“Wadeye l’umaka nshi yaye y’olongo a pami, ayali ongenongeno aye”
“Wadeye l’umaka nshi yaye y’olongo a pami, ayali ongenongeno aye. . . . On’ami, ukundi ahumbaye ndutshama la ngandji ka umuntu a kana?”—TUKEDI 5:18, 20.
1, 2. Lande na kakokadiɔ mbutama ɔnɛ ngandji kele lam’asa wadi l’omi ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ?
BIBLE tɛkɛtaka hwe dikambo di’awui wa dieyanelo. Sho mbadiaka lo Tukedi 5:18, 19, ɔnɛ: “Eteko kaye atshokwami, wadeye l’umaka nshi yaye y’olongo a pami, ayali ongenongeno aye. Ndi eli uku wadi a peli l’ololo, la wadi a lufumbo la dimena: Awele andi wakongenyangenyaki nshi tshe. Ulutshamaki la ngandji kandi nshi tshe.”
2 Lanɛ tshɛkɛta “eteko” nembetshiyaka ɛngɔ kasha ɔngɛnɔngɛnɔ l’awui wa dieyanelo. Tɔ kambɔtshɔkwamaka nɛ dia ngandji kele lam’asa pami la womoto ndo ɔngɛnɔngɛnɔ wele lam’asa atshukanyi wekɔ woshasha w’oma le Nzambi. Koko, dieyanelo sɔ, pombaka salema paka lam’asa anto wotshukanyi. Ɔnkɔnɛ Sɔlɔmɔna nkumekanga ka l’Isariyɛlɛ w’edjedja, ɔnɛ lakafunde dibuku dia Tukedi, akambola ate: “On’ami, ukundi ahumbaye ndutshama la ngandji ka umuntu a kana, la nkhumbatela tulu ka umuntu kanga luseka?”—Tukedi 5:20.
3. a) Kakɔna kakomɛ awala efula? b) Ngande wɔsa Nzambi loseka?
3 Lushi latshukanawɔ, pami la womoto salaka dɔkɔlɔkɔ dia mbokana ngandji ndo dia tshikala la kɔlamelo lam’asawɔ. Koko, awala efula pandjɔka l’ɔtɛ wa loseka. L’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola wekelo 25 wendana l’awala, onyanginyangi ɔmɔtshi akakumiya lo mbuta ate: “Pursa 25 ya wamato ndo pursa 44 y’apami wakasale loseka.” Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate ate: “Tanyuyadimbiyaki: atshi w’akambu wa sonyi, kuyanga atemodi wa dikishi, kuyanga amunanyi, kuyanga akanga a nende, kuyanga atshi w’akambu wa sonyi la apami . . . hawukiti diulelu dia [Nzambi].” (1 Koreto 6:9, 10) Hatokoke mbidja tâmu lo dikambo sɔ. Loseka ekɔ pɛkato ka woke lo washo wa Nzambi, ndo atɛmɔdi wa mɛtɛ pombaka nama kɔlamelo lo diwala. Kakɔna kayotokimanyiya dia ‘nɛmiya diwala ndo diaha mbidja tange ka diwala mindo’?—Heberu 13:4.
Nyeye dia otema wekɔ lokeso
4. Naa toho tɔmɔtshi takoka atshukanyi w’Akristo monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto l’andja wa diwala aha la vɔ mbeya?
4 L’andja ɔnɛ wambolola l’awui wa mindo, anto efula “ashu awo wambulula too la munanyi. Vo haweyi nkimo kolo.” (2 Petero 2:14) Vɔ nanganaka l’anto wele kema elonganyi awɔ. Lo wedja ɛmɔtshi, wamato efula wekɔ lo kamba olimu ndo woho wakamba apami la wamato kâmɛ amboyokonya dia apami la wamato wakamba kâmɛ ndjasha l’awui wa mindo wa dieyanelo. Lâdiko dia lâsɔ, asawo wa l’Ɛtɛrnɛtɛ ambokimanyiya dia kânga anto woleki diki mbɔtɔ lɔngɛnyi l’anto akina. Atshukanyi efula kɔka lo djonga shɔ aha la vɔ mbeya kɛnɛ kayowakomɛ.
