“Nyosungukalake”
“Nkomeelo k’akambo cɛɛ kaya nsuke. . . . Nyosungukalake woho wa nyu nɔmbaka.”—1 PET. 4:7, Dyookaneelo dy’Oyooyo.
1. Aki ɔtɛ a dui wa wetshelo waki Yeso?
ETENA kaki Yeso Kristo lanɛ la nkɛtɛ, Diolelo diaki Nzambi mbaki ɔtɛ a dui wa wetshelo ande. Lo tshimbo ya Diolelo sɔ, Jehowa ayoyindja lowandji lande la lo andja w’otondo ndo ayokidia lokombo lande. Diakɔ diaketsha Yeso ambeki ande dia vɔ nɔmbaka Nzambi ɔnɛ: “Diulelu diaye diayi. Lulangu laye latshami la kete uku atshamalo l’ulungu.” (Mat. 4:17; 6:9, 10) Kem’edja, lowandji la Diolelo sɔ layanga komiya andja waki Satana ndo sala dia lolango laki Nzambi salema lo nkɛtɛ k’otondo. Oko wakataditshi Danyɛlɛ, Diolelo diaki Nzambi “diayulanya waulelu ako tshe [wa nshi nyɛ], diayâshila ushiki, ku dio diame diayushikikala pundju.”—Dan. 2:44.
2. a) Ngande wakakoke mbeya ambeki waki Yeso ɔnɛ nde aya lo lowandji la Diolelo? b) Djembetelo shɔ yakahombe mɛnya nto dikambo diakɔna?
2 Lam’ele oyelo wa Diolelo diaki Nzambi waki dikambo di’ohomba efula le ambeki waki Yeso, vɔ wakawombola ɔnɛ: “Ayuyala djimbitelu yakona ya lam’ayuyuya ndu y’ekumelu k’etena kene?” (Mat. 24:3) Djembetelo shɔ yayɛnama nɛ dia wôngelo wa Kristo lo lowandji la Diolelo hawotɛnama le anto wa la nkɛtɛ. Yɔ yekɔ djembetelo yele la tenyi efula yendana l’awui efula wakatatami l’Afundelo. Diakɔ diele, ambeki waki Yeso wakasɛnaka nshi shɔ wakakoke shihodia dia nde akatatɛ mbolɛ l’olongo. Djembetelo shɔ yakakoke mɛnya nto etatelo k’etena kelamɛ lo Bible ɔnɛ “nshi y’ekumelu” ya dikongɛ nɛ di’akambo dialɔmbɔla nkɛtɛ ɛlɔ kɛnɛ.—2 Tim. 3:1-5, 13; Mat. 24:7-14.
Nyosungukalake lo nshi y’ekomelo
3. Lande na kahomba Akristo sungukalaka?
3 Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Nkomeelo k’akambo cɛɛ kaya nsuke. Nyokanake tomba ndo nyosungukalake wooho wokoki dya nyu nɔmbaka.” (1 Pet. 4:7, Dyookaneelo dy’Oyooyo) Ambeki waki Yeso wakahombe sungukalaka dia vɔ sɛdingolaka akambo wa lo andja wɛnya dia nde aya lo lowandji la Diolelo. Ndo vɔ wakahombe nyomoleka sungukala oko wakayasukanaka ekomelo ka dikongɛ di’akambo nɛ. Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Nyosungukalake, dikambo hanyeewe onya wayookalola nkanga ngelo [dia ndjolanya andja waki Satana].”—Mako 13:35, 36, Dyookaneelo dy’Oyooyo.
4. Ɛnya otshikitanu wele lam’asa anto wasɛna lo andja waki Satana la ekambi waki Jehowa. (Enda ndo kiombo.)
