Esambelo Le Wanɛ Wasɔkishama
ONDE wɛ ambɛnaka lo lɔsɛnɔ layɛ dia tɔtɛkɛta tɔmɔtshi fundamaka mbala la mbala oko ɛtɛ w’awui wa lo dikatshi dia ntondo dia tojurunalɛ? Onde wɛ ambohekɔ mbadiaka tɔtɛkɛta tele oko ta, kɔlɔ ka woke, mpokoso ka woke, ndjala la asui? Koko, mɛnamaka hwe ɔnɛ tshɛkɛta mɔtshi hayotanemaka lo tita nsango. Ko tete ɔsɔ ekɔ tshɛkɛta yɛnya kɛnɛ kahomba anto woho w’anyanya. tshɛkɛta yakɔ ko “esambelo.”
“Nsamba” kɛdikɛdi “mbisha wolo la elongamelo” ndo “kitshakitsha kandji ka l’asolo kana okakatanu” w’onto ɔmɔtshi. Lo menda osukusuku wa l’andja ɔnɛ l’eleko kɛnɛ ka 20, onto ekɔ l’ohomba efula w’elongamelo ndo wa vɔ kitshakitsha kandji kande ka l’asolo. Mɛtɛ, ɛlɔ kɛnɛ amɔtshi a l’atei aso wekɔ lo kondja kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ yɔ̂dia demba, ndeka ndo kɛnɛ kakafɔnyaka watshɛso ɔnɛ kokaka monga. Lo yɛdikɔ ya woke, sui sɔ diekɔ lo salema oma l’ehamelo ka siansɛ (science). Koko siansɛ la diewo dia tshulatshula (technologie) hatosha ndoko esambelo, mbuta ate hanyɛ anto tɔkɔkɔ tshɛ t’asui. Naa tɔkɔkɔ takɔ t’asui na?
Ambeta ɛnɔnyi nkama, Sɔlɔmɔna, kanga lomba, akatɛkɛta dikambo dia kiɔkɔ mɔtshi ya woke y’asui lam’akandate ate: ‘Onto akahemɛ onyande onto dia mbosoya.’ (Undaki 8:9) Siansɛ la diewo dia tshulatshula bu l’akoka wa tshikitanya mbekelo kele l’onto ka nangaka mbahemɛ onyande onto. L’eleko kɛnɛ ka 20, dui sɔ diakela weoho wa mandji ya hiadi yasɔkishana l’atei a wedja ndo ata a wɔma l’asa wodja la wodja.
Tatɛ oma lo 1914, anto ndekana miliyɔ nkama wakadiakema l’ɔtɛ wa ta. Ohokanyiya okiyanu a woke wele l’anto lo ndjela lofulo lɔsɔ—miliyɔ ya nkumbo yele l’ɔkɛi yekɔ l’ohomba w’esambelo. Lâdiko dia nyɔi ka lodiaka, ata mbelaka weoho ekina w’asui. L’ekomelo ka ta dia hende di’andja w’otondo, olekanyi miliyɔ 12 y’ase dawo waki la Mputu. L’ɛnɔnyi ɛnɛ wêke ka mbeta, olekanyi miliyɔ ɔtɔi l’etenyi ka l’ahende wakalawɔ ahole wakalɔ̂maka ta lo lɛkɛ la Sudɛ-ɛsta k’Asiya. Ata walɔ̂ma lo wedja wa Balkans wakatshutshuya anto ndekana miliyɔ hiende dia vɔ ndawɔ ngelo yawɔ—lo tena efula, vɔ wakalawɔka di’aha ndjodiakema lo lomanu la dioho di’anto lelɛwɔ “ɛdiɛlɔ ka kabila.”
Ase dawo wekɔ mɛtɛ l’ohomba w’esambelo, djekoleko wanɛ walawɔ ngelo yawɔ ko tomba paka la diangɔ diakokawɔ mɛmba to, haweye otsha lɛnɛ ahombawɔ ntshɔ kana kɛnɛ kayowakomɛ vɔ la nkumbo yawɔ lo nshi yayaye. Anto wa ngasɔ wekɔ l’atei w’anto woleki sɔkishama, ndjâka wɛ mbaenda ko mbaoka ndo kɛtshi; vɔ wekɔ l’ohomba w’esambelo.
