Todje yimba le ɔnɛ latsha akambo wa mamba!
“Ukungi, ukani yimba lu akambu wa mamba wa [Nzambi]!”—JOBO 37:14.
1, 2. L’ɔnɔnyi wa 1922, naa eshwelo ka diambo kakasalema, ndo etombelo akɔna wakonge?
ARKEƆLƆGƐ ɔmɔtshi nde l’onto ɔmɔtshi la lokumu la l’Angleterre wakakambe kamɛ ɛnɔnyi efula dia tayangaka diangɔ di’oshinga wolo. L’ekomelo, lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi 26, 1922, lo dihole dia waombo waki wa Farawɔ ya l’Edjibito dia l’Okidi wa lokumu efula wa Nkumi ya Dikanga, Howard Carter nde la Lord Carnarvon wakashola dihole dimɔtshi diaki tshondo ya difuto di’oma l’eyangelo awɔ, dihole diakɔ ko diombo diaki Farawɔ Toutankhamon. Lam’akawakome lo lokuke lakadihaka diombo sɔ, vɔ wakatondola wosho. Carter akahɛtsha tala ndo akendjiya l’etei ka diombo sɔ dia menda ele lɔkɔ.
2 Carter akayɔkɔndɔlɛka anto l’ɔkɔngɔ ate: “Lam’akɛnyi Lord Carnarvon, dia nde hayokoka mbikikɛ solo nto, nde akamimbola l’esasesase tshɛ ate: ‘Onde wɛ atɛnyi ndoko yangɔ mɔtshi?’ lakahombe paka keketsha otema, dia mbotɛ nte, ‘Eelo, lambɛna diangɔ dia diambo efula.’” L’atei wa nunu dia diangɔ di’oshinga wolo diaki lo diombo sɔ, mbaki ndo paonyi kɛmɔtshi kaki lo shɛtɛshɛtɛ. L’atei wa ‘diangɔ dia diambo’ sɔ, ondo wɛ ambɛnaka dimɔtshi lo waa fɔtɔ kana l’ahole wakitshawɔ diangɔ dia nɛmɔ di’anto ndjodiendaka. Koko, oyadi nɛmɔ diakɔna diele la diangɔ sɔ, ondo diɔ hadioleke mendana la lɔsɛnɔ layɛ. Lâsɔ, ɛsɔ tênde diangɔ dia diambo diendana la yɛ ndo diele la nɛmɔ efula lo washo ayɛ.
3. Lende atanaso awui wendana l’akambo wa diambo wakoka monga la nɛmɔ di’efula le so?
3 Ɛnyɛlɔ, ohotokokanyiya dikambo dia pami kɛmɔtshi kakasɛnɛ ambeta ɛnɔnyi nkama efula, pami koleki mbeyama oleki weho w’anto tshɛ wa lokumu oyadi kânga akɛnyi wa filmɛ, wa ponde, kana anto wa lo dioho dia nkumekanga. Wakawelɛka ɔnɛ onto loleki woke lo wedja tshɛ wa lo lɛkɛ l’Ehotwelo ka Wonya. Ondo wɛ ambeya onto akɔ, lokombo lande ko: Jɔbɔ. Dibuku dimɔtshi di’otondo dia Bible tɛkɛtaka dikambo diande. Koko, ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi wa lo nshi yande, wakawelɛka Elihu akɔshi yɛdikɔ ya mongola. Ɔnkɔnɛ, Elihu akatɛ Jɔbɔ dia nde akaleke kotola yambalo y’anto oya le nde ndamɛ ndo oya le wa lo luudu lande. Lo Jobo tshapita 37, sho tanaka alako amɔtshi w’eshika ndo wa lomba wakoka monga la nɛmɔ di’efula le ɔm’ɔmɔ wa l’atei aso—Jobo 1:1-3; 32:1–33:12.