4 Lo tshɛ kawɔ, anto wekɔ lo nɔmbwama oma le Satana ndo vɔ hawoshihodia kitshimudi y’akambo weta lo andja. Vɔ hawoshihodia wôngelo waki Kristo lo lowandji la Diolelo. Koko ambeki wa mɛtɛ waki Kristo wekɔ lo tetemala sungukala ndo vɔ shihodiaka kitshimudi ya mɛtɛ y’akambo wakete lo ntambe ketshi. Oma ko 1925, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakashihodia dia Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndo akambo wakayosalema l’ɔkɔngɔ adiɔ wekɔ djembetelo ya shikaa yɛnya dia wôngelo wa Kristo lo lowandji la Diolelo l’olongo wakatatɛ lo 1914. Etena kɛsɔ mbakatatɛ mbadiema nshi y’ekomelo ya dikongɛ di’akambo nɛ dialɔmbwama oma le Satana. Aha la mbeya kitshimudi y’akambo weta, asɛdingodi efula suyaka dia otshikitanu wa mamba wekɔ lam’asa nshi yaki la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo la nshi yakadiyele.—Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Eleko k’ofukutanu kakatatɛ.”
5. Lande na kele ekɔ ohomba dia sho tetemala sungukala?
5 Aya suke la ntambe k’otondo kele awui wa kɔlɔ efula wasalema lo andja w’otondo mɛnyaka dia tekɔ lo nsɛna lo nshi y’ekomelo. Etena ka tshitshɛ keto kambotshikala la ntondo ka Jehowa mbidjangɛ Kristo dia nde nɔmbɔla olui w’andjelo dia ndanya andja waki Satana. (Eny. 19:11-21) Akristo wa mɛtɛ nɔmbamaka dia vɔ tetemala sungukala. Ekɔ ohomba efula sho tetemala sala dikambo sɔ etena kalongamɛso ekomelo ka dikongɛ nɛ. (Mat. 24:42) Sho pombaka tetemala sungukala ndo l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Kristo sho pombaka kotsha olimu ɔmɔtshi wa shikaa wakambema lo nkɛtɛ k’otondo.
Olimu wakambema lo nkɛtɛ k’otondo
6, 7. Ngande wambohama olimu w’esambishelo lo nshi y’ekomelo?
6 Olimu wahomba ekambi waki Jehowa kamba wekɔ etenyi kɛmɔtshi ka djembetelo ya tenyi tenyi yɛnya dia tekɔ lo nsɛna lo nshi y’ekomelo ya dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ. Yeso akalembetshiya olimu wakambema lo nkɛtɛ k’otondo ɔsɔ etena kakandashile akambo wayosalema l’etena k’ekomelo. Nde akadje ndo ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ lo prɔfɛsiya kande: “Lukumu l’ololo lone la diulelu layusambishama lu kete tshe, uku omenyi le wedja tshe. L’okongo diku, ekumelu kayuya.”—Mat. 24:14.
7 Ohokanyiya yema lo kɛnɛ kendana l’akambo amɔtshi wendana la prɔfɛsiya ka Yeso kɛsɔ. Anto wakasambishaka lokumu l’ɔlɔlɔ waki yema tshitshɛ etena kakatatɛ nshi y’ekomelo lo 1914. Koko ɛlɔ kɛnɛ, lofulo lɔsɔ lambohama woho w’anyanya. Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana 7 000 000 wekɔ lo sambisha lo nkɛtɛ k’otondo ndo vɔ kahanyema lo tshumanelo ndekana 100 000. Ndo nto, miliyɔ 10 y’anto wakasangana kâmɛ la wɔ lo Eohwelo ka nyɔi ka Kristo. Lofulo lɔsɔ ndeka lɔnɛ lakɔtɔ lo Eohwelo la Ɛmɛnyi wa Jehowa ɔnɔnyi wetshi la fwa.
8. Lande na kele wekamu hawoshimbe di’olimu w’esambishelo ntshɔ otsha la ntondo?
8 Ande esambishelo ka mamba kendana la Diolelo diaki Nzambi kasalema lo wedja tshɛ la ntondo k’ekomelo ka dikongɛ nɛ ndja lee! Tɔ kekɔ lo salema kânga mbele Satana ekɔ ‘jambizambi ya dikongɛ nɛ di’akambo.’ (2 Kor. 4:4) Ase pɔlɔtikɛ, ase ɛtɛmwɛlɔ ndo wanɛ tshɛ wayasha l’awui w’okanda wa lo andja ɔnɛ mbidja ndo tita sango tawɔ sɛngiyamaka oma le nde. Lâsɔ lande na kele esambishelo kekɔ lo tatetemala ntshɔ otsha la ntondo? Ekɔ diɛsɛ oma l’osukɔ waki Jehowa. Diakɔ diele, olimu w’esambishelo ka Diolelo wambohama lo yoho ya diambo kânga mbasala Satana la wolo dia memadja olimu akɔ.