Lo ahole wa lo nkɛtɛ wele la wɔladi efula, miliyɔ y’anto wekɔ lo kɛnɛ kakokaso mbelɛ ɔnɛ lɔhɔmbɔ l’olowanyelo w’okundji w’andja ɔnɛ. Mɛtɛ, amɔtshi wekɔ la diangɔ efula. Koko lokema l’anto wekɔ lo ndɔ ta dia ta lushi tshɛ dia kondja mbo ya ndɛ. Efula wekɔ lo tayange mvudu y’amɛna ya vɔ mbidjasɛ. Lofulo l’ampombi w’elimu lekɔ lo tadɛ tsho. Jurunalɛ mɔtshi ya l’Afrika yakate ɔnɛ: “Andja ɔnɛ ambɛlɛ otsha l’okakatanu wahatongaka ndoko lushi lo dikambo dia kondja olimu, ndo otsha l’ɔnɔnyi 2020, lofulo la lâdiko l’anto ndekana miliyara 1,3 wayotayangaka elimu.” Mɛtɛ, wanɛ wasɔkishama lo dikambo di’ekondjelo wekɔ l’ohomba wa “wolo ndo w’elongamelo”—ɛɛ, wekɔ l’ohomba w’esambelo.
Lo menda ekakatanu wa ngasɔ wa wolo efula, amɔtshi ndjokitɛka lo sala akambo w’epetenge. Koko mɛtɛ, dui sɔ mbelaka paka asui ato le wanɛ wasalɛwɔ akambo akɔ, ndo lofulo la woke l’akambo w’epetenge ndjolekaka mbokiya anto dia vɔ wekɔ lo sɔkishama. Ɔtɛ a dui wakafundama atete ndoko edja lo dikatshi dia ntondo dia The Star, jurunalɛ ya la Johannesburg, l’Afrique du Sud, mbutaka ɔnɛ: “Lushi ɔtɔi lo lɔsɛnɔ la lo ‘wodja woleki ndjakema anto l’andja w’otondo.’ ” Sawo diakɔ diakakɔndɔla ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi k’awui watetaka lushi l’otondo l’emamu ndo l’otondo w’osomba wa Johannesburg. Lo lushi lakɔ ɔtɔi, anto anɛi wakadiakema ndo mituka w’anto enanɛi wakekolama. Wakashile ndo diɛnyɛlɔ dikumi l’esambele dia dengalenga diakɔtɔ lo mvudu yakana ko mbiva diangɔ lo ngelo kɛmɔtshi kosukanyi l’osomba, ngelo koludi l’anto wele la yoho ya lɔsɛnɔ ya l’atei. Lâdiko dia lâsɔ, aki ndo mbala efula yakaye wevi l’ekoma dia ndjova diangɔ. Lo ndjela jurunalɛ yakɔ, apulushi wakelɛ lushi lɔsɔ ɔnɛ lushi la “yema ki.” Mbokɛmaka lâsɔ mɛtɛ dia wanɛ wôtɔ l’anto wadiakema ndo wanɛ wɔ̂twɛwɔ lo mvudu dia ndjowava diangɔ, wanɛ wakanga mituka wekolawɔ, wekɔ lo sɔkishama efula. Vɔ wekɔ l’ohomba w’ekeketshelo ndo w’elongamelo—ɛɛ, wekɔ l’ohomba w’esambelo.
Lo wedja ɛmɔtshi, ambutshi amɔtshi sondjaka anawɔ dia vɔ toyala numba. Lo wodja ɔmɔtshi wa l’Asiya watshɔ lokema l’amɛngɔdi lo “wɛɛngɔ w’awui a dieyanelo,” vate numba yekɔ lɛkɔ miliyɔ hiende, efula kawɔ wakasombama kana wakavama lam’akiwɔ akɛnda. Onde ekɔ anto amɔtshi wasɔkishama ndeka ndo anto asɔ wa ndjâka wɛ mbaenda ko mbaoka ndo kɛtshi? Lam’akawatɛkɛtaka dikambo di’okanda ɔsɔ wa kɔlɔ efula, jurunalɛ yelɛwɔ Time yakasale alapɔlɔ wa losanganya la lo 1991 lakɔtɔ atshunda wa amato wa l’Asiya wa lo Sudɛ-ɛsta. Lɛkɔ, wakafɔnya ɔnɛ “amato miliyɔ 30 wakasondjama l’andja w’otondo tatɛ oma l’atei w’ɛnɔnyi wa 1970.”
