Ngande wayoshila lohetsho lele lam’asa waoho w’anto?
LO WODJA wa Espagne, arbitrɛ ɔmɔtshi akahembola mponde kakakɛnyamaka. Lande na? Nɛ dia anto efula wakendaka wakatɛngɛ ɔkɛnyi ɔmɔtshi w’oma lo wodja wa Cameroun, ɔnkɔnɛ nde akalange tshika dia kɛnya. Lo wodja wa Russie ase Afrikɛ, ase Aziya ndo ase Amɛrikɛ Latino wekɔ lo ndɔshama wolo mbala la mbala; lo 2004, ɛlɔshamelo wendana la lokoho la demba akadɛ polo lo pursa 55 ndo awui asɔ wakasalema mbala 394 lo 2005. La Grande-Bretagne, kasato ɔtɔi k’ase Aziya ndo anto wedima wakakadimola l’eyangelo ɛmɔtshi wakasalema wakate dia wakanyama l’elimu l’ɔtɛ wa diɛngiya diendana la lokoho la demba. Bɛnyɛlɔ sɔ mɛnyaka kɛnɛ kasalema l’andja w’otondo.
Woho wahetshama waoho w’anto tshikitana, mbuta ate oma lo tɛngɔ kana mɔnyɔla tokanyi tele l’anto akina polo lo mbidja welo dia shila dioho dimɔtshi oshiki oma le ase pɔlitikɛ wa lo wodja ɔmɔtshi.a Kakɔna katshutshuya anto dia monga la lohetsho otsha le waoho w’anto akina? Ngande wakokaso mbewɔ diaha monga la dionga sɔ? Onde sho koka nongamɛ dia lushi lɔmɔtshi nkumbo tshɛ y’anto wele la nkɛtɛ wayɔsɛna kâmɛ lo wɔladi? Bible mbishaka ekadimwelo wa shikaa l’akambo asɔ.
Ɔhɛnyɔhɛnyɔ ndo lohetsho
Bible mbutaka ɔnɛ: “Tukanyi t’utema w’untu [ta]tuyalaka kolo umaka nshi yandi ya dikenda.” (Etatelu 8:21) Ɔnkɔnɛ, anto amɔtshi ngɛnangɛnaka pɛnyahɛnya anto akina. Bible mbutaka nto ɔnɛ: “Lakenyi asoi a wane watuwusuyaka. Keli nduku untu atâsambaka. Lu leke l’asuyanyi awo kaki wulu.”—Undaki 4:1.
Bible mɛnyaka nto ɔnɛ lohetsho lele lam’asa waoho lambotatɛka edja efula. Ɛnyɛlɔ, lo ntambe 18 ntondo ka tena diaso nɛ, Farawɔ ose Edjibito akelɛ Jakɔba y’ose Hɛbɛru nde la nkumbo kande ka woke dia vɔ todjasɛ l’Edjibito. Koko, l’ɔkɔngɔ, Farawɔ kekina akoke olui a woke w’angɛndangɛnda ɔsɔ wɔma. Ɔkɔndɔ mbutaka etombelo waki la dikambo sɔ ɔnɛ: “Ndi akatela asikandi ati: Nyendi asi Isariyele ane! Vo wambuyala wudja wutuleki wuki ndu wulu. Nyeso, tâtsheli akambu amotshi la ewu, watukufulanela. . . . Okone vo wakakitsha ewandji ladiku diawo, dia mbasuya la tumu ya wulu.” (Etumbelu 1:9-11) Ase Edjibito wakadje didjango dia ndjaka oseka kanula tshɛ ya pami ya Jakɔba yakotɔka.—Etumbelu 1:15, 16.
Kakɔna kele lo kiɔkɔ ya dikambo sɔ?
Ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja ɔnɛ hawoleke mbisha lonya dia ndɔshana la lohetsho lele lam’asa waoho w’anto. Kânga mbele ekɔ mɛtɛ dia anto efula wakatone ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa waoho w’anto la wolo tshɛ, ɛtɛmwɛlɔ lo tshɛ kawɔ wakete lo wedi wa asoyanyi. Kɛsɔ mbakasalema lo wodja w’États-Unis, lɛnɛ ele ɛlɛmbɛ ndo elui w’anto wakatshutshuyaka dihɛnyɔdi dia anto w’edima, ndo ɛlɛmbɛ wakashimbaka diwala dia l’asa koho hiende yotshikitanyi wakatetemala polo lo 1967. Ngasɔ mbakidiɔ ndo lo wodja wa Afrique du Sud l’etena kaki ɔlɔshamelo wa lam’asa asungu la anto w’edima, lɛnɛ ele anto waki komonga efula wakadje ɛlɛmbɛ dia kokɛ ahole wa lâdiko waki lawɔ ndo l’ɛlɛmbɛ ɛsɔ mbaki ndo oshimbelo wa diwala dia l’asa nkoho y’alemba yotshikitanyi. L’akambo akɔ tshɛ, anto wakɛnamaka dia wekɔ andjashi Nzambi mbakasukɛka lohetsho la waoho w’anto.