5, 6. Ngande wakayoyadjaka Okristo ɔmɔtshi wa womoto lo wâle ndo wetshelo akɔna wakondjaso oma lo dikambo sɔ?
5 Tende woho wakalange ndjatambiya Okristo ɔmɔtshi wakokaso mbelɛ ɔnɛ Mary lo dikambo diakalange mbokonya suke la nde sala awui wa mindo wa dieyanelo. Omɛnde laki komonga Ɔmɛnyi wa Jehowa kombokaka nkumbo kande ngandji k’efula. Mary mbohɔka dia lo ɛnɔnyi ɛmɔtshi wambeta nde akahomana la pami kɛmɔtshi kakakambaka l’omɛnde olimu kâmɛ. Pami kɛsɔ akikɔ la loshilambo l’efula ndo lo diaaso dimɔtshi, nde akɛnya woho wakandayashaka l’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ waketawɔka Mary. Nde mbutaka ate: “Pami kɛsɔ aki onto ɔlɔlɔ efula, otshikitanyi l’omɛmi.” Ɔnkɔnɛ Mary nde la pami kakakambaka l’omɛnde kɛsɔ wakayokanaka ngandji ka lam’asa pami la womoto. Nde akakane yimba ate: “Dimi latasale loseka ndo pami kakɔ ekɔ lo ndjasha l’awui wa lo Bible. Ondo dimi mbeyaka mbokimanyiya.”
6 La ntondo ka ngandji ka lam’asa pami la womoto kɛsɔ ndjâkonya lo loseka, Mary akayɛnaka dia nde aki lo wâle. (Ngalatiya 5:19-21; Efeso 4:19) Nkum’otema kande kakatatɛ kamba olimu ndo nde akayodjaka akambo l’ɔnɔngɔ. Kɛnɛ kakakomɛ Mary mɛnyaka dia “utema ndeka diango tshe lukesu, vo weko kolo efula.” (Jeremiya 17:9) Bible tolakaka ɔnɛ: “Okolamelaki nama utema aye l’eteti.” (Tukedi 4:23) Ngande wakokaso sala dikambo sɔ?
‘Kanga yewo atoyashɛka’
7. Dako diakɔna dia lo Bible diayotokokɛ etena kakimanyiyaso onto lele l’ekakatanu lo diwala diande?
7 Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: “Untu lakana ati: Dimi lambemala, ewo, atukoko.” (1 Koreto 10:12) Ndo Tukedi 22:3 mbutaka ɔnɛ: “Kanga yewo atenaka elanyelu, atuyasheka.” Lo dihole dia sho ndjaɛkɛ le so shoamɛ lo kanyiya ɔnɛ: ‘Ndoko dikambo diayokomɛ,’ ayonga dui dia lomba sho tashihodisha la ntondo awui wakoka ndjotokonya l’ekakatanu. Ɛnyɛlɔ, naka onto ɔmɔtshi lotshikitanyi laso tenyi dia demba ekɔ l’ekakatanu wa wolo lo diwala diande, kete tewɔ dia koma onto latɛnde kiambokambo yande tshɛ. (Tukedi 11:14) Tɛnde dia ndeka dimɛna nde kɛtshanya ekakatanu wa lo diwala nde la olonganyi ande, la Okristo wambotshunda lo nyuma wele pami kana womoto oko nde, kana la dikumanyi dia l’etshumanelo. (Tito 2:3, 4) Dikumanyi dia lo tshumanelo dia Ɛmɛnyi wa Jehowa mbishaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna lo dikambo sɔ. Naka ekumanyi kɛmɔtshi ambolanga tɛkɛta la kadiyɛso kɛmɔtshi lo woshɛshɛ, nde la dia tɛkɛta la nde lo dihole dia hwe, ɛnyɛlɔ lo Mbalasa ka Diolelo.