4. Kakɔna kakakonya Elihu lo nde ndjosha dako diele lo Jobo 37:14?
4 Angɛnyi asato wa lɛlɔmɔ waki Jɔbɔ wakatɛkɛta kɔlɔ l’akambo anɛ wakawafɔnyaka ɔnɛ Jɔbɔ akatshe kɔlɔ kɛmɔtshi ka lo tokanyi kana oma l’etsha ande. (Jobo 15:1-6, 16; 22:5-10) Elihu akakongɛka la solo dia lotutsha dia vɔ tokoshidiya sawo diawɔ. Oma lâsɔ, nde akayɔtɛkɛtaka la shɛnɔdi ndo la lomba tshɛ. Nde akatɛkɛta akambo efula w’ohomba, koko tênde dikambo nɛ dioleki ohomba diakandate ate: “Jobo li, uhukami dikambu ne! Ukungi, ukani yimba lu [“elimu wa diambo waki Nzambi,” NW]!”−Jobo 37:14.
Onto lakatshe akambo
5. “Elimu wa diambo waki Nzambi” wakatɛkɛta Elihu mendanaka l’awui akɔna?
5 Wɛ ekɔ lo mɛna dia Elihu kombutɛ Jɔbɔ dia nde kotola yambalo yande le nde ndamɛ, otsha le Elihu, kana otsha le anto akina. La lomba tshɛ, Elihu akakeketsha Jɔbɔ, kâmɛ ndo sho, dia mbidja yimba lo elimu wa diambo waki Jehowa Nzambi. Oko le yɛ, “elimu wa diambo waki Nzambi,” ɛsɔ mendanaka l’awui akɔna? Lâdiko di’ekiyanu wakoka monga layɛ lo dikambo dia yonge ya demba, di’ekondjelo kayɛ, dia nshi yayɛ yayaye, dia nkumbo kayɛ, di’asekayɛ wa l’olimu, ndo di’asukanyi ayɛ, lande na kahombayɛ mbidja yimba lo elimu waki Nzambi na? Aha la tamu, elimu wa diambo waki Jehowa Nzambi mɛnyaka lomba lande ndo lowandji lele lande lâdiko dia ditongami tshɛ diotodingi. (Nehemiya 9:6; Osambu 24:1; 104:24; 136:5, 6) Dia sho ndeka mpotɔ dikambo sɔ, nyɛsɔ tende dikambo dimɔtshi diatɛkɛtawɔ lo dibuku dia Jashua.
6, 7. (a) Naa akambo wa mamba wakatshe Jehowa lo nshi ya Mɔsɛ ndo ya Jashua? (b) Ngande wotoyosala otondongaka wɛ akɛnyi dikambo dimɔtshi l’atei w’akambo akɔ asɔ wakasalema lo nshi ya Mɔsɛ la ya Jashua na?
6 Jehowa akela asui lo wodja w’edjedja w’Edjibito ndo akâtola Ndjale ka Beela l’ahende woho wa Mɔsɛ nɔmbɔla ase Isariyɛlɛ otsha lo lotshungɔ. (Etumbelu 7:1–14:31; Osambu 106:7, 21, 22) Ekɔ dikambo dimɔtshi dia woho ɔsɔ diɔtɛkɛtami lo dibuku dia Jashua. Jashua, ɔhɛna waki Mɔsɛ akahombe nɔmbɔla wodja waki Nzambi dia tenyanya ashi akina ndo mbaɔtshiya lo Nkɛtɛ ya Daka. Jashua akate ate: “Nyuyakidia, ne dia lui, [Jehowa] ayutsha akambu wa mamba l’atei anyu.” (Jashua 3:5) Naa akambo wa mamba asɔ na?
7 Ɔkɔndɔ ɔsɔ mɛnyaka dia Jehowa akemadja ashi wakadjaka wekamu, mbut’ate Ɔkɛdi wa Jɔrɔdana, woho wa nkama ya nunu y’apami, la wamato ndo ana tenyanya ɔkɛdi akɔ lâdiko dia nkɛtɛ y’ofumbu. (Jashua 3:7-17) Otondonga taki lawɔ tɛna woho wakakitɔna ɔkɛdi, ndo woho watenyanya anto asɔ tshɛ aha la wâle tshike totamba efula lo menda woho wa dikambo dia diambo dia ngasɔ! Dikambo sɔ diakɛnyaka lowandji lele la Jehowa lâdiko wa diangɔ diakandatonge. Koko, polo ndo nshi yasɛnaso nyɛ, akambo amɔtshi wa diambo wa woho ɔsɔ wekɔ lo salema. Dia mɛna akambo amɔtshi l’atei awɔ ndo mbeya bonde kahombaso mbidja yimba l’akambo akɔ, nyɛso tɔsɛdingole Jobo 37:5-7.