Koko, Bible mɛnyaka ɔkɔkɔ woleki woke wele anto la lohetsho otsha le waoho akina w’anto. Tɔ nembetshiyaka lande na kele waoho amɔtshi pɛnyahɛnyaka waoho akina. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Untu lahalangi akina, heyi [Nzambi]; ne dia [Nzambi] eli ngandji. Naka untu ayuta ati: Dimi latulangaka [Nzambi], ku ndi mpetshaka unyandi, keti kanga kashi kendi. Ne dia untu lahalangi unyandi lenandi, ndi heyi nanga [Nzambi] lahandenyi.” (1 Joani 4:8, 20) Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka lande na kele anto la lohetsho otsha le waoho akina w’anto. Anto salaka dikambo sɔ oyadi wekɔ lo ndjata dia wekɔ ase ɛtɛmwɛlɔ kana bu nɛ dia vɔ haweye Nzambi kana hawôlange.
Ewo ka Nzambi mbele kiɔkɔ ya kâmɛ ka waoho w’anto
Ngande wele mbeya ndo nanga Nzambi mbidjaka kâmɛ l’asa waoho w’anto? Ewo kakɔna kakɛnɛmɔla Ɔtɛkɛta wa Nzambi kashimba anto diaha ndɔsha anto wɛnama oko vɔ tshikitana la wɔ? Bible mɛnyaka dia Jehowa kele Papa ka anto tshɛ wele la nkɛtɛ. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Keli le su, eko [Nzambi] otoi, Shesu lakatungi diango tshe.” (1 Koreto 8:6) Ndo tɔ mbutaka nto ɔnɛ: “Le untu otoi kakandatungi wedja tshe.” (Etsha 17:26) Ɔnkɔnɛ, anto tshɛ, wekɔ onto l’ɔnango.
Waoho w’anto tshɛ kokaka ngɛnangɛna dia Nzambi akawasha lɔsɛnɔ, koko vɔ tshɛ wekɔ la dikambo dimɔtshi diendana la watshɛwɔ diahombawɔ monga la lonyangu l’ɔtɛ wa dikambo diakɔ. Ofundji wa Bible Paulo akate ate: “Uku akayi kolo la kete uma le untu otoi,” ɔnkɔnɛ “antu tshe wakatshi kolo, hawukumi lu yediko ya lutumbu la [Nzambi].” (Romo 3:23; 5:12) Jehowa ekɔ Nzambi kalanga otshikitanu, ndoko ditongami dihende diele woho akɔ ɔtɔi tshɛ lo tshɛ. Koko, ndoko dioho diakandasha ɔkɔkɔ wa ndjaɔsa dia diɔ ndeka akina. Kanyi yambodiangana y’ɔnɛ dioho dimɔtshi ndeka waoho akina hatombi oma lo Afundelo. Lo mɛtɛ, ewo katosha Nzambi mbidjaka kâmɛ l’asa waoho.
Nzambi ndjakiyanyaka dikambo dia wedja tshɛ
Anto amɔtshi mimbolaka kana Nzambi mbakatondja shɔnɔdi yele lam’asa waoho w’anto l’ɔtɛ wakandakimanyiya ase Isariyɛlɛ ndo wakandawaetsha dia vɔ kakitɔna la wedja ekina. (Etumbelu 34:12) L’etena kɛmɔtshi, Nzambi akasɔnɛ wodja w’Isariyɛlɛ dia ndjala wodja ande wa lânde l’ɔtɛ wa mbetawɔ ka wolo kaki la tshɛwɔ Abarahama. Nzambi ndamɛ mbakalɔmbɔlaka wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja, lo mbasɔnɛ ewandji la mbasha ɛlɛmbɛ. L’edja tshɛ kaketawɔka ase Isariyɛlɛ yɛdikɔ shɔ, wedja ekina wakakoke mɛna etombelo waya lo nɔmbwama oma le Nzambi otshikitanyi l’etombelo waya lo nɔmbwama oma le anto akina. Jehowa aketsha nto ase Isariyɛlɛ wa l’etena kɛsɔ ohomba w’olambo wakahombe kaloya nto diɔtɔnganelo di’ɔlɔlɔ diaki lam’asawɔ la nde. Ɔnkɔnɛ woho wakongaka Jehowa la wodja w’Isariyɛlɛ aki la wahɔ le wedja tshɛ. Kɛsɔ kakɔtɔnɛka la kɛnɛ kakandatɛ Abarahama ate: “Wedja tshe wa la kete wayotshokwama uma lu dikambu dia tukanula taye, ne dia we akakitanyia diui diami.”—Etatelu 22:18.
