Tshapita ya Nɛi
Wemadjelo la Ɔkwɛlɔ wa Lohingu la Woke
1. Bonde kahombaso ndjasha dia mbeya dikambo diakatombe ɛnɔnyi dikumi l’ɔkɔngɔ wa Nkumekanga Nɛbukadinɛza mbela Danyɛlɛ la anto akina lo lɔhɔmbɔ?
ƐNƆNYI dikumi wambeta tatɛ oma lam’akela Nkumekanga Nɛbukadinɛza Danyɛlɛ nde la “dihangamedi dia wudja” wa Juda oya la Babilɔna lo lɔhɔmbɔ. (2 Khumi ya Dikanga 24:15) Ɔlɔngɔlɔngɔ Danyɛlɛ ekɔ lo kamba olimu lo mbalasa ka nkumekanga, koko dikambo dimɔtshi diayodja lɔsɛnɔ lande lo wâle diambotomba. Bonde kahombaso ndjasha dia mbeya dikambo sɔ na? Nɛ dia yoho yayekɛ Jehowa Nzambi lonya lande lo dikambo sɔ ayoshimbɛ lɔsɛnɔ la Danyɛlɛ nde l’anto akina ndo ayotokimanyiya dia sho mbeya woho wakayahɔnaka mandji ya lo prɔfɛsiya ya lo Bible yakayalɔmbɔlaka andja w’otondo polo ndo lo nshi yaso nyɛ.
NKUMEKANGA KA WOKE AYA LAA MPIKA
2. Etena kakɔna kakɛnyi Nɛbukadinɛza dɔ diande dia ntondo dia prɔfɛsiya?
2 Omvutshi Danyɛlɛ akafunde ate: “L’eleku ka hendi ka diulelu dia Nebukadineza, Nebukadineza akenyi alo. Lumu landi lakayala wutshu; ndi kumbeya ndala djo.” (Danyele 2:1) Ɔmɛnyi wa dɔ diakɔ ko Nɛbukadinɛza, nkumekanga ka Diolelo dia Babilɔna. Nde akayoyalaka owandji w’andja w’otondo l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., lam’akayetawɔ Jehowa Nzambi dia nde nanya Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ kayɔ. L’ɔnɔnyi wa hende wakalɔmbɔlaka Nɛbukadinɛza andja w’otondo (606/605 N.T.D.), Nzambi akawɛnya dɔ dia wɔma efula.
3. Waa na waki kokoka sakola dɔ dia nkumekanga, ndo Nɛbukadinɛza akandate dia ntsha la wɔ?
3 Dɔ sɔ diakahandjola Nɛbukadinɛza wɔɔngɔ woho wakinde kokoka ndo ndala djɔ. Nde mɛtɛ akalangaka mbeya kitshimudi ya dɔ dakɔ. Koko, nkumekanga kɛsɔ ka wolo akayohɛka dɔ diakandɛnyi! Ɔnkɔnɛ nde akelɛ akanga w’alɔhɔ, waa weetshi ndo akanga w’alɔka ko akawatɛ dia vɔ mbotɛ ndo mbosha kitshimudi ya dɔ diakandɛnyi. Vɔ kokoka sala dui sɔ kânga yema. Lam’ele vɔ kokoka mbotɛ ndo mbolembetshiya dɔ diakɔ, Nɛbukadinɛza akomala efula ko akatome dui dia vɔ ‘ndjaka akanga a tomba tshɛ wa lo Babilɔna.’ L’ɔtɛ wa didjango sɔ, Danyɛlɛ akayɛnanaka l’ɔnɛ lakasɔnama dia ndjaka akanga a tomba. Lande na na? Nɛ dia nde l’asekande asato w’ase Hɛbɛru (Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya) waki l’ɔnɔngɔ w’akanga a tomba wa lo Babilɔna.—Danyele 2:2-14.
DANYƐLƐ AMBOYEKAMA L’ATEI
4. (a) Ngande wakayeya Danyɛlɛ dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza la kitshimudi yadiɔ? (b) Danyɛlɛ akandate dia mandola Jehowa Nzambi?
4 Lam’akandeye ɔkɔkɔ wakadje Nɛbukadinɛza didjango sɔ dia wolo, “Danyele akoto le khum’ekanga, akolombe ati: Khum’ekanga, utukukunga yema, ku dimi layukulimbitshiya do diakayenyi.” Ko nkumekanga aketawɔ. Danyɛlɛ akakalola lo luudu lande ko nde l’angɛnyi ande asato w’ase Hɛbɛru wakalɔmbɛ, lo dɔmbɛlɔ diakɔ vɔ ‘wakalɔmbɛ Nzambi lele l’olongo kɛtshi lo kɛnɛ kendana la sheke shɔ.’ L’otsho akɔ wâmɛ, Jehowa akasholɛ Danyɛlɛ sheke ya dɔ diakɔ lo ɛnɛlɔ. La lowando tshɛ, Danyɛlɛ akate ate: “Lukumbu la [Nzambi] latumbwami pundju, pundju! Ne dia ndi kukanga yimba la wulu. Ndi katukadimulaka tena la enonyi, katukitshakitshaka khumi ya dikanga ndu atu[di]yaka khumi ya dikanga. Ndi katushaka akanga a yimba yimba, la akanga wa ewu ewu. Ndi katushulaka akambu wa wulu wushami. Ndi kateyaka kene keli lu udjima, la usasi atuyalaka la ndi.” Danyɛlɛ akatombola Jehowa l’ɔtɛ wa yimba shɔ yakandawosha.—Danyele 2:15-23.
5. (a) Danyɛlɛ ngande wakandasha Jehowa lotombo lam’akinde la ntondo ka nkumekanga? (b) Bonde kele olembetshiyelo wakasha Danyɛlɛ wekɔ ohomba le so nshi nyɛ?
5 La wedi a pindju, Danyɛlɛ akaye le Ariyɔkɛ, owandji w’alami wa nkumekanga, ɔnɛ lakasɔnama dia ndjaka akanga a tomba wa lo Babilɔna. Kam’akandoke ɔnɛ Danyɛlɛ kokaka mbuta kitshimudi ya dɔ diakɔ, Ariyɔkɛ akawɔ̂tshiya esadi eto le nkumekanga. Danyɛlɛ kondjatombola; nde akatɛ Nɛbukadinɛza ate: “Ekɔ Nzambi kɛmɔtshi l’olongo kele Ombishodi wa toseke, nde ambewoya Nkumekanga Nɛbukadinɛza kɛnɛ kayosalema lo nkomelo ka nshi.” Danyɛlɛ oyalɔngɔsɔla aha tsho dia mbuta kɛnɛ kayokomɛ Diolelo dia Babilɔna lo nshi yayaye, koko dia nembetshiya ndo awui wayosalema l’andja w’otondo tatɛ oma ko nshi ya Nɛbukadinɛza polo ndo lo nshi yaso nyɛ ndo lo nshi yele la ntondo.—Danyɛlɛ 2:24-30, NW.