8, 9. Akambo akɔna wa diambo watɛkɛta Jobo 37:5-7, ndo bonde kahombaso kana yimba l’akambo akɔ?
8 Elihu akate ate: “[Nzambi] atukhungulaka la diui diandi wuhu wa mamba; atutshaka akambu a waki wahatalimbitela.” Elihu akandakanyiyaka lam’akandate ɔnɛ Nzambi ntshaka akambo ‘lo yoho ya diambo na’? Nde tɛkɛtaka dia longe l’ekama ndo dia mvula ngembe. Ɔlwɛlɔ w’avula kana wa longe l’ekama kokaka memɛ olimu w’okambi wa dikambɔ l’ekambɔ kande, lo mbosha diaaso ndo ɔkɔkɔ wa nde kana yimba lo elimu waki Nzambi. Mbeyaka monga ko aha sho tshɛ mbele ekambi wa dikambɔ, koko, mvula la longe l’ekama kokaka monga la shɛngiya le so. Lo ndjela lɛtshi la nkɛtɛ lasɛnaso, longe l’ekama kana mvula kokaka memɛ elimu aso. Onde sho mbɔsaka etena ka kanyiya dikambo dia mbeya ɔnɛ lele kiɔkɔ y’akambo wa diambo asɔ ndo lo kɛnɛ kalembetshiya akambo akɔ? Onde wɛ ambosalaka ngasɔ lushi lɔmɔtshi?
9 Diɛsɛ ko, oko wadiaso lo Jobo tshapita 38, Jehowa Nzambi ndamɛ akakanyiya yoho yakɔ yâmɛ, lo mboka Jɔbɔ wembola w’eshika. Kânga mbele wembola waki Otungi aso ɛsɔ wakendanaka la Jɔbɔ, vɔ mendanaka dimɛna nto la dionga diaso, la lɔsɛnɔ laso, ndo la nshi yaso yayaye. Lâsɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole wembola wakoke Nzambi ndo tokane yimba la kɛnɛ kalembetshiya wembola ɛsɔ, eelo, nyɛsɔ tosale kɛnɛ katokeketsha Jobo 37:14 dia sala.
10. Jobo tshapita 38 pombaka monga la shɛngiya yakɔna le so, ndo tshapita shɔ monyiyaka wembola akɔna?
10 Tshapita 38 tatɛka l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: ‘Jehowa akakadimola Jɔbɔ oma l’atei wa ponganɛndji ate: Akɔna ɔsɔ etɛ sangwelo diami wodjima oma lo ɛtɛkɛta waha l’ewo na? Okeketsha oya oko pami, lam’alangɛ nɛ dia dimi layanga kôka wembola, kele wɛ okadimole.’ (Jobo 38:1-3) Ɛtɛkɛta ɛnɛ wambotodihola wɔɔngɔ. Vɔ wakakimanyiya Jɔbɔ dia nde mbohɔ ɔnɛ la ntondo k’Otungi w’andja mbemadinde, ndo ɔnɛ nde aki l’akambo wa mbikoya la nde. Ɔsɔ ekɔ nto dikambo di’ɔlɔlɔ diahombaso ndo sho ndo wanɛ wasɛna la so sala. Oma lâsɔ, Nzambi akananda akambo amɔtshi wakate Elihu. “Lende akiye lam’akamahiki atshina wa kete? Uti, naka we la ewu. Akona akashikike tediko tayo, we mbeyaka? Akona akasimbula ushinga ladiku diayo? Lâdiko dia na akahikama atshina ayo? Akona akakitsha dive diayo dia lu tshuku.”—Jobo 38:4-6.