Lâdiko dia lâsɔ, ase Juda waki la diɛsɛ dia nongola awui w’ekila waki Nzambi ndo dia monga wodja wakahombe Mɛsiya mbotɔ. Koko dikambo sɔ diaki ngasɔ lo wahɔ wa wedja tshɛ. Afundelo wa lo Hɛbɛru wakawasha ase Juda wekɔ la etelo kananda otema kɛnya etena kayokondja waoho tshɛ ɛtshɔkɔ efula. Etelo kakɔ mbutaka ɔnɛ: “Wedja efula wayuya, ku wayuta vati: Nyuyeti, tutshu l’ukungu wa [Jehowa], lu luudu la [Nzambi k]a Jakoba, dia ndi ntutetsha mbuka yandi . . . Wudja hawuyedia tombo tawo dia ndo la wudja ukina, kuyanga mbeka akambu wa ta ntu. Keli vo wayudjase, untu l’untu la tshina di’okodi andi wa vinyo, ndu la tshina dia utamba andi wa fingu. Ku nduku untu ayuwautsha woma.”—Mika 4:2-4.
Kânga mbakasambisha Yeso ndamɛ ase Juda, nde akate nto ate: “Lukumu l’ololo lone la diulelu layusambishama lu kete tshe, uku omenyi le wedja tshe.” (Mateu 24:14) Ndoko wodja wotokoka mpandja diaha mboka lokumu l’ɔlɔlɔ. Omalɔkɔ, Jehowa akasha ɛnyɛlɔ ka kokele lo salɛ waoho w’anto tshɛ akambo aha la shɔnɔdi. “[Nzambi] kema la shonodi y’antu. Keli ndi mbetawoka wa lu wedja tshe, wane wawuka woma la watsha akambu w’ololo.”—Etsha 10:34, 35.
Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja mɛnyaka nto dia nde ndjakiyanyaka dikambo dia wedja tshɛ. Tende woho wele ɛlɛmbɛ kokomɛ tsho lo nɔmba ase Isariyɛlɛ dia mbetawɔ mbidjasɛ l’angɛndangɛna waki l’atei awɔ, etena katawɔ ɔnɛ: ‘Ɔngɛndangɛnda lodjashi la nyu, kayale oko ɔna lota l’atei anyu. Kanyowokake ngandji, oko atonyoyaokaka ngandji, nɛ dia ndo nyu mbaki angɛndangɛnda lo nkɛtɛ ya Edjibito.’ (Akambu w’Asi Lewi 19:34) Ɛlɛmbɛ efula waki Nzambi wakalɔmbaka ase Isariyɛlɛ dia monga la lɔsɛngɔ otsha le angɛndangɛnda. Ɔnkɔnɛ, etena kakɛnyi Bɔaza, tshɛnde la Yeso, womoto l’ose wodja okina laki la dihombo dia ekimanyelo atatɔngɔna washa, nde akasale akambo lo yoho yakɔtɔnɛka la kɛnɛ kakandetshama oma le Nzambi etena kakandayashikikɛ dia as’olimu ande wakatatshikaka washa efula wakakoke womoto ɔsɔ tɔngɔna.—Ruta 2:1, 10, 16.
Yeso aketsha dia monga la lɔsɛngɔ
Yeso akashola ewo ka Nzambi lo yoho yele ndoko onto lakakoke kishola lo yoho shɔ. Nde akɛnya ambeki ande woho wa monga la lɔsɛngɔ otsha le weho w’anto wotshikitanyi. Mbala kɛmɔtshi nde akasawola la womoto l’ose Samariya. Ase Juda wakɔnyɔlaka dioho di’ase Samariya efula ɔnkɔnɛ womoto ɔsɔ akâmbe di’ose Juda tɛkɛta la nde. Etena kakawasawolaka, Yeso akakimanyiya womoto ɔsɔ la lɔsɛngɔ tshɛ dia nde shihodia woho wakandakoke kondja lɔsɛnɔ la pondjo.—Joani 4:7-14.