DƆ DIAKƆ DIAMBOHƆMA
6, 7. Dɔ diakɔna diakɛnyi nkumekanga diakandayohɛ ko Danyɛlɛ ndjowohola?
6 Nɛbukadinɛza akahokɛ lotui ɔlɔlɔ lam’akôlembetshiyaka Danyɛlɛ ate: “Khum’ekanga li, we akenyi efanelu ka wuki k’untu! Efanelu kako kaki wuki, la ngaingai ka wulu. [Tɔ] kakemala la ntundu kaye; enelo kato kaki mamba. Ote ato waki wa paunyi ka pudipudi; tulu kato la anya ato waki wa fesa; dikundju diato la pelohelo diato waki di’ohotela. Ekulu ato waki wa luwulu; akaka ato waki etenyi luwulu, etenyi diwumba. We akenyi lam’akako dive aha l’ekimanyelu ka lunya l’untu. Dio diakakomola akaka wa luwulu la diwumba w’efanelu kako, diakawauli betshi betshi. Ku luwulu, diwumba, ohotela, fesa, la paunyi wakuli kame, wakayala efushi etu uku fufudi ya lu dihuli di’esuswelu lu nshi ya dinela. Ku lopepe lakawaembe, edja ndu nduku yema yakatanema ntu. Keli dive diakakomola efanelu kako, diakayala ukungu a wuki, diakaluli kete tshe.”—Danyele 2:31-35.
7 Nɛbukadinɛza mɛtɛ akambe hakoke wonya wakawotɛka Danyɛlɛ dɔ sɔ! Koko, ase tomba wa lo Babilɔna wakakoke kondja eko paka naka Danyɛlɛ ambota ndo kitshimudi ya dɔ diakɔ. Lam’akandatɛkɛta lo lokombo lande ndo l’angɛnyi ande asato w’ase Hɛbɛru, Danyɛlɛ akate ate: “Osoku mbaki do. Kakiane shu tutsha nkulimbitshiya kitshimudi kadio, we khum’ekanga.”—Danyele 2:36.
DIOLELO DIAKATSHIKITANA L’AKINA TSHƐ
8. (a) Lo ndjela olembetshiyelo wa Danyɛlɛ, ɔtɛ wa paonyi aki na? (b) Etena kakɔna kakayoyalaka ɔtɛ wa paonyi?
8 “Khum’ekanga li, we keli khum’ekanga ka khumi ya dikanga! [Nzambi] leli l’ulungu akakusha diulelu, wulu, wuki, ndu lutumbu. Ndi akakimo antu, nyama ya la kete, la fudu ya l’ulungu lu ahuli tshe wudjashiwo lu anya aye. Ndi akakete umbuledi awo tshe; we keli ote wa paunyi.” (Danyele 2:37, 38) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakotshama le Nɛbukadinɛza l’ɔkɔngɔ wa Jehowa kamba la nde dia ndanya Jerusalɛma, l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D. Ɔsɔku mbediɔ mɛtɛ, nɛ dia nkumi ya dikanga yakolɛka la Jerusalɛma yakatombaka oma l’ɔlɔndji wa dioho dia Davidi, nkumekanga kakakitama esɔ oma le Jehowa ndo Jerusalɛma aki kapitalɛ ka Juda, diolelo diaki didjidji dia lowandji laki Nzambi lo nkɛtɛ k’otondo. Lam’akalanyema osomba ɔsɔ l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D., diolelo diaki Nzambi sɔ dia didjidji diakakomɛ. (1 Ekondo 29:23; 2 Ekondo 36:17-21) Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, mandji yahemɛ andja yakatatɛ ndjahɔnaka, mandji shɔ yakalembetshiyama lo didjidji oko tenyi dia weho wa mbolo ya lo lohingu, yakakoke nɔmbɔla andja aha la diolelo diaki Nzambi sɔ dia didjidji ndjidjɛ wekamu. Nɛbukadinɛza aki oko ɔtɛ wa paonyi, lowolo loleki oshinga wolo lakeyamaka lo nshi ya ntondo, nɛ dia nde akaleke mandji kina tshɛ lokumu lo woho wakandakɔsha diolelo sɔ lo nanya Jerusalɛma.—Enda lo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ “Nkumekanga ndo Ɔndɔshi w’Ata Ambotonga Diolelo,” lo lɛkɛ 63.
9. Ɔtɛ wa paonyi aki didjidji dia na?
9 Nɛbukadinɛza akolɛ ɛnɔnyi 43. Nde mbaki ɔtɛ w’ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga yakolɛka lo Diolelo dia Babilɔna. L’ɔnɔngɔ wa nkumi ya dikanga shɔ, mbaki ndo okilo ande Nabɔnidɛ la Evilɛ-mɛrɔdaka, ɔnande l’enondo. Ɔlɔndji ɔsɔ wa nkumi ya dikanga wakatetemala ɛnɔnyi 43 nto l’ɔkɔngɔ, polo lo nyɔi ka Bɛlɛshaza, ɔnaki Nabɔnidɛ, l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. (2 Khumi ya Dikanga 25:27; Danyele 5:30) Ɔnkɔnɛ, ɔtɛ wa paonyi wa lohingu lakɛnama lo dɔ akalembetshiyaka ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga tshɛ yakayahɔnaka lo diolelo dia Babilɔna, koko aha Nɛbukadinɛza ndamɛ oto.
10. (a) Dɔ diaki Nɛbukadinɛza ngande wakadiɛnya ɔnɛ Babilɔna hatotshikala edja oko wodja waheme andja w’otondo? (b) Omvutshi Isaya akandatatshi lo dikambo di’ɔnɛ lakahombe ndjɔlɛndja Babilɔna? (b) Lo yoho yakɔna yaki diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya l’ɛse ka diolelo dia Babilɔna?
10 Danyɛlɛ akatɛ Nɛbukadinɛza ate: “Diulelu dikina diuleki diaye tshitshe, diayunela l’okongo aye.” (Danyele 2:39) Diolelo diakalembetshiyama lo didjidji oko ntolo la anya wa fɛsa wa lohingu lakɔ diakahombe ndjɔhɛna lowandji laki Nɛbukadinɛza. Ɛnɔnyi oko 200 la ntondo, Isaya akatatshi dia diolelo sɔ, akatewoyisha ndo lokombo la nkumekanga kadiɔ kakahombe ndjodja otshumba; lokombo lande ko Kurɔ. (Isaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Ɔsɔ aki Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya. Kânga mbele yoho ya lɔsɛnɔ y’ase Mɛdiya l’ase Pɛrɛsiya kondeka yoho ya lɔsɛnɔ ya Diolelo di’ase Babilɔna, diolelo sɔ nembetshiyama lo didjidji oko fɛsa, lowolo lele bu oshinga wolo oko paonyi. Diɔ diaki l’ɛse ka Diolelo di’ase Babilɔna Diakahemɛ Andja w’Otondo lo yoho yele diɔ kokondja diɛsɛ dia nkɔsha Juda, didjidji dia diolelo dia Nzambi, la kapitalɛ kayɔ, Jerusalɛma.