11. Naa akambo wakasalema watewoya Jobo 38:4-6?
11 Lende aki Jɔbɔ ndo lende akiso lam’akatongama nkɛtɛ? Onde sho anto mbakasale tɛdikɔ t’okama aso wa nkɛtɛ ɔnɛ, ndo mbakate elelo atɔ, mbut’ate kiɛdika dia mbeya otale, woke, wekeke, l’ɔhɔngɔ atɔ? Ndoko. Etena kɛsɔ ndoko onto laki lawɔ. Lo mbɔsa nkɛtɛ kaso oko luudu, Nzambi akambola ate: “Akona akakitsha dive diayo dia lo tshuku?” Sho mbeyaka dia nkɛtɛ kekɔ lo yɛdikɔ yasungana lam’asatɔ la wonya, diakɔ diakokaso monga la lɔsɛnɔ ndo fulanɛ. Ndo tɔ kekɔ la woke wasungana. Otondonga nkɛtɛ kekɔ woke wambotamba olelo, tshike diangɔ dielɛwɔ ɔnɛ hydrogène totodieya woho wa tomba oma lo hiɛlɛlɛ ndo tshike lâsɔ ndoko ɛngɔ kotonga la lɔsɛnɔ lanɛ la nkɛtɛ. Mbokɛmaka hwe di’onto ɔmɔtshi “akakitsha dive diayo dia lu tshuku” lo dihole diahombama. Onde Jɔbɔ mbakahombe mandɔma lo dikambo sɔ? Onde sho? Ko kana Jehowa Nzambi?—Tukedi 3:19; Jeremiya 10:12.
Onde onto ambokodja ekadimwelo?
12. Wombola watanaso lo Jobo 38:6 totshutshuyaka dia kana yimba la dikambo diakɔna?
12 Nzambi akambola nto ɔnɛ: “Ladiku dia na akahikama atshina ayo?” Kema ɔsɔ ekɔ dimbola diatshutshuya onto dia kana yimba? Ondo tambekesanɛ ɛlɔ la tshɛkɛta mɔtshi yele Jɔbɔ kondjieyaka, tshɛkɛta yakɔ ko: wolo w’okotwelo wa lasa diangɔ pende dianganyi (gravitation). Efula ka l’atei aso mbeyaka ɔnɛ wolo wele la wonya wa kotola diangɔ dikina mbakimanyiya di’okama aso wa nkɛtɛ tshikala lo dihole diatɔ, mbut’ate dia atshina atɔ mbikama dimɛna. Ko akɔna l’atei aso ashihodia dimɛna wolo ɔsɔ wakotola diangɔ sɔ na?
13, 14. (a) Ahombaso suya lo dikambo dia wolo w’okotwelo? (b) Ngande wahombaso sala la ntondo k’akambo wokiwɔ epole ɔsɛkɛ lo Jobo 38:6?
13 Dibuku dimɔtshi dieke katomba dielɛwɔ L’univers expliqué diekɔ lo mbuta ate: ‘wolo w’okotwelo wele lasa diangɔ pende dianganyi mbele wolo waleka anto mbeya l’andja ɔnɛ, koko vɔ mbahawaleke shihodia.’ Diɔ mbutaka nto ɔnɛ: “Mɛnamaka dia wolo w’okotwelo (force gravitationnelle) tenyanyaka loowa mbala kakɔ ɔtɔi, aha la mbeyama shikaa woho watshama dikambo sɔ. Koko, l’ɛnɔnyi wêke kambeta ɛnɛ, ambewi wa fizikɛ wakate vate ondo wolo w’okotwelo pandjɔka lo lɔpɛpɛ oko asuku w’ashi wele la tokamakama telɛwɔ lo Falase ɔnɛ gravitons . . . . Koko ndoko onto lashikikɛ dia kana tokamakama tɔsɔ tekɔ.” Ohokanyiya kɛnɛ kakoka nembetshiya dikambo sɔ.
14 Awui wa siansɛ wambohama efula lo ɛnɔnyi 3000 wambeta ɛnɛ tatɛ oma l’etena kakoke Jehowa Jɔbɔ wembola ɛsɔ. Koko, oyadi sho kana ambewi wa fizikɛ, ndoko wanɛ wakoka nembetshiya dimɛna elɛwɔ wolo w’okotwelo wakimanyiya dia nkɛtɛ tshikala paka lo dihole diahombama, woho wa anto la diangɔ tshɛ mbeya monga la lɔsɛnɔ. (Jobo 26:7; Isaya 45:18) Kɛsɔ halange mbuta ɔnɛ sho tshɛ pombaka ndjasha l’eyangelo w’efula dia mbeya akambo w’ehekesa wendana la wolo w’okotwelo. Koko, naka sho mbidja yimba kânga lo dikambo sɔ, diatanema l’atei w’elimu wa diambo waki Nzambi, kete diɔ diayonga la shɛngiya le so lo woho wɔsaso Otungi aso. Onde wɛ manaka lomba ndo ewo kande fundo, ndo wɛ mbokaka bonde kahombayɛ mbeka akambo efula wendana la lolango lande?