9. Lande na kakoka ehamelo kaso ka lo nyuma mbɔsama oko tshondo ya dihindo?
9 Woho watatshu olimu w’esambishelo ka Diolelo otsha la ntondo ndo ohamelo wa lo nyuma w’ekambi waki Jehowa kokaka mbɔsama oko tshondo ya dihindo. Otondongaka Nzambi hasukɛ ekambi ande lo mbalɔmbɔla ndo mbakokɛ, tshike olimu w’esambishelo totowosalema. (Adia Mateu 19:26.) Sho kokaka monga la eshikikelo dia lam’ele nyuma k’ekila kaki Nzambi kekɔ lo kamba l’etema w’ekambi ande watetemala sungukala ndo wetawɔ dia mbokambɛ, olimu w’esambishelo wayotetemala polo l’ekomelo ko “l’okongo diku ekumelu kayuya.” Etena kɛsɔ kekɔ lo ndjasukana esadi esadi.
‘Fɔnu ka woke’
10. Ngande wakakɔndɔla Yeso oyelo wa fɔnu ka woke?
10 Ekomelo ka dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ kayokoma lo kɛnɛ kelɛ Bible ɔnɛ ‘fɔnu ka woke.’ (Eny. 7:14) Bible hatotɛ edja ka ngande kayoviya fɔnu kɛsɔ, koko Yeso akate ate: “L’okongo diku, fono ka w[oke] kayuya, wuhu wahatayala uma k’etatelu k’andja edja ndu kakiane, ndu wuhu wahayalaki pundju.” (Mat. 24:21) Naka sho sɛdingola fɔnu kakakomɛ andja ɔnɛ, ɛnyɛlɔ Ta dia hende di’andja w’otondo diele anto lam’asa miliyɔ 50 la 60 wakadiakema, kete sho kokaka mbuta dia fɔnu ka woke kayoleka monga wolo efula. Tɔ kayokoma lo kondoko yatɔ lo ta dia Aramangɛdɔna. Lo etena kɛsɔ mbayotoma Jehowa alembe ande dia ndjolanya dikongɛ di’otondo diaki Satana dia la nkɛtɛ.—Eny. 16:14, 16.
11, 12. Dikambo diakɔna diayɛnya etatelo ka fɔnu ka woke?
11 Prɔfɛsiya ya lo Bible hayotɛnya etena kayomɛ etenyi ka ntondo ka fɔnu ka woke, koko yɔ tɛnyaka dui dia diambo diayɛnya etatelo ka fɔnu kɛsɔ. Dui sɔ ele elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ oma le ewandji wa pɔlitikɛ. Lo prɔfɛsiya ya lo Bible yele lo Enyelo tshapita 17 ndo 18, ɛtɛmwɛlɔ wa kashi mbɛdikamaka la womoto kanga loseka lasala monanyi la akongɛ wa pɔlitikɛ wa lanɛ la nkɛtɛ. Enyelo 17:16 mɛnyaka dia kem’edja mandji ya pɔlitikɛ “yayuhetsha umuntu a luseka. Yo yayûhandjula, yayûtshika utakataka, yayole umunyi andi, yayûtshumba ushiki.”