11. Etena kakɔna kakayokomɛ ɔlɔndji w’ewandji wa lo dioho dia Nɛbukadinɛza?
11 Ɛnɔnyi oko 60 l’ɔkɔngɔ wa nde mbuta kitshimudi ya dɔ diakɔ, Danyɛlɛ akɛnyi ekomelo k’ɔlɔndji w’ewandji wa lo dioho dia Nɛbukadinɛza. Danyɛlɛ aki laawɔ l’otsho wa Ngɔndɔ ka Dikumi nshi 5 la 6, l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D., lam’akakɔsha asɔlayi w’ase Mediya la w’ase Pɛrɛsiya osomba wa Babilɔna, osomba wakɛnamaka di’oko hawɔkɔki pondjo l’anya w’atunyi, vɔ wakadiake ndo Nkumekanga Bɛlɛshaza. Lam’akavu Bɛlɛshaza, ɔtɛ wa paonyi wa lohingu lakɛnama lo dɔ, mbut’ate Diolelo dia Babilɔna, diakakomɛ.
DIOLELO DIAKATSHUNGOLA ASE FUMBE
12. Didjango diakadje Kurɔ l’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D. diakakimanyiya ase Juda lo yoho yakɔna?
12 L’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D., diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya diakayokitaka Diolelo dia Babilɔna dia diɔ mbolɛ andja w’otondo. Lâm’akinde l’ɛnɔnyi 62, Dariyo di’ose Mediya akayala omboledi wa ntondo w’osomba wa Babilɔna wakawalɛndja. (Danyele 5:30, 31) Lo tshanda mɔtshi, nde la Kurɔ k’ose Pɛrɛsiya wakolɛ kâmɛ lo Diolelo di’ase Mediya l’ase Pɛrɛsiya. Lam’akayovɔ Dariyo, Kurɔ akayoyala owandji wâmɛ wa Diolelo di’ase Pɛrɛsiya. Le ase Juda waki la Babilɔna, lowandji la Kurɔ akalembetshiyaka lotshungɔ lawɔ oma lo lɔhɔmbɔ. L’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D., Kurɔ akadje didjango diakasha ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna diaaso dia vɔ kalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ ko nyomotohika Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Koko kânga mbakidiɔ ɔsɔku, Nzambi kondjokaloya diolelo diande dia mɛtɛ mɛtɛ nto la Juda ndo la Jerusalɛma.—2 Ekondo 36:22, 23; Ezera 1:1–2:2a.
13. Ntolo la anya wa fɛsa wa lohingu lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ alembetshiyawɔ?
13 Ntolo la anya wa fɛsa wa lohingu lɔsɔ lakɛnama lo dɔ aki didjidji di’ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga y’ase Pɛrɛsiya, tatɛ oma le Kurɔ ka Woke. Ɔlɔndji ɔsɔ wa nkumi ya dikanga wakatetemala mbolɛ ɛnɔnyi ndekana 200. Ondo Kurɔ akavu lo ta dimɔ l’ɔnɔnyi wa 530 N.T.D. Lo nkumi ya dikanga oko 12 yakayɔ̂hɛna l’okudi wa Diolelo di’ase Pɛrɛsiya, hiende tsho mbaki l’etema w’ɔlɔlɔ otsha le wodja waki Jehowa wakandasɔnɛ. Kɛmɔtshi lokombo lande Dariyo I (ose Pɛrɛsiya), kekina aki Aratashasha I.
14, 15. Ekimanyielo kakɔna kakakondja ase Juda oma le Dariyo dia Woke la Aratashasha I?
14 Dariyo I aki nkumekanga ka sato l’ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga y’ase Pɛrɛsiya yakolɛ l’ɔkɔngɔ wa Kurɔ ka Woke. Nkumi ya dikanga hiende yaki la ntondo kande aki Cambyse II nde l’ɔnango le Bardiya (kana ondo Gaumata, Otshi w’alɔhɔ wakahikaka lowandji la wolo). Olimu wa mbika tɛmpɛlɔ ka Jerusalɛma nto wakayoshimbama l’etena kakayahema Dariyo I, lakawelɛka nto ɔnɛ Dariyo dia Woke, l’okudi l’ɔnɔnyi wa 521 N.T.D. L’ɔnɔnyi wa 520 N.T.D., kam’akandayoshola okanda wakafundama didjango dia Kurɔ l’atei w’olui w’abuku waki la Ekibatana, Dariyo kondjoshimba olimu ɔsɔ nto ndo nde, akayotondja ndo falanga oma lo eombelo k’ekundji wa nkumekanga dia vɔ mbika tɛmpɛlɔ nto.—Ezera 6:1-12.
15 Nkumekanga kekina k’ose Pɛrɛsiya kakakimanyiya ase Juda l’olimu wa mbika tɛmpɛlɔ ndo osomba awɔ nto aki Aratashasha I, okitɔ waki Ahasuɛro wa she (Xerxès I) l’ɔnɔnyi wa 475 N.T.D. Wakayɔlɛka Aratashasha lokombo ɔnɛ Lonya-l’Otale (Longue-Main) nɛ dia lonya lande l’omi lakaleke la lɔmɔsɔ otale. L’ɔnɔnyi wa 20 wa lowandji lande, mbut’ate l’ɔnɔnyi wa 455 N.T.D., nde akadje Nehemiya k’ose Juda, ɔnɛ lakawodjɛka wanu lo dikɔhɔ, nguvɛrnɛrɛ ka Juda ndo akôtome dia nyomotohika pele dia Jerusalɛma. Lâsɔ mbakatatɛ ‘mingu akumi esambele’ ya lo tshapita ya 9 ya Danyele ndo mbakatatɛ mbadiema ɛnɔnyi wakahombe mbeta edja ndo lam’akahombe Mɛsiya, kana Kristo, Yeso y’ose Nazarɛta, ndjotomba sɛkɛ ndo ndjodiakema.—Danyele 9:24-27; Nehemiya 1:1; 2:1-18.
16. Etena kakɔna ndo lo nshi ya nkumekanga kakɔna kakayokomɛ diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya oko lowandji laheme andja w’otondo?
16 Nkumekanga ka komelo l’ɔnɔngɔ wa nkumi ya dikanga shamalo yakahɔna l’Aratashasha I l’okudi wa Diolelo dia Pɛrɛsiya aki Dariyo III. Diolelo diande diakayokomɛ la shashimoya lam’akɔlɛndja Alexandre wa Woke lo ta dia la Gaugamèles, suke l’osomba w’edjedja wa Niniva. Ɛlɛmbiamelo kɛsɔ mbakakomiya diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya di’aha diɔ tetemala la monga lowandji laheme andja w’otondo, lowandji lakalembetshiyama lo didjidji oko etenyi ka fɛsa ka lohingu lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ. Wodja wakahombe mbolɛ l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ wakoleke l’awui amɔtshi, koko l’awui akina vɔ waki l’ɛse. Tayoleka shihodia dui sɔ lo mpokamɛ woho watatetemala Danyɛlɛ la nembetshiya dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza.