15-17. (a) Jobo 38:8-11 tɛtɛka lo dikambo diakɔna, ndo dikambo sɔ monyiyaka wembola akɔna? (b) Ahombaso suya lo kɛnɛ kendana l’ewo k’akambo w’ashi a wake ndo ka woho wokahanyemiwɔ l’okama ɔnɛ wa nkɛtɛ?
15 Otungi ambotetemala la wembola ande ate: “Akona akadihi ashi a waki la kuki, lam’akawafuko uma l’etungelu, lam’akamatungela wangi dihondo diawo, la udjima a tshududu uheli awo; lam’akamedika elelu awo, ndu lam’akamadji kungi la kuki yawo; lam’akamati nti: Kuyakaki edja ndu lane, keli tulekanaki; utaku w’asukhu aye kawuyukhumeki paka lane?”—Jobo 38:8-11.
16 Lam’atɛkɛtawɔ dia mbika ashi a wake konge dikambo sɔ mendanaka l’ahonda (continents), ndjale ya weke, ndo la ololelo kana okitekitelo w’ashi akɔ. Edja ka ngande kambɔsɛdingola ndo kambeka anto akambo asɔ na? Aya ɛnɔnyi nunu, djekoleko lo ntambe ketshi kɛnɛ. Wɛ kokaka fɔnya dia anto wambeya suke la tshɛ lo kɛnɛ kendana l’akambo asɔ ɛlɔ kɛnɛ. Koko, l’ɔnɔnyi ɔnɛ wa 2001, kakɔna kayonyɛna, naka nyu sala eyangelo efula lo dikambo sɔ lo waa bibliɔtɛkɛ ya weke efula kana kamba la weho wotshikitanyi w’eyangelo weke katomba w’oma lo Internet na?
17 Lo dibuku dimɔtshi dieyama efula, nyakakoke tana ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Okahanyelo wa nkɛtɛ lo tenyi dielɛwɔ ɔnɛ ahonda (continent), ndo wa ndjale ya weke, mbidja ndo eongelo k’akambo wa l’andja ɛnyɛlɔ oko okahanyelo wa deko ekɔ akambo wele oma ko edjedja wekɔ lo tshindja anto wɔɔngɔ lo wekelo ndo lo eshikikelo ka tokanyi l’akambo wendana la siansɛ.” L’ɔkɔngɔ w’ɛtɛkɛta ɛsɔ, ansiklopedi ɔsɔ toshaka dilembetshiyelo nɛi diakoka, koko dibuku diakɔ shikikɛka ɔnɛ dilembetshiyelo sɔ diekɔ “l’atei w’akambo wafɔnyawɔ lɔfɔnya.” Koko, oko wakokanyu dieya, “kanyi ya lɔfɔnya mɛnyaka dia ndoko tolembetelo ta mɛtɛ tɛnya shikaa ka dikambo koko ekɔ elembetshiyelo wa lɔfɔnya.”
18. Jobo 38:8-11 kokonyaka dia wɛ mbuta watena?
18 Kema dikambo sɔ mɛnyaka dia wembola watanaso lo Jobo 38:8-11 wakambɔma lo wonya wakoka? Lo mbuta mɛtɛ, ndoko keyaso l’akambo tshɛ wendana la woho wakakengama okama aso wa nkɛtɛ. Aha sho mbakakitsha ngɔndɔ lo dihole dietɔ woho wa wolo w’okotwelo atɔ kimanyiya lo ololelo kana lo okitekitelo w’ashi, di’aha ahole wadjasɛso kana lo dihole diodjashiso shamɛ. Nyu mbeyaka dia ɔnɛ lakatshe dikambo sɔ pombaka monga Otshi w’akambo wa diambo.—Osambu 33:7; 89:9; Tukedi 8:29; Etsha 4:24; Enyelo 14:7.