Lo mɛtɛ, aha paka ana wasondjawɔ dia toyala numba ato mbasɔkishama. Lofulo latadɛ mbudɛ tsho l’ana wekɔ lo kulama ndjî kana wekɔ lo sala la wɔ awui a mindo la wolo lawakawɔ, oma le ambutshi awɔ la wanɛ wôtɔ la wɔ. Ana wa ngasɔ mbeyaka tshikala la mpota l’asolo edja k’efula. Lo mɛtɛ, lam’ele vɔ wekɔ lo sɔkishama lo yoho ya kandji efula, vɔ wekɔ l’ohomba w’esambelo.
Onto Ɔmɔtshi Lakendaka Ɔsɔkishelo Nshi ya Ntondo
Nkumekanga Sɔlɔmɔna akanyangaka efula lo menda woho wasɔkishama anto. Nde akafunde ate: “Dimi lakenyi asui tshe watuyalaka l’esi ulungu, ndu lakenyi asoi a wane watuwusuyaka. Keli nduku untu atâsambaka. Lu leke l’asuyanyi awo kaki wulu, ku nduku untu lâsamba.”—Undaki 4:1.
Naka nkumekanga kɛsɔ ka lomba akɛnyi ambeta ɛnɔnyi 3 000 ɔnɛ wanɛ wasɔkishama waki l’ohomba efula w’onto lâsamba, kakɔna kotondota nshi nyɛ na? Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, Sɔlɔmɔna akeyaka ɔnɛ ndoko onto lele bu kokele, oyadi tshondo yande ndamɛ, lakoka mbisha anto esambelo kahombawɔ. Onto ɔmɔtshi loleki woke akahombamaka dia ndjolengola nkudu ka wanɛ wasɔkishana. Onde onto ɔmɔtshi la ngasɔ ekɔ?
Lo Bible, Osambu 72 tɛkɛtaka dikambo di’onsambi a woke w’anto tshɛ. Osambu ɔsɔ wakafundama oma le Nkumekanga Davidi, she Sɔlɔmɔna. Efundelo wa la diko ka divɛsa diakɔ mbutaka ɔnɛ: “Lo dikambo dia Sɔlɔmɔna.” Osambu ɔsɔ mɛtɛ wakafundama oma le Nkumekanga Davidi, lam’akinde osombe, lo dikambo di’Ɔnɛ lakahombe ndjokita kɔsa kande ka lowandji. Lo ndjela osambu akɔ, Onto ɔsɔ akahombe mbela esambelo ka pondjo lo minya ɔsɔkishelo. “Lu nshi yandi kukongona antu w’ololo, ki ka mamba kayalaki le wo edja ndu ngondo [aya bu nto, NW]. Ndi kulelaki uma l’ashi a waki pulu ndu l’ashi akina a waki, . . . pulu ndu lu kuma ya kete.”—Osambu 72:7, 8.
Lam’akandafundaka ɛtɛkɛta ɛsɔ, ondo mɛtɛ Davidi akakanyiyaka dikambo di’ɔnande Sɔlɔmɔna. Koko Sɔlɔmɔna akɛnyi dia nde kokoka kimanyiya anto lo yoho yolembetshiyami l’osambu akɔ. Nde akakoke kotsha ɛtɛkɛta ɛsɔ paka lo yɛdikɔ ya tshitshɛ tsho ndo lo ɔlɔlɔ wa wodja w’Isariyɛlɛ oto, koko aha lo ɔlɔlɔ wa nkɛtɛ k’otondo. Lâsɔ mɛtɛ, osambu ɔsɔ wakafundama l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma ka Nzambi akatɛkɛtaka dikambo di’onto ɔmɔtshi loleki Sɔlɔmɔna woke. Akɔna ɔsɔ na? Ndoko onto okina, paka Yeso Kristo ndamɛ.
Lam’akewoyaka ondjelo dikambo di’eotwelo ka Yeso, nde akate ate: “[Jehowa Nzambi, NW] ayuwusha kiti ka diulelu ka Davidi tshendi.” (Luka 1:32) Ndo nto, Yeso ndamɛ akayaelɛ ate: “Luleki Solomona.” (Luka 11:31) Tatɛ oma lam’akolɔ Yeso ko nde todjasɛ lo lonya l’omi la Nzambi, nde ekɔ l’olongo, oma lɛkɔ mbakokande kotsha ɛtɛkɛta wofundami l’Osambu 72. Lâdiko dia lâsɔ, Nzambi akawosha nkudu la lowandji dia nde pembola lɔkɔhɔ l’anto wasɔkishana. (Osambu 2:7-9; Danyele 2:44) Ɔnkɔnɛ, Yeso mbele ɔnɛ lahomba kotsha ɛtɛkɛta wofundami l’Osambu 72.