DIOLELO DIAKI LA ƐTSHI KA NKƐTƐ KA WOKE EFULA KOKO L’ƐSE K’AKINA
17-19. (a) Dikundju la pɛlɔhɛlɔ di’ɔhɔtɛla wakalembetshiyaka wodja akɔna wakahemɛ andja, ndo lowandji lawɔ lakananɔ lo yɛdikɔ yakɔna? (b) Alexandre III akinde? (c) Ngande wakayoyalaka Grɛkɛ ɔtɛkɛta wa lo wedja efula, ndo vɔ wakasunganaka lo dikambo diakɔna?
17 Danyɛlɛ akatɛ Nɛbukadinɛza ɔnɛ dikundju la pɛlɔhɛlɔ dia lohingu la woke ekɔ “diulelu dia satu diayuyala uku ohotela; dio diayulela kete tshe.” (Danyele 2:32, 39) Diolelo sɔ dia sato diakahombe ndjɔhɛna diolelo dia Babilɔna la diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya. Oko wele ɔhɔtɛla ekɔ la nɛmɔ diahɛdimi la fɛsa, lowandji lɔsɔ l’oyoyo lakayahemɛ andja w’otondo lakahombe monga l’ɛse ka diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya lo yoho yele lɔ kokondja ndoko diɛsɛ ɔtɔi, ɛnyɛlɔ diɛsɛ dia tshungola wodja waki Jehowa oma lo fumbe. Koko, diolelo sɔ diaki oko ɔhɔtɛla diakahombe ‘mbolɛ nkɛtɛ k’otondo.’ Kɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ diɔ diakahombe monga enanɔnanɔ, ndeka ndo diolelo di’ase Babilɔna la diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya. Ɛkɔndɔ w’edjedja atawɔ lo kɛnɛ kendana la lowandji lɔsɔ lakayahemɛ andja w’otondo na?
18 Yema l’ɔkɔngɔ wa nde monga owandji wa Makɛdɔniya l’ɔnɔnyi wa 336 N.T.D., Alexandre III—onangi wa lokumu ndo lâsɔ ko nde ele l’ɛnɔnyi 20—akamɛ olimu wa talɔshaka wedja ekina ko tawakɔsɔlaka bɛtshi diawɔ dia nkɛtɛ. L’ɔtɛ w’etshumba wakandadjaka l’ata, mbakawayowɔlɛka ɔnɛ Alexandre wa Woke. Oko akandatadjaka etshumba eto lo ata, nde akatetemala mbɔsa bɛtshi dia nkɛtɛ di’ase Pɛrɛsiya. Lam’akandalɛndja Dariyo III lo ta dia la Gaugamèles l’ɔnɔnyi wa 331 N.T.D., Diolelo di’ase Pɛrɛsiya diakayomɛ pandjɔ ko Alexandre akayetɛ wodja wa Ngirika wodja w’oyoyo wakahemɛ andja w’otondo.
19 L’ɔkɔngɔ w’otshumba wakandadje la Gaugamèles, Alexandre akatshu la ta dia ntɔ̂sa esomba wa weke ɛnɛ w’ase Pɛrɛsiya: Babilɔna, Susa, Pesépolis la Ekibatana. Oko akandalɛndja ngelo kina tshɛ ya lo Diolelo di’ase Pɛrɛsiya, nde akatshu l’ata wakinde polo ndo lo lɛkɛ l’owɛstɛ ka Indiya. Elui w’ase Ngirika wakatadjasɛka lo ngelo shɔ yakawatɔsaka la wolo wa ta. Diɔ diakɔ, diakakokanɛ ɔtɛkɛta w’ase Ngirika la yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ lo ngelo tshɛ yakalɔmbɔlaka diolelo sɔ. Ɔnkɔnɛ, Diolelo di’ase Ngirika diakayoyala mɛtɛ woke ndeka ndo waolelo akina tshɛ waki la ntondo kadiɔ. Oko wakataditshi Danyɛlɛ, diolelo di’ɔhɔtɛla ‘diakolɛ nkɛtɛ k’otondo.’ Dui dimɔtshi diakatombe lo woho wakakokanɛ diolelo sɔ lo nkɛtɛ k’otondo ele ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ (Koine) wakayɔtɛkɛtamaka lo wedja efula. Lam’ele ɔtɛkɛta ɔsɔ mbishaka onto akoka wa nde kɛnɛmɔla tokanyi tande tshɛ lo tɔtɛkɛta t’eshika, vɔ wakasunganaka efula dia funda Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ ndo dia pandjola lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi.
20. Ngande wakayoyalaka Diolelo dia Ngirika l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Alexandre wa Woke?
20 Alexandre wa Woke akasɛnɛ paka ɛnɔnyi enanɛi eto oko owandji w’andja w’otondo. Kânga mbakinde êke ɔlɔngɔlɔngɔ, l’ɛnɔnyi 32, Alexandre akayondama la hemɔ l’ɔkɔngɔ wa dambo dimɔtshi ko akayovɔ yema l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, lo Ngɔndɔ ka Samalo 13, ɔnɔnyi wa 323 N.T.D. L’edjedja ka wonya, diolelo diande dia woke diakayatɔna lo bɛtshi nɛi, ɛtshi l’ɛtshi akalɔmbwama oma le jeneralɛ yande mɔtshi y’asɔlayi. Ngasɔ mbakayotombaka waolelo anɛi oma lo diolelo ɔtɔi dia woke. Koko Diolelo di’ase Rɔma diakayɔkɔshaka waolelo anɛi asɔ. Lowandji lɔsɔ lakahemɛ andja w’otondo lakalembetshiyama lo didjidji oko ɔhɔtɛla lakakomɛ la mbolɛ l’ɔnɔnyi wa 30 N.T.D., lam’akayɔkɔ diolelo dia komelo l’atei a waolelo anɛi asɔ, mbut’ate diolelo dia dioho diaki Ptolémée diakolɛka Edjibito diakakɔ l’anya w’ase Rɔma.
DIOLELO DIATƐTSHATƐTSHA NDO DIAWƐDJAWƐDJA
21. Ngande wakalembetshiya Danyɛlɛ “diulelu dia nei”?
21 Danyɛlɛ akatetemala nembetshiya lohingu lakɛnama lo dɔ ate: “Diulelu dia nei [l’ɔkɔngɔ wa Babilɔna, wa diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya ndo wa Ngirika] diayuyala wulu uku luwulu, ne dia luwulu latulaka ndu latowediawediaka diango tshe. Uku atowediawediaka luwulu, mbayowediawedia diulelu diako diango tshe.” (Danyele 2:40) Lowandji lɔsɔ lakayahemɛ andja w’otondo laki oko lowolo lakoka tɛtshatɛtsha diangɔ, ndeka ndo waolelo wakalembetshiyama lo didjidji oko paonyi, fɛsa, kana ɔhɔtɛla. Diolelo di’ase Rɔma mbaki lowandji lɔsɔ.