Tosha Jehowa kɛnɛmɔ kasungana lande
19. Ɛtɛkɛta wa lo Jobo 38:12-14 totshutshuyaka dia sho kana yimba l’akambo akɔna wɛnama?
19 Lo ndjela kɛnɛ kata Jobo 38:12-14, anto hawokoke nongola lotombo lo kɛnɛ kendana l’otshimbelo wa nkɛtɛ. Diɛsɛ oma l’otshimbelo ɔsɔ mbatomba wonya pindju tshɛ, ndo vɔ mongaka mbala efula olangala wa mamba lam’atombawɔ. Lam’ayawande wonya, mbayɛnama ndo woho wele okama aso wa nkɛtɛ, watekana oko tafadi mbayatombe oma lo mashinyi w’atafadi. Lam’akanyiyaso yema woho watshimba nkɛtɛ, sho mambaka heyama lo woho wahayatshimbe esadi esadi wamboleka, dikambo diakoka aha la tamu mbela mpokoso ka woke. Ndo otshimbelo akɔ kema nto ɔkɔkɛ w’efula, nɛ dia naka monga ngasɔ kete wonya hatodjaka esadi kana potɔ esadi, ndo dikambo sɔ kokaka mbela dungu kana tshitshi kamboleka kele ndoko onto lotokoka nsɛna lanɛ la nkɛtɛ. Lo mbuta mɛtɛ, sho pombaka ngɛnangɛna lo woho wele Nzambi ndamɛ mbakasɔnɛ woho wahomba monga lowango lahomba nkɛtɛ tshimbaka, koko aha olui ɔmɔtshi w’anto.—Osambu 148:1-5.
20. Ngande wayoyokadimola lo wembola wombɔmi lo Jobo 38:16, 18?
20 Kakianɛ, ohɔsa dia Nzambi okoka wembola ekina ɛnɛ ɔnɛ: Onde “we akoto pulu ndu lu teko di’ashi a waki? We akakindula la tshina di’ehongo?” Kânga onto ɔnɛ lele manyi l’awui wendana l’ashi a weke hakokaki kadimola dimɛna lo wembola ɛnɛ! Onde “we nimbitelaka wuki wa kete? Uti, naka we mbeyaka akambu aso tshe.” (Jobo 38:16, 18) Onde wɛ amembolaka ndo ambetetaka l’ahole tshɛ wa lanɛ la nkɛtɛ, kana l’ahole efula? Naka sho mbuta ɔnɛ tɔsɛdingole ahole w’elangala ndo diangɔ dia diambo diasɛna l’okama aso wa nkɛtɛ, kete dikambo sɔ diayotɔsɛ ɛnɔnyi engana? Ndo ɔsɔ ayonga tena dia diambo efula mɛtɛ!
21. (a) Wembola wa lo Jobo 38:19 mbishaka tokanyi takɔna lo dikambo di’awui wa siansɛ? (b) Akambo wa mɛtɛ wendana l’osase pombaka totshutshuya dia sho sala dikambo diakɔna?
21 Tɔsɛdingole nto wembola w’ohomba efula wele lo Jobo 38:19: “Lend’eli mbuka k’utsha l’edjaselu k’usasi; la udjima, lend’eli dihuli diawo?” Ondo wɛ mbeyaka dia oma k’edjedja anto wakakanyiyaka ɔnɛ osase pandjɔka oko wahandjɔnɛ asuku watotɛnaka lâdiko di’ashi. Koko, l’ɔnɔnyi 1905, Albert Einstein akayolembetshiyaka dia esase ndjaka oko tokamakama tɔmɔtshi ta dja. Onde sho kokaka pembetɛ lo kɛnɛ kakate Einstein kɛsɔ? Ansiklopedi ɔmɔtshi weke katomba mumbolaka ɔnɛ: “Onde osase pandjɔnɛka oko asuku kana oko tokamakama?” Vɔ kadimolaka ɔnɛ: “Mɛnamaka dia [osase] hawokoke pandjɔnɛ oko asuku ndo oko tokamakama, nɛ dia diangɔ dihende sɔ [asuku la tokamakama] tshikitana efula. Okadimwelo woleki tshɛ dimɛna ele osase hahandjɔnɛ oyadi oko asuku kana oko tokamakama.” Koko, tekɔ lo tetemala kondja edungu oma lo esase wa wonya oyadi mbala kakɔ ɔtɔi oma lo wonya kana oma lo tshimbo ya diangɔ dikina, ndo ndoko onto lakoka nembetshiya dimɛna elimu waki Nzambi lo kɛnɛ kendana la dikambo sɔ. Sho kondjaka mbo ya ndɛ ndo hiɛlɛlɛ yahɛngaso diɛsɛ oma lo shɛngiya yele l’osase le tombatomba. Paka oma l’osase mbakokaso mbadia, mɛna dongi di’anto wokaso ngandji, mandola ɛɔtwɛlɔ ka dimɛna ka wonya, ndo akambo akina efula. Lam’asalaso dikambo sɔ, onde hatokoke mbetawɔ dia akambo asɔ wekɔ elimu wa diambo waki Nzambi?—Osambu 104:1, 2; 145:5; Isaya 45:7; Jeremiya 31:35.