8. Yewo yakɔna yele ohomba monga la yɔ lo dihole di’olimu?
8 Lo dihole di’olimu ndo l’ahole akina, tewɔ awui wakoka tokonya dia mbɔtɔ lɔngɛnyi lamboleka l’onto laha olonganyi aso. Ɛnyɛlɔ, naka wonya wa minyɔ oma l’olimu akakoki, koko takatetemala kamba la onto ɔmɔtshi lele kema pami kana womoto oko sho, kete dui sɔ koka ndjotodja l’ohemba. Oko weyɛ wadi kana omi, wɛ pombaka mbokiya hwe oma l’ɛtɛkɛta ayɛ ndo oma lo dionga diayɛ dia wɛ halange monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto l’onto okina laha olonganyi ayɛ. Oko weyɛ onto lamamema Nzambi, wɛ hakombola pondjo dia kotola yambalo y’onto okina oya le yɛ lo kɛnya lande tɔkɛnyɔ ta kɔlɔ ta lo demba kana lo ndɔta ndo lo nɔngɔsɔla divo lo yoho ya kɔlɔ. (1 Timote 4:8; 6:11; 1 Petero 3:3, 4) Monga la fɔtɔ y’olonganyi ayɛ kana y’anayɛ lo dihole di’olimu ayokoholaka ndo ayoholaka anto akina ɔnɛ wɛ mbɔsaka nkumbo kayɛ la nɛmɔ. Yashikikɛ diaha wɛ keketsha, diha washo kana kesama pondjo dia monga la ngandji ka lasa pami la womoto l’onto lele bu olonganyi ayɛ.—Job 31:1.
“Ongenangenaki la wadeye, latuyukaka ngandji”
9. Akambo akɔna wakoka konya esadi eto dia omi kana wadi monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto otsha le onto okina?
9 Nama otema halembetshiya tsho mbewɔ akambo wele la wâle. Ndodiama la ngandji k’onto lele kema olonganyi ande koka mɛnya dia wadi l’omi, hawodjana yimba l’ehomba awɔ. Mbeyaka monga ko omi hatetemala mbidja wadɛnde yimba ndo wadi hahekɔ dia mɔnyɔla omɛnde. La shashimoya, omi kana wadi mbeyaka tohomana l’onto okina l’olimu kana l’etshumanelo k’Akristo lɛnama dia ekɔ la waonga w’amɛna efula wele bu l’olonganyi ande. Oshimu kele edja, waya la lɔngɛnyi ndo lɔngɛnyi l’oyoyo lɔsɔ ndjoyalaka wolo efula. Woho wayete akambo ɔsɔ shikikɛka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta wa lo Bible wata ɔnɛ: “Untu l’untu atuhimbamaka lam’akutwamandi ndu lam’ahimbamandi la saki kandi ndame ka kolo.”—Jakoba 1:14.
10. Ngande wakoka wadi l’omi keketsha diokanelo diawɔ?
10 Lo dihole dia nyanga dia kotsha nsaki yawɔ ya longandji, ya lɔngɛnyi kana kondja ekimanyielo l’andja a diwala etena kewɔ la ekakatanu, wadi la omi pombaka mbidja welo efula dia keketsha diokanelo dioludi la ngandji diele lam’asawɔ. Ɔnkɔnɛ, nyetshake wenya kâmɛ ndo onto l’onto ayasukanyake la onyande. Onto l’onto akane yimba lo kɛnɛ kakotshutshuya dia nanga onyande. Yatshutshuya dia nyomonga la ngandji kaki layɛ le onto lele olonganyi ayɛ. Kana yimba lo tena di’ɔngɛnɔngɛnɔ diakanyetsha nyu ahende. Lɔmba Nzambi lo dikambo sɔ. Omembi w’esambo Davidi akasɛngasɛnga Jehowa ate: “We [Nzambi], untungeli utema wa pudipudi, umumbisha lumu l’ololo.” (Osambu 51:10) Yashikikɛ dia ‘ngɛnangɛnaka la wadɛyɛ latoyokaka ngandji lo nshi tshɛ ya lɔsɛnɔ layɛ yakakosha Nzambi l’ɛse olongo.’—Undaki 9:9.
