TOKOYA MBETAWƆ KAWƆ | JƆNATANA
“Wakayonga la dimama dia lɔngɛnyi la wolo”
Ta diakashile ndo wɔladi wakayala lo Okidi wa Ela. Lɔpɛpɛ lakanyinginyaka mvudu y’apɛma ya lo mpango k’asɔlayi. La dikɔlɔ sɔ, nkumekanga Saolo akasangana l’anto ande amɔtshi. Ɔnande l’enondo, Jɔnatana aki lawɔ ndo ɔlɔngɔlɔngɔ w’olami w’ɛkɔkɔ akakɔndɔlaka dui dimɔtshi diakatombe la wasaso tshɛ. Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ aki Davidɛ ndo nde aki l’ohetoheto ndo la wangasanu. Saolo akahokamɛka la yambalo tshɛ ndo nde konanga pandja kaanga dui ɔtɔi diakataka Davidɛ. Ngande wakayaoke Jɔnatana? Nde akalɛndja ata efula l’olimu ande wakandakambɛka Jehowa oko ɔsɔlayi. Koko aha nde mbakadjisha otshumba ɛlɔ. Ɔlɔngɔlɔngɔ ɔsɔ mbakadjisha otshumba. Davidɛ akadiaki Ngɔliyatɛ pami ka dikongote! Onde Jɔnatana ekɔ lo mboka Davidɛ kandjema l’ɔtɛ wa woho w’otombolawɔ?
Kɛnɛ kakasale Jɔnatana koka kambiya. Bible mbutaka ɔnɛ: “Kam’akashidiya Davidɛ nsawola la Saolo, Jɔnatana nde la Davidɛ wakayonga la dimama dia lɔngɛnyi la wolo ndo Jɔnatana akatatɛ mbolanga oko wayalangande.” Jɔnatana akasha Davidɛ ɛlɔtɔ ande wa ta, mbidja ndo ota ande, ɔsɔ mɛtɛ aki woshasha wa mamba, lam’ele ota wa Jɔnatana wakanyanyemaka efula. Kɛnɛ koleki ele, Jɔnatana nde la Davidɛ wakadje sheke ya lɔngɛnyi ndo wakashana daka dia sukanɛ lam’asawɔ.—1 Samuɛlɛ 18:1-5.
Ngasɔ mbakatatɛ lɔngɛnyi lele l’atei wa lɔngɛnyi loleki dimɛna lɔkɔndwami lo Bible. Lɔngɛnyi lekɔ dui di’ohomba efula le anto wele la mbetawɔ. Naka sho nsɔna angɛnyi la lomba, sukanɛ lam’asaso ndo monga angɛnyi wele la kɔlamelo, kete sho koka nkeketsha mbetawɔ kaso l’andja wahayokana anto ngandji ɔnɛ. (Tokedi 27:17) Nyɛsɔ tende wetshelo wakokaso nkondja oma le Jɔnatana lo kɛnɛ kendana la lɔngɛnyi.
Kɛnɛ kaki lo kiɔkɔ ya lɔngɛnyi lawɔ
Ngande wakawɔtɔ lɔngɛnyi la ma ma lɔsɔ esadi eto? Dia nkadimola lo dimbola sɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole awui wakaakomɛ lo nsɛnɔ yawɔ. Jɔnatana akatenyanyaka tena dia wolo. Nkumekanga Saolo akatatshikitanaka otsha lo kɔlɔ l’edja k’ɛnɔnyi. Oma l’etatelo nde aki l’okitshakitsha ndo aki pami kaki l’okitanyiya ndo la mbetawɔ, koko nde akayokomaka nkumekanga k’otako ndo kakikokitanyiyaka Nzambi.—1 Samuɛlɛ 15:17-19, 26.
Lam’ele Jɔnatana aki ma ma la she, nde akakoke nyanga efula l’ɔtɛ w’otshikitanu ɔsɔ. (1 Samuɛlɛ 20:2) Aha la taamu, Jɔnatana akayambolaka etombelo akɔna wakakoke monga la lɔkɛwɔ la Saolo le wodja wakasɔnama oma le Nzambi. Onde ohindodi waki nkumekanga Saolo wayanganya anto oma lo mboka ka dimɛna ndo mbakonya diaha vɔ mbetawɔma le Jehowa? Ɔsɔ mɛtɛ aki tena dia wolo le Jɔnatana, pami kaki la mbetawɔ.
Awui wakahomana la nde asɔ, koka tokimanyiya dia nshihodia kɛnɛ kakakotola Jɔnatana otsha le ɔlɔngɔlɔngɔ Davidɛ. Jɔnatana akɛnyi dia Davidɛ ekɔ la mbetawɔ ka wolo. Ohɔ dia otshikitanyi l’asɔlanyi wa Saolo, Davidɛ kombotshama wɔma lo woho waki Ngɔliyatɛ dikongote. Davidɛ akɔshi dia lam’ele nde akatatshɔka lo ta la lokombo la Jehowa, nde akaleke Ngɔliyatɛ ndo dihomɔ dia nde dia ta tshɛ wolo.—1 Samuɛlɛ 17:45-47.