12 Lam’ayokoka etena k’awui asɔ salema, Nzambi “a[y]otshiya dikambu ne l’etema awo dia vo tsha uku lulangu landi,” dia vɔ ndanya ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa kashi. (Eny. 17:17) Ɔnkɔnɛ, sho kokaka mbuta dia Nzambi mbayolanya ɛtɛmwɛlɔ wa kashi l’ɔtɛ wa wetshelo wa kashi wahɔtɔnɛ la lolango lande wetshawɔ ndo lo woho wambowɔhɛnyahɛnya ekambi ande deko aha nɛ. Anto wa lo andja ɔnɛ lo tshɛ kawɔ hawokombola di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndanyema. Koko ekambi wa kɔlamelo waki Jehowa kombolaka dikambo sɔ. Ndo lo nshi y’ekomelo nyɛ, vɔ wekɔ lo tewoya anto dia elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ɛsɔ.
13. Kakɔna kɛnya dia elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi kayosalema lo tshenyi ya wonya?
13 Anto wayonyanga efula dia mɛna woho wayolanyema ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. Prɔfɛsiya ya lo Bible mɛnyaka dia “khumi ya dikanga [mɔtshi] ya la kete” yayota lo kɛnɛ kendana la elanyelo kɛsɔ ɔnɛ: “Hai! hai! . . . Wambûhandjula l’ushidi otoi!” (Eny. 18:9, 10, 16, 19) Woho wakamba Bible l’ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “l’ushidi otoi” mɛnyaka dia dui sɔ diayosalema lo tshenyi ya wonya.
14. Kakɔna kayosala Jehowa etena kayɔlɔshama ekambi ande oma le atunyi awɔ?
14 Tamboshihodia dia yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndanyema, ekambi waki Jehowa wakewoyaka dombwelo diande wayɔlɔshama. (Ezek. 38:14-16) Etena kayotatɛ ɔlɔshamelo ɔsɔ, andɔshi asɔ wayɔlɔsha Jehowa ɔnɛ lalaka dia kokɛ ekambi wakinde. Jehowa mbutaka ɔnɛ: “Ne dia lu kandjema kami la dja ya kele kami mba[yomɔtɛkɛta]. . . . Vo wayeya vati: Dimi keli [Jehowa].” (Adia Ezekiyele 38:18-23.) Nzambi mbutaka l’Ɔtɛkɛta ande ɔnɛ: ‘Ɔnɛ lanyonanda ambonanda ɔna sso diami.’ (Zek. 2:8) Ɔnkɔnɛ, etena kayotatɛ atunyi w’ekambi waki Nzambi wa lo andja w’otondo ndɔsha ekambi ande, Jehowa ayekɛ lonya. Nde ayɔsa yɛdikɔ yayokonya lo Aramangɛdɔna, mbuta ate kondoko y’etenyi k’ekomelo ka fɔnu ka woke. L’ɛlɔmbwɛlɔ ka Kristo, elui wa andjelo wa wolo wayolanya andja waki Satana dia kotsha dombwelo diaki Jehowa.
Shɛngiya yayonga la dikambo sɔ le so
15. Mbeya ɔnɛ ekomelo ka dikongɛ nɛ kaya suke pombaka monga la shɛngiya yakɔna le so?
15 Mbeya dia ekomelo ka dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ kekɔ lo ndjasukana esadi esadi pombaka monga la shɛngiya yakɔna le so? Ɔpɔstɔlɔ Petero akafunde ate: “Ne dia diango ne tshe diayolelo, ku dieli la nyu dia ndjala wuhu akona w’antu wayunyuyala lu akambu w’ololo tshe la w’ekila!” (2 Pet. 3:11) Ɛtɛkɛta ɛsɔ mbikaka epole ɔsɛkɛ l’ohomba wa tetemala sungukala dia ndjashikikɛ ɔnɛ lɔkɛwɔ laso mbɔtɔnɛka l’awui walɔmba Nzambi ndo ɔnɛ sho kɛnɛmɔlaka etsha w’anto wamamema Nzambi ndo wɛnya ngandji kawokaso lo lɔsɛnɔ laso. L’atei w’etsha ɛsɔ mbele ndo welo wadjaso l’otema ɔtɔi dia sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo la ntondo k’ekomelo ndja. Petero akafunde nto ate: “Nkomeelo k’akambo cɛɛ kaya nsuke. . . . Nyosungukalake woho wa nyu nɔmbaka.” (1 Pet. 4:7, Dyookaneelo dy’Oyooyo) Sho ndjasukanyaka la Jehowa ndo mɛnyaka ngandji kawokaso lo mbɔlɔmbaka mbala la mbala dia nde tɔlɔmbɔla lo tshimbo ya nyuma k’ekila ndo ya etshumanelo ka lo andja w’otondo.