11. Ohomba akɔna wele la ewo, lomba ndo shɛnɔdi dia keketsha dimama dia diwala?
11 Dia keketsha diwala, tanyohɛke dia ewo, lomba ndo shɛnɔdi yekɔ ohomba efula. Tukedi 24:3, 4 mbutaka ɔnɛ: “Uma lo [lomba], katukamaka luudu; ndu uma [lo shɛnɔdi], katulushikimalaka. Uma lu [ewo], mbatululaka mvudu ya l’etei diango tshe di’ololo la di’ushinga a wulu.” L’atei wa diangɔ di’oshinga wolo diatolodiaka luudu l’ɔngɛnɔngɛnɔ mbele ndo waonga wele oko ngandji, kɔlamelo, wɔma wa Nzambi, ndo mbetawɔ. Dia monga la waonga asɔ paka onto mbôngi la ewo ka Nzambi. Ɔnkɔnɛ, atshukanyi w’Akristo pombaka mbekaka Bible l’etete. Ohomba akɔna wele la lomba ndo la shɛnɔdi? Dia tondoya ekakatanu watomba lushi la lushi paka onto mbôngi la lomba, mbuta ate dikoka dia kamba la ewo k’oma l’Afundelo. Onto lele la shɛnɔdi ekɔ l’akoka wa shihodia tokanyi ndo nsaki yaki olonganyi ande. (Tukedi 20:5) Jehowa akate oma lo tshimbo ya Sɔlɔmɔna ate: “On’ami, ulungi [lomba l]ami, uhuke tui lu [shɛnɔdi y]ami.”—Tukedi 5:1.
Etena konga “asui”
12. Lande na kele kema dui dia diambo di’atshukanyi monga l’ekakatanu?
12 Ndoko diwala ɔtɔi diele kokele. Ɔnkɔnɛ, Bible mbutaka dia wadi l’omi wayonga la “asui lu alimba.” (1 Koreto 7:28) Nyangu, hemɔ, ɛhɛnyɔhɛnyɔ, ndo akambo akina kokaka mbela ekakatanu lo diwala. Koko, etena katomba ekakatanu, nyu pombaka nyanga okandwelo kâmɛ, oko wenyu elonganyi wele la kɔlamelo wayanga dia ngɛnyangɛnya Jehowa.
13. L’awui akɔna wakoka waomi la waa wadi ndjasɛdingola vɔamɛ?
13 Kayotota naka ekakatanu wele lo diwala ndja oma lo woho wasalanɛ wadi l’omi akambo? Etena kɛsɔ, vɔ pombaka mbidja welo efula ko vɔ kandola ekakatanu ɛsɔ. Ɛnyɛlɔ, mbeyaka monga ko wakatatɛ tondjanɛ ɛtɛkɛta wa kɔlɔ yema yema lo diwala diawɔ, koko kakianɛ ɔsɔ mbaya tshondo ya mbekelo kawɔ. (Tukedi 12:18) Oko wakatadiɛnyi lo sawo diakete, dui sɔ koka monga l’etombelo wa kɔlɔ efula. Yokedi mɔtshi ya lo Bible mbutaka ɔnɛ: “Mbidjase lu kete ya shenga, ambuleka mbidjase la umuntu kanga lundju la ukiyanu ololo.” (Tukedi 21:19) Naka wɛ ekɔ womoto lele lo diwala dia ngasɔ, kete yambola wate: ‘Onde eongelo kami mbasala diaha omɛmi mbetsha wenya efula kâmɛ la mi?’ Bible mbutɛka waomi ɔnɛ: “Waumi, nyulangi wadienyu, tanyâhetshaki.” (Kolosai 3:19) Naka wɛ ekɔ omi, kete yambola wate: ‘Onde woho wahamalange wadiɛmi mbôtshutshuya dia nde toyanga ekeketshelo le onto okina?’ Lo mɛtɛ, ndoko onto lele la lotshungɔ la ndjakimɔ l’awui wa mindo wa dieyanelo. Koko lam’ele dui dia kɔlɔ sɔ koka salema, ekɔ ohomba vɔ kɛtshanya dia ekakatanu awɔ l’otema ɔtɔi.