Ɔsɔkishelo Ayanga Komɛ
Dui sɔ alembetshiyadiɔ na? Diɔ mɛnyaka ɔnɛ lotshungɔ l’oma lo weoho tshɛ w’ɔsɔkishelo w’onto layanga kondjama ndoko edja nto. Asui la ɔsɔkishelo wahatayalaka ndoko lushi wambɛna anto l’eleko kɛnɛ ka 20 wakatatami oma le Yeso oko etenyi ka djembetelo yahomba mɛnya ɔnɛ taya lo “nshi y’ekomelo ya dikongɛ di’akambo nɛ.” (Mateo 24:3, NW) L’atei w’akambo wakandate, nde akatatshi ndo ɔnɛ: “Wudja ayolosha wudja ukina. Diulelu diayolosha diulelu dikina.” (Mateu 24:7) Etenyi kɛsɔ ka pɔlɔfɛsi kakamɛ kotshama oya l’etena kakatombe ta dia ntondo di’andja w’otondo lo 1914. Yeso akate nto ate: “Ne dia lam’ayufula akambu wa kolo, ngandji k’antu efula kayola.” (Mateu 24:12) Ɛɔnywɛlɔ k’ɛlɛmbɛ ndo okitekitelo wa ngandji ambotondja lɔlɔnga la kɔlɔ ndo lasɔkishana. Ɔnkɔnɛ, etena kambosukana mɛtɛ dia Yeso Kristo mbekɛ lonya lande oko Nkumekanga k’oyoyo ka nkɛtɛ k’otondo. (Mateu 24:32-34) Dui sɔ ayodiolembetshiya le anto wasɔkishama wele la mbetawɔ le Yeso Kristo ndo wêndɛ le nde oko Onsambi wakasɔnama oma le Nzambi dia nsamba anto na?
Dia sho kadimola dimbola sɔ, ɛsɔ tâdia ɛtɛkɛta ekina wa l’Osambu 72 wakotshama le Kristo Yeso: “Nde ayotshungola ose wola lalela dia kondja ekimanyielo, ndo ɔmɛnyi fɔnu la ɔnɛ tshɛ laha l’okimanyedi. Ɔnɛ lele la lɔsɛnɔ lokitshikitshi la ose wola, nde ayowaoka kɛtshi, ndo nde ayoshimbɛ anima w’ase wola. Nde ayotshungola anima awɔ oma l’ɔsɔkishelo la oma l’akambo a ngala, ndo dikila diawɔ diayoyala la nɛmɔ efula lo asho ande.” (Osambu 72:12-14, NW) Ɔnkɔnɛ, Yeso Kristo, Nkumekanga kakasɔnama oma le Nzambi, ayosala tshɛ di’aha kânga onto ɔtɔi nsowa l’ɔsɔkishelo. Nde ekɔ la wolo wa nkomiya weoho tshɛ wa diɛngiya.
Onto ɔmɔtshi mbeyaka mbuta ate: ‘Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ dikambo dia dimɛna efula, ko kayotota nshi nyɛ? Naa esambelo kakoka wanɛ wasowa nshi nyɛ kondja?’ Lo mɛtɛ, esambelo kekɔ le wanɛ wasɔkishama. Asawo ahende w’ekomelo, lo jurunalɛ nyɛ, wayotɛnya woho wele miliyɔ y’anto wambotashilaka kondja esambelo oma lo woho wakawasale dia monga la diokanelo di’oshika l’asawɔ la Jehowa, Nzambi ka mɛtɛ, ndo la Yeso Kristo, Ɔnande la ngandji. Diokanelo dia ngasɔ kokaka tosamba lo tena nɛ di’ɔsɔkishelo ndo kokaka tɔla onto lo lɔsɛnɔ la pondjo, lɛnɛ ele ndoko ɔsɔkishelo. Lo dɔmbɛlɔ diakandalɔmbɛ Nzambi, Yeso akate ate: “Lumu la pundju lone, eli [wêke dia, NW] nkêya, weme [Nzambi ka, NW] mete, la Jesu Kristu, lakayatumi.”—Joani 17:3.