22. Lo yoho yakɔna yaki Diolelo di’ase Rɔma oko lowolo?
22 Diolelo di’ase Rɔma diakatɛtshatɛtsha ndo diakawɛdjawɛdja Diolelo dia Ngirika ndo diakɔshi bɛtshi dia nkɛtɛ diakatshikala dia diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya ndo dia Babilɔna, mandji yakahemɛka andja w’otondo. Diolelo di’ase Rɔma kɔnɛmiya Diolelo diaki Nzambi diakasambishaka Yeso Kristo kânga yema: diɔ diakayodiaka Yeso l’otamba w’asui l’ɔnɔnyi wa 33 T.D. Ase Rɔma wakasoya ambeki wa Yeso l’oyango wa tɛtshatɛtsha ɔtɛmwɛlɔ w’Akristo wa mɛtɛ. Ndo nto, ase Rɔma wakayohandjola Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ kayɔ l’ɔnɔnyi wa 70 T.D.
23, 24. Lâdiko dia Diolelo di’ase Rɔma, ekolo wa lohingu alembetshiyawɔ?
23 Ekolo wa mbolo wa lohingu lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ komonga didjidji dia Diolelo di’ase Rɔma to koko akalembetshiyaka ndo mandji ya pɔlitikɛ kina yakayotomba oma lɔkɔ. Enda ɛtɛkɛta ɛnɛ wofundami lo Enyelo 17:10 ɔnɛ: “[Ekɔ] khumi ya dikanga esambeli, atanu wambokokaka, ukina eko, ukina atayi. Lam’ayunduya, dieli la ndi dia ntshikala yema.” Etena kakafundaka ɔpɔstɔlɔ Joani ɛtɛkɛta ɛsɔ, nde aki lo lokanu lakawodje ase Rɔma, lo disɛnga dia Patmɔsɛ. Nkumi ya dikanga tshanu yakashile nkɔ, mbut’ate mandji yakahemɛka andja w’otondo, aki Edjibito, Asuriya, Babilɔna, diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, la Ngirika. Nkumekanga ka samalo, mbut’ate Diolelo di’ase Rɔma mbakikɔ nshi shɔ lo lowandji. Koko tɔ akahombe nkɔ, ko nkumekanga k’esambele ndjotomba oma l’ɛtshi kɛmɔtshi ka nkɛtɛ kakɔshi ase Rɔma la wolo wa ta. Wodja akɔna ɔsɔ wakahombe ndjâhemɛ andja w’otondo na?
24 Wodja wa Grande-Bretagne waki ntondo etenyi ka Diolelo di’ase Rɔma ka lo nɔrdɛ-owɛstɛ. Koko l’ɔnɔnyi wa 1763, wodja ɔsɔ wakayokomaka Diolelo dia Grande-Bretagne, diolelo diakolɛ ndjale esambele ya weke. L’ɔnɔnyi wa 1776, wedja 13 wakendamaka oma le Grande-Bretagne wakasapola dipanda diawɔ l’oyango wa vɔ sangana ko ntonga wodja welɛwɔ États-Unis d’Amérique. Koko, l’ɛnɔnyi wa l’ɔkɔngɔ, Grande-Bretagne la États-Unis wakayoshanaka lonya oyadi l’awui w’ata kana wa wɔladi. Lo yoho shɔ mbakayotombaka diolelo dielɛwɔ ɛlɔ kɛnɛ Anglo-Américaine, mbut’ate Angleterre la États-Unis, lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya lo Bible. L’ɛnyɛlɔ ka Diolelo di’ase Rɔma, diolelo sɔ diekɔ la ‘wolo wate kana lowolo,’ diɔ kambaka la lowandji lele oko la lowolo. Ɔnkɔnɛ, ekolo wa mbolo wa lohingu lakɛnama lo dɔ wekɔ didjidji dia Diolelo di’ase Rɔma la wedja ehende wambosangana dia mbahemɛ andja w’otondo mbut’ate États-Unis la Angleterre.
ƐSƆHANELO KA WƆDU WƆDU
25. Danyɛlɛ akandate lo dikambo di’ekolo la mpita ya l’ekolo wa lohingu?
25 Danyɛlɛ akanyomotɛ Nɛbukadinɛza ate: “Uku akayenyi akaka la pita etenyi diwumba, etenyi luwulu; osoku mbayukahanyema diulelu. Keli dio diayuyala la wulu uku luwulu, ne dia we akenyi luwulu losohanyimi la diwumba. Uku aki pita la akaka etenyi luwulu etenyi diwumba, wuhu ako mbayuyala diulelu etenyi wulu etenyi wodu wodu. Uku akayenyi luwulu losohanyimi la diwumba, [“woho akɔ mbayowɔsɔhana l’ana w’anto,” NW]. Keli wudja la wudja hawumamana, uku aha mamana luwulu la diwumba.”—Danyele 2:41-43.
26. Etena kakɔna kahomba lowandji lakalembetshiyama lo didjidji oko ekolo la mpita ya l’ekolo mɛnama?
26 Diahɔnelo dia mandji yahemɛ andja w’otondo yolembetshiyami lo didjidji oko tenyi diotshikitanyi dia lohingu lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ, diakamɛ oma l’ɔtɛ ko ndjaholɔka polo ndo l’ekolo. Mbokɛmaka hwe lâsɔ dia ekolo la mpita ya ‘mbolo yɔsɔhanyemi la diwomba’ nangaka nembetshiya ɛnamelo ka nkomelo ka mandji y’anto yahomba monga l’‘etena k’ekomelo.’—Danyele 12:4.
27. (a) Ekolo la mpita ya l’ekolo ya mbolo yɔsɔhanyemi la diwomba mɛnyaka ɔnɛ awui wa l’andja ɔnɛ wayonga woho akɔna? (b) Mpita dikumi ya l’ekolo wa lohingu alembetshiyayɔ?
27 L’etatelo ka ntambe ka 20, Diolelo dia Grande-Bretagne diakolɛ ka nɛi ɔtɔi k’anto wa lo nkɛtɛ k’otondo. Waolelo akina wa l’Erɔpɛ wakolɛ miliyɔ nkina y’anto. Koko, Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo diakayotondjaka elui wa wedja lo dihole dia waolelo wa weke. L’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, mbekelo kɛsɔ kakayohamaka esadi esadi. Lam’akatalekaka anto monga la ngandji k’otamanya ka wedja awɔ, mbakatalekaka fula lofulo la wedja wa l’andja. Mpita dikumi ya lo lohingu nembetshiyaka mandji shɔ tshɛ, nɛ dia lo Bible lofulo la dikumi nembetshiyaka tena dimɔtshi akambo wa laa nkɛtɛ lo tshɛ kawɔ.—Enda lo Etumbelu 34:28; Mateu 25:1; Enyelo 2:10.