14, 15. Lande na kele nyanga dia monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto la onto lele kema olonganyi aso hakandola ekakatanu wa lo diwala?
14 Nyanga dia monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto la onto lele bu olonganyi hakandola ekakatanu wa lo diwala. Lende akoka konya diokanelo dia ngasɔ? Otsha lo diwala di’oyoyo ndo dia dimɛna efula? Anto amɔtshi koka fɔnya ngasɔ. Vɔ mbeyaka mbuta ɔnɛ: ‘Onto ɔnɛ ekɔ mɛtɛ la waonga w’amɛna efula walangami olonganyi ami monga lawɔ.’ Koko ekanelo ka ngasɔ kekɔ kɔlɔ, nɛ dia onto tshɛ layotshika olonganyi ande kana layokokeketsha dia tshika olonganyi ayɛ hɔshi diwala oko ɛngɔ kele ekila. Ekɔ dui di’enginya dia nongamɛ dia diokanelo dia ngasɔ diayokonya lo diwala dia dimɛna efula.
15 Mary lakatatɛkɛtshi dikambo diande la diko, akakane yimba lo etombelo wakahombe monga la yoho yande ya lɔsɛnɔ ndo woho wakandakoke ndjakonya kana konya onto okina diaha mbetawɔma le Nzambi. (Ngalatiya 6:7) Nde mbutaka ate: “Lakatatɛ sɛdingola tokanyi taki lami otsha le pami kakakambaka l’omɛmi, ko lakɛnyi dia naka pami kɛsɔ koka ndjokondja diaaso dia mbeya akambo wa mɛtɛ, kete kɛnɛ katshami mbeyaka ndjonga otamba wa takanya le nde. Otomosala la nde awui wa kɔlɔ tshike dui sɔ diotonga la shɛngiya ya kɔlɔ le onto tshɛ loteya dui diakɔ ndo ototakanya anto akina!”—2 Koreto 6:3.
Kɛnɛ kaleka tshutshuya atshukanyi dia nama kɔlamelo lo diwala
16. Etombelo akɔna waya oma l’akambo wa mindo?
16 Bible mbutaka ɔnɛ: “Ne dia elomo wa umuntu akana watokediaka usanga, lulimi landi ndeka iso oselo. Keli l’ekumelu, ndi ndjalaka ululu uku kundju, ndu uku yombo ya pemo wedi ehendi.” (Tukedi 5:3, 4) Ekomelo k’akambo wa mindo ekɔ nyangu ndo yɔ kokaka konya lo nyɔi. Etombelo ekina wele l’awui wa mindo ko nkum’otema kambofukutana, hemɔ yasambiyama oma l’awui wa dieyanelo ndo efukutanu wa lo yimba wonga l’olonganyi wele wadi kana omɛnde amboshisha kɔlamelo. Lo mɛtɛ, ɔsɔ ekɔ ɔkɔkɔ wa shikaa wa mbewɔ dia sɔnga lɔngɛnyi lakoka ndjokonya dia olonganyi ɔmɔtshi sala loseka.