Yeso aketsha nto woho wahombaso salɛ anto wa lo waoho akina akambo etena kakandate wɛɛla wa ose Samariya l’ɔlɔlɔ. Pami kɛsɔ akɛnyi ose Juda lele apɔtwanyi wakɔkɔmɔla ndo wakohumuya efula. Ondo ose Samariya akakoke kanyiya ɔnɛ: ‘Lande na kahombami kimanyiya ose Juda? Ase Juda mpetshaka wodja ami. Koko Yeso akɛnya dia ose Samariya aki la ɛnɛlɔ kotshikitanyi lo kɛnɛ kendana la angɛndangɛnda. Kânga mbele ambetshetshi akina wakete lale pami kɛsɔ kakawahumuya efula aha la mbokimanyiya, ose Samariya “akangasana la ketshi” ndo akawosha ekimanyielo k’efula. Yeso akakomiya wɛɛla ande lo mbuta ate onto tshɛ lakombola mbetawɔma le Nzambi pombaka sala woho akɔ wâmɛ.—Luka 10:30-37.
Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate dia wanɛ tshɛ walanga ngɛnyangɛnya Nzambi pombaka tshikitanya lonto lawɔ ndo mbokoya woho wasalɛ Nzambi anto akambo. Paulo akafunde ate: “Nyu nyambukulula untu edjedja la akambu andi, nyambolota untu uyuyu, lufanyi la utungi andi lu yewu y’uyuyu. Loko, aha usi Ngirika kuyanga usi Juda, kuyanga umbahemi w’uhekeli, kuyanga aha umbahemi w’uhekeli kuyanga osendji, kuyanga usi Skutiya . . . Ladiku di’akambu ane tshe, nyolote ngandji; to keli dimama dia uluwanyi.”—Kolosai 3:9-14.
Onde ewo ka Nzambi tshikitanyaka anto?
Onde mbeya Jehowa Nzambi tshikitanyaka mɛtɛ yoho yɔsa anto wanɛ w’oma lo waoho akina? Tende kɛnɛ kakakomɛ onto ɔmɔtshi l’ose Aziya lakatshu lo wodja wa Canada lakakɔmɔ efula etena kakandadiɛnɛ la wɛngiya wahomana l’anto w’oma l’ahole akina. Nde akahomana la Ɛmɛnyi wa Jehowa, ko vɔ wakatatɛ mbeka lande Bible. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayafundɛka mukanda wa lowando ate: ‘Nyu nyekɔ asungu w’ɔlɔlɔ ndo wele la ngandji. Etena kakamashihodia dia nyu tshikitana la asungu akina, dimi lakayambola lande na. L’ɔkɔngɔ wa dimi kana yimba efula, lakakome lo mbuta dia nyu nyekɔ Ɛmɛnyi waki Nzambi. Bible mbanyotshutshuya dia monga la dionga dia ngasɔ. Dimi lakɛnyi lo nsanganya yanyu elui w’asungu, w’anto w’edima, ndo weho ekina wa koho ya demba wele etema awɔ waki woho wamɛ nɛ dia nyekɔ onto la ɔnango. Kakianɛ dimi lambeya kɛnɛ kasala dia nyu monga ngasɔ. Ekɔ Nzambi kanyu.’
Ɔtɛkɛta wa Nzambi akewoya etena kele “kete ayulula la ewu ka [Jehowa].” (Isaya 11:9) Kânga ɛlɔ kɛnɛ, l’ekotshamelo ka prɔfɛsiya ya lo Bible, olui a woke w’anto wele la miliyɔ y’anto “uma lu wedja tshe, ndu uma lu wauhu tshe, ndu uma lu weuhu w’antu tshe, ndu w’eteketa tshe” wekɔ lo sangana kâmɛ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. (Enyelo 7:9) Vɔ wekɔ lo kongɛ dia mɛna woho wayɔhɛna ngandji lohetsho lo tshunda di’anto dia l’andja w’otondo diayokotsha kema edja sangwelo diakalake Jehowa Abarahama ɔnɛ: “Wedja tshe wa la kete wayotshokwama uma le tukanula taye.”—Etsha 3:25.
[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]
a Tshɛkɛta “dioho” nembetshiyaka dikambo dimɔtshi diendana la anto wotshikitanyi l’anto akina oma lo lokoho la demba, wodja, ɔtɛmwɛlɔ, ɔtɛkɛta kana mbekelo yele lawɔ.
[Osato wa lo lɛkɛ 4]
Ɔlɛmbɛ waki Nzambi waketshaka ase Isariyɛlɛ dia mboka angɛndangɛnda ngandji
[Osato wa lo lɛkɛ 5]
Wetshelo akɔna wakokaso kondja oma lo wɛɛla w’ose Samariya l’ɔlɔlɔ?
[Osato wa lo lɛkɛ 6]
Nzambi kombisha ndoko dioho di’anto ɔkɔkɔ wa vɔ mbɔsa dia vɔ ndeka anto akina