28, 29. (a) Lo ndjela Danyɛlɛ, diwomba alembetshiyadɔ? (b) Akokaso mbuta lo dikambo di’ɔsɔhanelo wa lowolo la diwomba?
28 Lam’ele kakianɛ taya lo ‘etena k’ekomelo,’ tambokoma lo etena ka lowandji lolembetshiyami lo didjidji oko ekolo wa lohingu. Mandji mɔtshi yolembetshiyami lo didjidji oko ekolo la mpita ya mbolo yɔsɔhanyemi la diwomba yekɔ oko mbolo lo yoho nyɛ yeyɔ mandji ya lokalanga kana yasɔkisha anto. Mandji kina yekɔ oko diwomba. Lo yoho yakɔna na? Danyɛlɛ akɛdika diwomba la “ana w’anto.” (Danyɛlɛ 2:43, NW) Kânga mbele diwomba diekɔ wɔdu wɔdu mbut’ate woho wakakengama alemba w’ana w’anto, mandji yele oko mbolo sokoyamaka dia paka ndeka mpokamɛ dui di’anto k’anto, wanɛ walanga ɔtɛkɛta awɔ mbokɛma le ewandji wâlɔmbɔla. (Jobo 10:9) Koko, mandji ya lokalanga hayokoke mamatana kâmɛ l’anto k’anto, woho wahakoke lowolo la diwomba sangana kâmɛ. Lam’ayohandjɔma lohingu lakɔ, andja ɔnɛ hawotonga mɛtɛ kâmɛ l’awui wa pɔlitikɛ!
29 Onde lohingu l’otondo layɔkɔ lam’ayokakitɔna ekolo la mpita ya l’ekolo? Kakɔna kayokomɛ lohingu lakɔ na?
EKAMBOKAMBO KA KOMELO!
30. Kɔndɔla woho wayonga ekomelo ka dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza.
30 Enda nganɛ wakayokomɛ dɔ diakɔ. Danyɛlɛ akatɛ nkumekanga ate: “We akenyi lam’akako dive aha l’ekimanyelu ka lunya l’untu. Dio diakakomola akaka wa luwulu la diwumba w’efanelu kako, diakawauli betshi betshi. Ku luwulu, diwumba, ohotela, fesa, la paunyi wakuli kame, wakayala efushi etu uku fufudi ya lu dihuli di’esuswelu lu nshi ya dinela. Ku lopepe lakawaembe, edja ndu nduku yema yakatanema ntu. Keli dive diakakomola efanelu kako, diakayala ukungu a wuki, diakaluli kete tshe.”—Danyele 2:34, 35.
31, 32. Kakɔna kakatatami lo dikambo di’etenyi ka komelo ka dɔ diaki Nɛbukadinɛza?
31 Dia nembetshiya awui asɔ, prɔfɛsiya kakɔ mbutaka nto ɔnɛ: “Lu nshi ya khumi ya dikanga yako, [Nzambi] leli l’ulungu ayutundja diulelu diahalanaki pundju. Dio hadiuyala l’okongo a wudja ukina. Dio diayulanya waulelu ako tshe, diayâshila ushiki, ku dio diame diayushikikala pundju. Oso eli kitshimudi ka dive diakayenyi, diako uma l’ulungu aha la ekimanyelu ka lunya la untu, diakawediawedia luwulu, ohotela, diwumba, fesa la paunyi. [“Nzambi ka woke,” NW] ambulimbitshiya khum’ekanga akambu wayuyala lu nshi yayayi. Do diako dieli shikaa, la kitshimudi kadio keko mete.”—Danyele 2:44, 45.
32 Lam’akandoke dia wambowohola dɔ diakɛndɛnyi ndo wambôlembetshiya kitshimudi yadiɔ dimɛna, Nɛbukadinɛza aketawɔ ɔnɛ paka Nzambi ka Danyɛlɛ oto mbele ‘Nkumi ka waa nkumi ya dikanga ndo Ombishodi wa toseke.’ Ndo nto, nkumekanga akasha Danyɛlɛ nde l’asekande asato w’ase Hɛbɛru ahole wa weke lo diolelo diande. (Danyele 2:46-49) Ko naa ohomba wa ‘kitshimudi ya mɛtɛ’ yaki Danyɛlɛ lo nshi yaso nyɛ na?
‘DIKONA DIAMBOLOLA NKƐTƐ K’OTONDO’
33. Oma lo ‘dikona’ diakɔna diakahanɔ “dive,” ndo l’etena kakɔna ndo ngande wakasalema dui sɔ?
33 Lam’akakomɛ ‘tena diakashikikɛma di’ase wedja’ lo Ngɔndɔ ka Dikumi ka l’ɔnɔnyi wa 1914, ‘Nzambi lele l’olongo’ akashikikɛ Diolelo dia l’olongo lam’akandahɛ Yeso Kristo, Ɔnande l’okitami w’esɔ, l’okudi oko ‘Nkumekanga ka waa nkumi ya dikanga la nkumi ka waa nkumi.’a (Luka 21:24; Enyelo 12:1-5; 19:16) Ɔnkɔnɛ, aki oma lo nkudu kaki Nzambi koko aha oma l’anya w’onto, mbakahanɔ “dive,” mbut’ate Diolelo dia Mɛsiya, oma lo “dikuna” dialembetshiya lowandji la Jehowa la l’andja w’otondo. Lowandji lɔsɔ lekɔ l’anya wa Yeso Kristo, ɔnɛ lakalongola eongelo kahavɔki oma le Nzambi. (Romo 6:9; 1 Timote 6:15, 16) Ɔnkɔnɛ, ‘diolelo sɔ dia Nkumɛso [Nzambi] la dia Kristo kande,’ diekɔ ɛnamelo ka lowandji la Jehowa la l’andja w’otondo ndo diɔ hadiotokimɔma l’anya w’onto okina tshɛ. Diɔ diayoshikikala pondjo.—Enyelo 11:15.
34. Lo yoho yakɔna yakotɔ Diolelo diaki Nzambi lo “nshi ya khumi ya dikanga yako”?
34 Diolelo sɔ diakotɔ lo “nshi ya khumi ya dikanga yako.” (Danyele 2:44) Kɛsɔ hendana paka la nkumi ya dikanga yakalembetshiyama lo didjidji oko mpita dikumi ya l’ekolo wa lohingu koko mendanaka ndo la nkumi ya dikanga yakalembetshiyama lo didjidji oko tenyi dia lohingu diele la lowolo, l’ɔhɔtɛla, la fɛsa ndo la paonyi. Kânga mbele Babilɔna, Pɛrɛsiya, Ngirika la Rɔma waya bu nto wedja waheme andja w’otondo, bɛtshi diawɔ dimɔ dia nkɛtɛ diakatshikala diakikɔ edja ndo l’ɔnɔnyi wa 1914. Nshi shɔ, Diolelo di’ase Turquie (Empire ottoman) diakikɔ lo lɛtshi la nkɛtɛ la Babilɔna, ndo mandji mɔtshi yakikɔ la Pɛrɛsiya (Iran), la Ngirika ndo la Rɔma, la Italie.