17. Kakɔna kaleka tshutshuya atshukanyi dia nama kɔlamelo lo diwala?
17 Ɔkɔkɔ woleki woke wele loseka ekɔ kɔlɔ lo diwala ele nɛ dia Jehowa Otungi wa diwala ndo ɔnɛ lakasha anto dikoka dia mbeyana oko wadi l’omi, ekɔ lo tona dikambo sɔ. Nde akate lo tshimbo y’ɔprɔfɛta Malaki ate: “Dimi layusukana lasuki la nyu lu elumbwelu. Dimi layusamanya dia ndjala omenyi lu dikambu dia . . . akanga wa [loseka].” (Malaki 3:5) Lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kɛna Jehowa, Tukedi 5:21 mbutaka ɔnɛ: “Ne dia mbuka y’untu yeko la ntundu ka [Jehowa], ndi atendaka mbuka yandi tshe.” Lo mɛtɛ, “diango tshe dieko etakataka ndu diatenamaka hwe la ntundu ka ashu wa one lahumbasu.” (Heberu 4:13) Kɛnɛ kaleka tshutshuya atshukanyi dia nama kɔlamelo lo diwala ele woho weyawɔ ɔnɛ tshelo tshɛ yendana l’awui wa mindo wa dieyanelo ndanyaka diɔtɔnganelo diasa onto la Jehowa oyadi lo woshɛshɛ mbakatayisale ndo oyadi yɔ hongi la etombelo wa weke lo demba di’onto kana lo lɔsɛnɔ lande la lo tshunda.
18, 19. Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo kɛnɛ kakakomɛ Yɔsɛfu la wadi aki Pɔtifara?
18 Ɛnyɛlɔ kaki Yɔsɛfu y’ɔnaki owandji wa nkumbo Jakɔba, mɛnyaka dia nsaki ka monga la wɔladi lam’asaso la Nzambi keketshaka efula. Etena kakandahomɔ lokolo l’ɔlɔ lo washo waki Pɔtifara, owandji ɔmɔtshi wa lo mbalasa kaki Farawɔ, Yɔsɛfu akonge la diɛsɛ dia kamba olimu lo luudu laki Pɔtifara. Yɔsɛfu akikɔ nto “la diema di’ololo la dimba dia dimena,” ndo dikambo sɔ diakakotola yambalo yaki wadi aki Pɔtifara. Lushi la lushi, nde akasalaka tshɛ dia kɔsha Yɔsɛfu, koko welo ande komonga l’etombelo w’ɔlɔlɔ. Kakɔna kakakonya dia Yɔsɛfu tona dia sala kɛnɛ kakandɔlɔmbaka? Bible totɛka ɔnɛ: “Keli ndi akaseke; akatela wadi a khumendi ati: We henyi, khumemi . . . hanshimbi nduku engo, tshikima we, ne dia we eko wadendi. Ukundi ukukimi ntsha munga kene ka wuki, la ntshela [Jehowa] kolo?”—Etatelu 39:1-12.
19 Yɔsɛfu lakikɔ atatshuke akalame lɔkɛwɔ lande la pudipudi lo tona dia mbeyana la wadi aki pami kekina. Tukedi 5:15 mbutɛka apami wotshuki ɔnɛ: “Onokaki ashi uma l’ushima aye, la ashi wakela uma l’eteko kaye hita.” Yalama diaha monga la ngandji konga lam’asa pami la womoto l’andja wa diwala. Sala la wolo tshɛ dia keketsha dimama dia ngandji lo diwala diayɛ ndo sala la wolo dia kandolaka ekakatanu tshɛ wakoka kokomɛ lo diwala diayɛ. Ɔnkɔnɛ, “wadeye l’umaka nshi yaye y’olongo a pami ayali ongenongeno aye.”—Tukedi 5:18.
Kakɔna kamboyeka?
• Ngande wakoka Okristo tala lo djonga ya monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto aha la nde mbeya?
• Awui akɔna wakoka kimanyiya onto dia nde ndjalama diaha monga la ngandji ka lam’asa pami la womoto l’andja wa diwala?
• Etena katomba ekakatanu, kakɔna kahomba atshukanyi sala?
• Naa kɛnɛ kaleka tshutshuya atshukanyi dia nama kɔlamelo lo diwala?
[Osato wa lo lɛkɛ 12]
Lonyangu ko dihole di’olimu kokaka mbisha apami la wamato wakamba kâmɛ diaaso dia monga la yoho ya ngandji ka kɔlɔ lam’asawɔ