16. Lande na kahombaso kitanyiya dako diaki Nzambi l’otema ɔtɔi na?
16 Lo nshi ya pâ nyɛ, sho pombaka kitanyiya l’otema ɔtɔi dako dia l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi diata ɔnɛ: “Nyewo ololo uku [akɛndakɛndanyu], aha uku dinginya, keli uku akanga a yimba. Nyuyatshungweli etena, ne dia nshi nye yeko kolo.” (Ef. 5:15, 16) Nshi nyɛ mbamboleka fulanɛ awui wa kɔlɔ. Satana ambotondja akambo efula l’oyango wa shimba ekambi waki Jehowa dia vɔ sala lolango lande kana dia mbaekola timba tawɔ. Oko weso ekambi waki Nzambi, sho mbeyaka dikambo sɔ ndo hatetawɔ kânga dui ɔtɔi toshishɛ kɔlamelo yaso le Nzambi. Ndo nto, sho mbeyaka kɛnɛ kayanga salema kem’edja ndo sho kitshaka wɛkamu aso tshɛ le Jehowa ndo lo asangwelo ande.—Adia 1 Joani 2:15-17.
17. Lembetshiya woho wayoyaoka ehandɔ w’oma lo Aramangɛdɔna etena kayotatɛ eolwelo.
17 Daka dia diambo diaki Nzambi dia mbolola wanɛ wakavu diayokotshama nɛ dia “eulwelu k’antu w’ololo la antu wa kolo uma lu nyoi kayuyala.” (Etsha 24:15) Tolembete daka nɛ diananda otema diata ɔnɛ: “Eulwelu . . . kayuyala”! (Sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Sho kema la tâmu nɛ dia Jehowa ambosha ɔtɛkɛta! Isaya 26:19 mbishaka daka nɛ: “Wavo aye wayuyala la lumu. . . . Wane wudjashi lu ditshu wemo, wimbi esambu l’ongenongeno ne dia . . . we ayukimo usasi dia vo mpeta lu kete yeli la aledi.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakotshama etena ka kakaloya Nzambi ekambi ande wa lo nshi y’edjedja lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ ndo vɔ toshaka eshikikelo ɔnɛ vɔ wayokotshama lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ lo andja w’oyoyo. Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wayonga etena kayonga wanɛ wayolɔ kâmɛ la wakiwɔ wa ngandji nto lee! Eelo, ekomelo k’andja waki Satana kambosukana ndo andja w’oyoyo waki Nzambi waya k’emembe. Lâsɔ ekɔ mɛtɛ ohomba dia sho sungukalaka!
Yɔnɛ Alan Greenspan akatondja dibuku diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Eleko k’ofukutanu: Awui w’akadikadi wa lo Andja w’oyoyo (lo Angɛlɛ) lo 2007. Nde akakambe suke l’ɛnɔnyi 20 oko ɔnɔmbɔdi wa tshunda dienda awui wa falanga lo États-Unis. Yɔnɛ Greenspan ekɔ lo nembetshiya otshikitanu wa woke wele lam’asa andja waki la ntondo ka 1914 ndo wɔnɛ wakayele lo mbuta ate:
“Lo ndjela alapɔlɔ tshɛ wakatalongola l’ɛnɔnyi waki la ntondo ka 1914, mɛnamaka dia anto la wedja wa lo nshi shɔ lo tshɛ kawɔ wakalɛmiyanaka efula ndo wakatahamaka lo kɛnɛ kendana la mbekelo ndo l’awui wa tshulatshula; anto wakatalekaka ntshɔ otsha la ntondo. Ntambe ka dikumi la divwa kakakomiya osondjelo w’anto lo lɔhɔmbɔ. Akɛnamaka dia awui wa ngala washishɛ onto nɛmɔ diande waki wotashile. . . . Awui wa tshulatshula wakahame efula lo ntambe ka dikumi la divwa k’otondo, anto wakasale mboka ya kawolo, waa telefɔnɛ, waa filmɛ, mituka, wakadje kura, ndo wakake mvudu yaheyama mbadia. Ohamelo w’awui w’aseka enganga, olelo wa dimɛna, okahanyelo w’efula w’ashi wa pudipudi, akambo asɔ tshɛ wakɛnyaka dia anto kokaka nongamɛ dia monga la lɔsɛnɔ l’otale . . . Anto tshɛ wakɔsaka dia awui wayotetemalaka ngasɔ oto.”