35. Etena kakɔna kayoya “dive” ko ndjɔkɔmɔla lohingu, ndo ngande wayohandjɔ lohingu lakɔ?
35 Kem’edja nto, Diolelo diaki Nzambi dia l’olongo diayɔkɔmɔla lohingu la didjidji l’ekolo alɔ. Ɔnkɔnɛ, waolelo tshɛ wolembetshiyami oko tenyi dia lohingu lɔsɔ wayɔtɛtshatɛtshama, ɔsɔ ayonga ekomelo kawɔ. Eelo mɛtɛ, lo ‘ta dia lushi la woke laki Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ,’ “dive” sɔ diayɔkɔmɔla lohingu ko lɔ layoyala efushi eto ndo lɔpɛpɛ l’oma le Nzambi layoliɛmba oko fufudi ya lo dihole di’esuswelo. (Enyelo 16:14, 16) Oma lâsɔ ko Diolelo diaki Nzambi ndjoyala dikona kana lowandji laheme ‘nkɛtɛ k’otondo’ oko dive diakahame ko ndjoyala dikona diolodi lo nkɛtɛ k’otondo.—Danyele 2:35.
36. Lande na kakoka Diolelo dia Mɛsiya mbelamɛ ɔnɛ lowandji la shikaa?
36 Kânga mbele Diolelo diaki Mɛsiya diekɔ l’olongo, lowandji ladiɔ layokokanɛ lo nkɛtɛ k’otondo woho wa anto tshɛ wele l’okitanyiya wodjashi lɔkɔ kondja ɛtshɔkɔ. Lowandji lɔsɔ la shikaa ‘halanyemaki pondjo’ kana ‘ndjâla l’ɔkɔngɔ a wodja ɔmɔtshi.’ Otshikitanyi la waolelo w’emboledi w’anto wokovɔ, lowandji lɔsɔ ‘layotshikala pondjo.’ (Danyele 2:44) Sho kombolaka dia wɛ monga la diɛsɛ dia sɛna l’ɛse ka lowandji lɔsɔ pondjo pondjo!
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Enda lo Tshapita 6 ya dibuku nɛ.
AKAYAKIME?
• Naa wedja wakahemɛ andja wolembetshiyami lo didjidji oko tenyi diotshikitanyi dia lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ?
• Ekolo la mpita dikumi ya l’ekolo ya lowolo lɔsɔhanyi la diwomba mɛnyaka ɔnɛ awui wa l’andja ɔnɛ wayonga ngande?
• Etena kakɔna ndo oma lo ‘dikona’ diakɔna diakahanɔ “dive”?
• Etena kakɔna kayoya “dive” ko ndjɔkɔmɔla lohingu?
[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 63-67]
NKUMEKANGA NDO ƆNDƆSHI W’ATA AMBOTONGA DIOLELO
L’OSOMBA wa Karakɛmishɛ, lo wodja wa Suriya, ɔna nkumekanga ka Babilɔna, ɔnɛ lakahombe ndjokita she lo lowandji, akatshu l’asɔlayi ande ko tohandjola asɔlayi w’ase Edjibito waki Farawɔ Neko. Lam’akawɛnyi ɔnɛ wambɔlɛndjama, ase Edjibito wakalawɔ otsha lo wodja awɔ, lo lɛkɛ la sidɛ, ko ase Babilɔna wakayelana la wɔ. Koko, losango lɔmɔtshi lakaye oma la Babilɔna lakayotshutshuyaka ɔna nkumekanga ɔsɔ lakadje otshumba dia paka nde tokotshika mbâyela. Losango lakɔ aki dindjɛi dia nyɔi ka Nabopolasara wa she. Ɔnkɔnɛ, Nɛbukadinɛza akatomɛ ewandji ande w’asɔlayi dui dia vɔ kalola l’ase fumbe ndo la diangɔ diakawambe, ko nde akatokokalola otsha la ngelo aha la sangoya, dia tahema l’okudi wakatshike she hwe.
Lo yoho shɔ mbakahema Nɛbukadinɛza l’okudi wa Babilɔna l’ɔnɔnyi wa 624 N.T.D. ko ndjoyala owandji wa hende wa lo Diolelo di’oyoyo dia Babilɔna. Lo lowandji lande, lakaviya ɛnɔnyi 43, nde akɔshi bɛtshi dia nkɛtɛ diakalɔmbwamaka oma le ase Asuriya, lo nshi yakahemɛka wodja ɔsɔ andja w’otondo, ko akananula diolelo diande lo mbɔsa ndo etenyi ka Suriya ka lo nɔrdɛ la etenyi ka l’owɛstɛ ka Palɛstina polo ndo l’omamu w’Edjibito.—Enda lo kartɛ.
L’ɔnɔnyi wa nɛi wa lowandji lande (620 N.T.D.), Nɛbukadinɛza aketɛ diolelo dia Juda ase olimu wakinde. (2 Khumi ya Dikanga 24:1) Ɛnɔnyi esato l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, ase Juda wakayɔtɔmbɔkɔ ko ase Babilɔna wakayodinga osomba wa Jerusalɛma. Nɛbukadinɛza akatɔlɛ Jɛhɔyakina ndo Danyɛlɛ la anto akina lo fumbe otsha la Babilɔna. Nkumekanga akatshu ndo la diangɔ dimɔtshi di’olimu dia lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Nde akɔshi Zedekiya, ɔnango she Jɛhɔyakina, ko mbodja nkumekanga ka Juda kakahombe mbokambɛka olimu.—2 Khumi ya Dikanga 24:2-17; Danyele 1:6, 7.
L’ɔkɔngɔ wa tena dimɔtshi, Zedekiya nde lawɔ akayɔtɔmbɔkɔ lam’akandayɔtɔ sheke la wodja w’Edjibito. Nɛbukadinɛza akayodinga Jerusalɛma nto, ndo l’ɔnɔnyi wa 607 N.T.D. nde akahandjola pele di’osomba, akatshumbe tɛmpɛlɔ ndo akahandjola osomba tshɛ vwa. Nde akadiake ana waki Zedekiya tshɛ ndo akawôle washo ko mbôkeleka dia ntshɔ la nde otsha la Babilɔna oko ose lokanu. Nɛbukadinɛza akande lemba loleki woke l’anto lo fumbe ndo akɛmbɛ diangɔ di’olimu dia lo tɛmpɛlɔ diakatshikala otsha la Babilɔna. ‘Ɔsɔku mbakatshike ase Juda nkɛtɛ yawɔ ko ntshɔ lo lɔhɔmbɔ.’—2 Khumi ya Dikanga 24:18–25:21.