22. Davidi dia lo nshi yakete akandasale la ntondo k’elimu wa diambo waki Nzambi?
22 Onde oyango wahombaso kana yimba l’elimu wa diambo waki Jehowa ele tsho dia mambiyama la wɔ, kana dia mbokiyama wɔma ndo ndihama enyo oma l’elimu akɔ ɛsɔ tshɛ? Kema. Davidi, omembi w’edjedja w’esambo akasuya dia ndoko onto lakoka mana fundo kana nembetshiya elimu waki Nzambi dimɛna. Nde akafunde ate: “We [Jehowa, Nzambi k]ami, akambu wa mamba wakayatshi . . . Kuyanga layuhimba mbata, vo weko efula kaheyama mbala.” (Osambu 40:5) Koko, nde konanga mbuta dia nde pombaka ndiha onyɔ la ntondo k’elimu ɛsɔ wa weke. Davidi akɛnya dikambo sɔ, oma lo woho wakandayashikikɛ, oko wadiɛnya Osambu 9:1, lɛnɛ atande ate: “Dimi layukukaka lusaka l’utema ami tshe. Dimi layenyaka antu elimu aye tshe wa mamba.”
23. Ayoyosala la ntondo k’elimu wa diambo waki Nzambi, ndo ngande wakokayɛ kimanyiya anto akina?
23 Onde sho lawɔ hatohombe tshutshuyama dia sala dikambo sɔ? Onde woho wambotokana yimba l’elimu wa weke waki Nzambi hatotshutshuya dia mbewoya anto akambo wendana la nde, akambo wakandasale, ndo wanɛ wayondosala? Aha la mengenga, sho pombaka “[sanyaka] lutumbu landi l’atei a wedja, la elimu andi wa mamba l’atei [w’]antu tshe.” (Osambu 96:3-5) Eelo, sho kokaka mɛnya nganɛ wandolaso elimu wa diambo waki Nzambi la ndjâkitshakitsha tshɛ lo mbewoya anto akina akambo wamboteka lo kɛnɛ kendana la nde. Oyadi kânga vɔ wakole l’ahole wɔnyɔlawɔ Otungi, woho wayotowaewoya akambo akɔ l’ɔlɔlɔ tshɛ ayowasha mposa ka vɔ mbetawɔ Nzambi. Ndo kɛnɛ koleki tshɛ ele, dikambo sɔ kokaka mbâtshutshuya dia vɔ mbeka ndo kambɛ Jehowa, ɔnɛ ‘lakatonge diangɔ tshɛ’ ndo lele Otshi w’akambo wa mamba.—Enyelo 4:11.
Ngande wayoyokadimola?
• Awui wa lo Jobo 37:14 kotshutshuyaka dia wɛ kana yimba l’elimu akɔna waki Nzambi?
• Naa akambo amɔtshi watɛkɛtawɔ lo Jobo tshapita 37 la 38 wele siansɛ hakoke nembetshiya dimɛna?
• Ngande wayaokayɛ la ntondo k’elimu wa diambo waki Nzambi, ndo vɔ kotshutshuyaka dia wɛ sala dikambo diakɔna?
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Akɔna akake konge l’ashi a wake, ko mboyikitsha lo dihole diayɔ?
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Akɔna amɛngɔlaka l’ahole tshɛ w’elangala wakatonge Nzambi la nkɛtɛ?