoameme sala wolo. Enyelo, otema aso atotiyaka weho wa mbo ya nde efula ndo wa nɔ̂nɔ koko demba atodisasolaka ndo mbisha wolo. Hemba mbosa diango so tshe ko we disanganya ndo didja lo dikunju dia mutuka (réservoir) kele ende wenya engana wayokendakenda mutuka ako! Kokaka nto sho mbosa enyelo ka dihindo dia otshwelo wa diemi, watotondjaka ona la dimena—lofonyi l’ambutshi ande—l’okongo wa ngondo divua tsho. Kakona kahombama mbutama nto dia dikoka diele l’ona la tshitshe lo kene kendana la wekelo w’oteketa w’ohokosanu na?
21. Akanga a tomba atawo wonya wasedingolawo akambo wa diambo ane w’eta lo demba di’onto?
21 Eelo, diango dia mamba ne diele lo demba di’onto ndo diomamatani la komba tshe tongenyangenyaka efula. Ndoko ombeyi weya kongɛ diango wokuki la sala diango dia ngaso. Onde na diango so diakatombe otombatomba? Kema. Lo wedi okina, anto wakanyiya dia akambo wa diambo weta lo demba di’onto, watotaka woho ako wame la omembi w’esambu voate: “Dimi layokotombolaka ne dia, la diambo di’efula, lakatongama woho w’ololo. Etshelo aye wa mamba mbewo.”—Osambu 139:14, NW.
Otungi woliki woke
22, 23. (a) Lande na kahombaso mbetawo one Otungi wa diango tshe eko na? (b) Lo kene kendana la Nzambi, Bible atande l’ololo tshe na?
22 Bible mbutaka onkone ate: “Luudu tshe, lo mete, lakakama oma le onto omotshi, ndo ombiki a diango tshe, ele Nzambi.” (Heberu 3:4, Bible de Jérusalem) Woho ako wame mbele, endaka luudu tshe leko l’ombiki alo, kete andja w’otondo wele la diango efula, weho la weho wa diango diele lane la kete, pombaka monga l’otungi adio. Koko lam’ele sho mbetawoka dia anto wakasale weho a diango ne oko ndɛkɛ, televiziɔ kana ordinateur, weko la loseno, onde hatokoke mbetawo dia One lakawasha wɔɔngɔ dia vo sala diango so, eko?
23 Bible mbetawoka dikambo so, mbowelɛka ate: “Jehowa, Nzambi ka mete, Otungi w’olongo ndo Shakasaka one lak’otawola; One lakasandjola kete l’elowa awo, One la sha anto wa la kete hielele.” (Isaya 42:5, NW) La losembwe tshe mbata Bible ate: “Eelo Jehowa, Nzambi kaso, we kokuki nongola lotombo, ndo kenemo, ndo wolo, ne dia we mbakatonge diango tshe; ndo oma lo lolango laye mbedio ndo mbakadiatongama.”—Enyelo 4:11, NW.
24. Woho akona wahombaso mbeya one Nzambi eko na?
24 Eelo, sho kokaka mbeya dia Nzambi eko oma lo diango diakandatonge. “Lo mete, waonga waki [Nzambi] wahenama potɔmaka l’ololo tshe oma k’etongelo k’andja, ne dia vo menamaka oma lo ekimanyelo ka diango diakatongama [oma le Nzambi].”—Romo 1:20, NW.
25, 26. Lande na kele kamba l’engo kimotshi olimu l’oyango wa kolo henya one onto one lakakisale kema?
25 Endaka engo kimotshi ambosalema woho wa kolo, keso henya one, one lakakisale kema. Ndɛkɛ kokaka salema l’okoko w’olimu w’ololo, oko ndɛkɛ ya kendo kana kudiye. Koko kokaka salema nto l’okoko wa ndjaka anto, oko ndɛkɛ nye yatokeka wa bombes. Olimu one akawasalema dia ndjakaka paka anto ato, henya one ndoko onto lakayisale.
26 Omaloko, kanga mbasala anto kolo efula, keso henya one vo kema l’Otungi awo, kana nto one Nzambi kema. Bible menyaka nto l’ololo tshe ate: “Nde kolo k’efula kene katonyotshaka lee! Okengi wa mpoke kokaka mbedima la diwomba? Engo kakatongama kokaka mbute otungi ande ate: ‘Nde kotongami’? Ndo engo kakasalema kokaka mbute one lak’osale ate: ‘Nde kema la yimba’?”—Isaya 29:16, NW.
27. Lande na kahombaso konga okadimwelo oma le Nzambi lo wembola aso w’endana l’asui na?
27 Otungi wa diango tshe akenya lomba lande oma lo efula ka diango di’ololo ne diakandatonge. Nde akenya dia mete nde tokaneka lo woho wakandakenge kete l’akoka w’amena efula dia loseno la diango diele loko l’onge ololo, ndo akakenge nto demba diaso la nyuma kaso woho wa diambo ndo woho wakandasale nto diango di’amena efula ne dia tongenyangenya. Lo mete nde ayenya lomba lande ndo yambalo yande dia mbewoya okadimwelo lo wembola a woho one: Lande na kak’etawo Nzambi asui na? Woho akona wayondâshidiya na?
[Osato wa lo lɛkɛ 5]
Kete yodingami la lohelele lone l’okoke, eko edjaselo k’oshika kakatolongosole Nzambi ka ngandji
[Osato wa lo lɛkɛ 6]
Kete yakatongama l’okomi ndo la ngandji dia sho ndjangenyangenya l’ololo tshe lo loseno
[Osato wa lo lɛkɛ 7]
‘Wɔɔngɔ eko l’eshinga efula oleki wene wele la wa stations tshe yakahanya sango l’Andja w’otondo.’—Onyangi omotshi a yimba l’akambo wa diewo dia diango dia sena
[Osato wa lo lɛkɛ 8]
“Menamaka oko sso akasangema; ndoko otungi wa télescope lakakoke sanga dimena oleki.”—Kanga diewo l’akambo wa tɔɔtɔ