Nɛbukadinɛza akalɛndja ndo Tura lam’akandadinge osomba ɔsɔ ɛnɔnyi dikumi l’esato. Lo nshi yakawadinge osomba, ɛtɛ w’asɔlayi ande wakayala “awandji atu” l’ɔlɔtɛlɔ wa mfulɛ yawɔ, ndo ahɛka awɔ wakayala “puta tshu” la wɛmbɛlɔ wa diangɔ diakawɔsaka dia tadingaka osomba. (Ezekiyele 29:18) Ase Tura wakayokomɛ lo ndjâkimɔ l’anya w’asɔlayi w’ase Babilɔna.
Mbokɛmaka hwe dia nkumekanga ka Babilɔna mɛtɛ aki manyi ya mamba l’awui w’ata. Ekanda ɛmɔtshi, djekoleko w’oma la Babilɔna, kɔndɔlaka ɔnɛ nde aki nkumekanga ka losembwe. Kânga mbele Afundelo hawoshikikɛ di’ɔnɛ Nɛbukadinɛza aki kanga losembwe, omvutshi Jeremiya akate ɔnɛ kânga mbakatɔmbɔkɔ Zedekiya, totowosalɛ kɔlɔ ‘otondoyala nde akatshu otsha le ewandji wa nkumekanga ka Babilɔna.’ (Jeremiya 38:17, 18) Ndo l’ɔkɔngɔ w’elanyelo ka Jerusalɛma, Nɛbukadinɛza akɔshi Jeremiya la nɛmɔ. Lo dikambo dia Jeremiya yakɔ, nkumekanga akate ate: “Uwose, kulamaki ololo, tutshelaki nduku dikambu dia kolo, keli kutshelaki uku ayundukutelaka.”—Jeremiya 39:11, 12; 40:1-4.
Oko wakinde ɔnɔmbɔdi, Nɛbukadinɛza kotshimbatshimba dia mbeya waonga la akoka waki la Danyɛlɛ nde l’asekande asato (Shadaraka, Mɛshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ), wanɛ wakanga nkombo ya lo Hɛbɛru nyɛ: Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya. Ɔnkɔnɛ, nkumekanga akawadje lo ahole wa weke lo diolelo diande.—Danyele 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Nɛbukadinɛza akalekaka tɛmɔla Maraduku, jambizambi yakaleke woke la Babilɔna. Nkumekanga akashaka Maraduku lotombo l’ɔtɛ w’etshumba tshɛ wakandadjaka lo ata. La Babilɔna, nde akake ndo akalɛngɛ tɛmpɛlɔ ya Maraduku ndo lokema la tɛmpɛlɔ nkina ya tozambizambi ta Babilɔna. Ondo lohingu la paonyi lakahikama l’oswe wa Dura lakasalema dia tombolaka Maraduku. Ndo nto, Nɛbukadinɛza akayashaka efula lo diendjelo dia diwolo lam’akandalɔngɔsɔlaka nkɛndɔ y’asɔlayi ande.
Nɛbukadinɛza nto aki l’ofunu wa mamba lo woho ɔnɛ wakandalɔngɔsɔla Babilɔna, osomba wakaleke woke wakadingama la pele lo nshi shɔ. Oko wakandashidiya la mbika pele pende diakahombe nyinga osomba diakatatɛ she mbika, Nɛbukadinɛza aketɛ kapitalɛ ka Babilona oko osomba wahakokaki nɛndjama pondjo oma le atunyi. Nkumekanga akalɔngɔsɔla luudu l’edjedja la nkumekanga laki l’atei w’osomba ndo akake luudu l’owandji tomuyaka l’eleko k’ɔwɔ (été) oko kilɔmɛtɛlɛ hiende otsha lo nɔrdɛ. Vate dia nde ngɛnyangɛnya wadɛnde, laki ose Mediya, ɔnɛ laki l’olengolengo lam’akandakanyiyaka akona la ekonda w’amɛna wa lo wodja ande wa lôtɔ, ondo Nɛbukadinɛza akasale akona wa losala w’etale efula wele la tenyi tenyi oko kibandola katowodɛka otsha l’etajɛ ndo akonɛ alɛmbɔlɛmbɔ la esongo lo etenyi l’etenyi dia ntsha ekonda wa weke wa losala. Wakelɛka dui sɔ ɔnɛ tojardɛ talɛndalɛnda, tele l’ɔnɔngɔ w’akambo esambele wa mamba wakatshike nsango lo nshi y’edjedja.
Lushi lɔmɔtshi, lam’akandatɛngɔlaka lo mbalasa ka luudu la nkumekanga ka Babilɔna, nkumekanga akate l’ofunu tshɛ ate: “Aha Babilona ka wuki kene, kakamahiki dia dihuli dia khum’ekanga mbidjase, uma lu wulu wa khudu kami, ndu ne dia lutumbu la wuki ami?” “Kamakateketaka khum’ekanga” nganɛ, nde akadjɔ dadi. L’edja k’ɛnɔnyi esambele, nde kokoka nɔmbɔla wodja ndo akalɛkaka adiyo oko wakataditshi Danyɛlɛ. L’ekomelo k’ɛnɔnyi ɛsɔ, diolelo diakayokalolaka l’anya wa Nɛbukadinɛza, ko nde ndjôlɛ nto polo ndo lam’akandayovɔ l’ɔnɔnyi wa 582 N.T.D.—Danyele 4:30-36.
AKAYAKIME?
Akokaso mbuta lo dikambo dia Nɛbukadinɛza oko
• manyi l’awui w’ata?
• ɔnɔmbɔdi w’elimu wa lɛɛta?
• ɔtɛmɔdi wa Maraduku?
• ombiki wa mvudu la osadi wa tojardɛ?
[Kartɛ]
(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)
DIOLELO DIA BABILƆNA
NDJALE KA BEELA
Jerusalɛma
Ɔkɛdi wa Eyufaratɛ
Ɔkɛdi wa Tingirisi
Niniva
Susa
Babilɔna
Ura
[Osato]
Babilɔna, osomba wakaleke woke wodingami la pele lo nshi yawɔ
[Osato]
Dragɔna aki djembetelo ya Maraduku
[Osato]
Tojardɛ ta lokumu talɛndalɛnda takasalema la Babilɔna
[Diagramɛ/Osato wa lo lɛkɛ 56]
(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)
WEDJA WA LO PRƆFƐSIYA KA DANYƐLƐ WAKAHEMƐ ANDJA
Lohingu la woke (Danyele 2:31-45)
BABILƆNA oma lo 607 N.T.D.
MEDIYA LA PƐRƐSIYA oma lo 539 N.T.D.
NGIRIKA oma lo 331 N.T.D.
RƆMA oma lo 30 N.T.D.
ÉTATS-UNIS LA ANGLETERRE oma lo 1763 T.D.
ANDJA WAMBATƆNA L’AWUI WA PƆLITIKƐ l’etena k’ekomelo
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 47]
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 58]