Koko . . . “Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakayolekaka ndanya loshilambo ndo mbekelo y’amɛna yaki l’anto ndeka ndo Ta dia hende di’andja w’otondo diakadiake anto efula la fwa, mbuta ate Ta dia ntondo diakalanya kanyi mɔtshi. Handokoke mbohɛ ɛnɔnyi waki la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndɔma, etena kakɛnamaka dia anto wayotatetemalaka pama tsho. Ɛlɔ kɛnɛ woho wɛnaso akambo ambotshikitana efula la ntambe ketshi, koko ondo woho wɔsaso akambo nshi nyɛ mbɔtɔnɛka la woho wetawɔ mɛtɛ. Onde awui wa wɔma, wodelo wa djungudungu y’okama wa nkɛtɛ kana kanyi ya mamɛ nto lotshungɔ lele l’anto, wayosalɛ anto wataleke pama l’awui wa mɔndializasiɔ kɛnɛ kakâsalɛ Ta dia ntondo di’andja w’otondo? Ndoko onto lakoka mbisha okadimwelo wa shikaa.”
Yɔnɛ Greenspan ekɔ lo mbohɔ ɛtɛkɛta wakate Benjamin M. Anderson (1886-1949) ɔnɛ laki ombetsha awɔ wa Économie lo kalasa y’adidi ate: “Wanɛ wele epalanga wohɔ ndo weya woho waki andja la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndɔma kokaka kombola lɔsɛnɔ la lo nshi shɔ efula. Lotui tshitshi laki lo nshi shɔ latayalaka nto.”—Economics and the Public Welfare.
Ɛtɛkɛta wa weho ɔsɔ mbatanema ndo lo dibuku dimɔtshi (A World Undone) diakatondja yɔnɛ Gerald Meyer lo 2006. Sho mbadiaka lɔkɔ ɔnɛ: “Anto mbutaka mbala efula ɔnɛ awui wakete l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto ‘wakatshikitanya awui tshɛ.’ Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ lo kɛnɛ kendana la Ta dia Woke [1914-1918]. Ta sɔ diakatshikitanya mɛtɛ awui tshɛ: aha paka elelo wakakitola wedja kana mandji ndo nshi yayaye ya wedja, koko ndo woho wakayaɔsaka anto ndo wakawɔsaka andja oma k’etena kɛsɔ. Anto hawongaki nto la woho wa lɔsɛnɔ laki la wɔ la ntondo ka ta sɔ.”
Onde wɛ âkohɔ?
• Aki ɔtɛ a dui wa wetshelo waki Yeso?
• Lo yɛdikɔ yakɔna yambosambishama Diolelo ɛlɔ kɛnɛ?
• Lande na kele ekɔ ohomba tetemala sungukala?
• Ngande wakokeketsha daka diele lo Etsha 24:15?
[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 16, 17]
ELEKO K’OFUKUTANU KAKATATƐ
Yɔnɛ Alan Greenspan akatondja dibuku diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: Eleko k’ofukutanu: Awui w’akadikadi wa lo Andja w’oyoyo (lo Angɛlɛ) lo 2007. Nde akakambe suke l’ɛnɔnyi 20 oko ɔnɔmbɔdi wa tshunda dienda awui wa falanga lo États-Unis. Yɔnɛ Greenspan ekɔ lo nembetshiya otshikitanu wa woke wele lam’asa andja waki la ntondo ka 1914 ndo wɔnɛ wakayele lo mbuta ate:
“Lo ndjela alapɔlɔ tshɛ wakatalongola l’ɛnɔnyi waki la ntondo ka 1914, mɛnamaka dia anto la wedja wa lo nshi shɔ lo tshɛ kawɔ wakalɛmiyanaka efula ndo wakatahamaka lo kɛnɛ kendana la mbekelo ndo l’awui wa tshulatshula; anto wakatalekaka ntshɔ otsha la ntondo. Ntambe ka dikumi la divwa kakakomiya osondjelo w’anto lo lɔhɔmbɔ. Akɛnamaka dia awui wa ngala washishɛ onto nɛmɔ diande waki wotashile. . . . Awui wa tshulatshula wakahame efula lo ntambe ka dikumi la divwa k’otondo, anto wakasale mboka ya kawolo, waa telefɔnɛ, waa filmɛ, mituka, wakadje kura, ndo wakake mvudu yaheyama mbadia. Ohamelo w’awui w’aseka enganga, olelo wa dimɛna, okahanyelo w’efula w’ashi wa pudipudi, akambo asɔ tshɛ wakɛnyaka dia anto kokaka nongamɛ dia monga la lɔsɛnɔ l’otale . . . Anto tshɛ wakɔsaka dia awui wayotetemalaka ngasɔ oto.”
Koko . . . “Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakayolekaka ndanya loshilambo ndo mbekelo y’amɛna yaki l’anto ndeka ndo Ta dia hende di’andja w’otondo diakadiake anto efula la fwa, mbuta ate Ta dia ntondo diakalanya kanyi mɔtshi. Handokoke mbohɛ ɛnɔnyi waki la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndɔma, etena kakɛnamaka dia anto wayotatetemalaka pama tsho. Ɛlɔ kɛnɛ woho wɛnaso akambo ambotshikitana efula la ntambe ketshi, koko ondo woho wɔsaso akambo nshi nyɛ mbɔtɔnɛka la woho wetawɔ mɛtɛ. Onde awui wa wɔma, wodelo wa djungudungu y’okama wa nkɛtɛ kana kanyi ya mamɛ nto lotshungɔ lele l’anto, wayosalɛ anto wataleke pama l’awui wa mɔndializasiɔ kɛnɛ kakâsalɛ Ta dia ntondo di’andja w’otondo? Ndoko onto lakoka mbisha okadimwelo wa shikaa.”
Yɔnɛ Greenspan ekɔ lo mbohɔ ɛtɛkɛta wakate Benjamin M. Anderson (1886-1949) ɔnɛ laki ombetsha awɔ wa Économie lo kalasa y’adidi ate: “Wanɛ wele epalanga wohɔ ndo weya woho waki andja la ntondo ka Ta dia ntondo di’andja w’otondo ndɔma kokaka kombola lɔsɛnɔ la lo nshi shɔ efula. Lotui tshitshi laki lo nshi shɔ latayalaka nto.”—Economics and the Public Welfare.
Ɛtɛkɛta wa weho ɔsɔ mbatanema ndo lo dibuku dimɔtshi (A World Undone) diakatondja yɔnɛ Gerald Meyer lo 2006. Sho mbadiaka lɔkɔ ɔnɛ: “Anto mbutaka mbala efula ɔnɛ awui wakete l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto ‘wakatshikitanya awui tshɛ.’ Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ mɛtɛ lo kɛnɛ kendana la Ta dia Woke [1914-1918]. Ta sɔ diakatshikitanya mɛtɛ awui tshɛ: aha paka elelo wakakitola wedja kana mandji ndo nshi yayaye ya wedja, koko ndo woho wakayaɔsaka anto ndo wakawɔsaka andja oma k’etena kɛsɔ. Anto hawongaki nto la woho wa lɔsɛnɔ laki la wɔ la ntondo ka ta sɔ.”
[Osato wa lo lɛkɛ 18]
Jehowa ayotoma elui w’andjelo wa wolo lo Aramangɛdɔna