Ɛnɔnyi engana la ntondo, Jɔnatana nde lawɔ akasale akambo woho akɔ waamɛ. Nde aki l’eshikikelo dia apami ahende, mbuta ate nde l’ɔmɛmbi ande wa dihomɔ dia ta wakakoke nɛndja olui w’asɔlayi waki la dihomɔ dia ta. Lande na? Jɔnatana akate ate: “Ndooko kakoka nshimba Jehowa.” (1 Samuɛlɛ 14:6) Ɔnkɔnɛ, Jɔnatana nde la Davidɛ wakafɔnaka lo dui nɛ: Vɔ tshɛ waki la mbetawɔ ka wolo otsha le Jehowa ndo wakawokaka ngandji k’efula. Ɔsɔ mbaki kiɔkɔ y’oshika ya lɔngɛnyi laki lam’asa apami ahende asɔ. Kaanga mbaki Jɔnatana l’ɛnɔyi otsha lo 50, mbaki nde ɔnaki nkumekanga laki la wolo efula ndo mbaki Davidɛ olami w’ɛkɔkɔ waki l’okitshakitsha laki ondo atakotsha kaanga ɛnɔnyi 20, vɔ wakɔtɔ l’ɔngɛnyi.a
Daka diakawadje aki mɛtɛ ekokelo ka lɔngɛnyi lawɔ. Lande na kataso ngasɔ? Davidɛ akeyaka kɛnɛ kakakongɛ Jehowa lo dikambo dia nde. Nde akahombe monga nkumekanga kayela k’Isariyɛlɛ! Onde nde akashɛ Jɔnatana dui sɔ? Keema! Lɔngɛnyi la dimɛna lele oko lɔnɛ laki lam’asawɔ, mpikama lo mbitanɛ akambo hwe hwe, koko aha lo namanɛ toseke kana kesana. Shɛngiya yakɔna yakonge la dui sɔ le Jɔnatana? Onde Jɔnatana akalongamɛka dia lushi lɔmɔtshi nde ayonga nkumekanga ndo nɔngɔsɔla wandja wakasale she? Bible hate dia Jɔnatana akalɔshanaka la tokanyi ta kɔlɔ; koko tɔ totɛka paka dia dui diakaleke ohomba, mbuta ate kɔlamelo ndo mbetawɔ ka Jɔnatana. Nde akakoke mɛna dia nyuma ka Jehowa kaki kaamɛ la Davidɛ. (1 Samuɛlɛ 16:1, 11-13) Ɔnkɔnɛ, Jɔnatana akakotsha dɔkɔlɔkɔ diande ndo akatetemala mbɔsa Davidɛ oko ɔngɛnyi, koko aha oko otunyi ande. Jɔnatana akalange dia lolango la Jehowa kotshama.
Jɔnatana nde la Davidɛ wakafɔnaka lo woho wakiwɔ la mbetawɔ ka wolo ndo lo woho wakawokaka Jehowa ngandji
Akɛnama dia lɔngɛnyi lɔsɔ laki tshondo y’ɔtshɔkɔ. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma lo mbetawɔ ka Jɔnatana? Ekambi wa Nzambi tshɛ hawohombe mbohɛ ɛlɔlɔ waya oma lo lɔngɛnyi. Lɔngɛnyi hendana l’ɛnɔnyi kana dihole diakole onto, koko lɔngɛnyi koka tela ɛtshɔkɔ naka angɛnyi akɔ wekɔ la mbetawɔ ka mɛtɛ. Jɔnatana nde la Davidɛ waki l’akoka wa sambana ndo keketshana lam’asawɔ lo tena dia paa. Ndo vɔ akɔ ahende waki l’ohomba w’ekimanyelo ka woho ɔsɔ nɛ dia waki suke la mpomana l’ekakatanu wa wolo wendana la lɔngɛnyi lawɔ.
Le onto akɔna ayondotshikala la kɔlamelo?
L’etatelo, Saolo akokaka Davidɛ ngandji k’efula ndo akawodje owandji w’asɔlayi ande. Koko otshikitanyi la Jɔnatana, Saolo akalɛndjama oma le otunyi wa kɔlɔ efula, mbuta ate kandjema. Davidɛ akalɛndja ase Filistiya, atunyi w’ase Isariyɛlɛ mbala ko mbala. Anto wakatatɛ ntombola ndo ngɛnangɛna Davidɛ. Wamato amɔtshi w’ase Isariyɛlɛ wakayembaka ɔnɛ: “Saolo ambodiaka nunu nunu diande, ndo Davidɛ nunu akumi akumi diande.” Saolo k’ɔngɛnangɛna lembo lɔsɔ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Oma ko lushi lɔsɔ, Saolo akendaka Davidɛ nshi tshɛ la sso dia kɔlɔ.” (1 Samuɛlɛ 18:7, 9) Nde akokaka wɔma ɔnɛ Davidɛ mbeyaka ndjowɔhɔtɔla lo wandji lande. Aki mɛtɛ dui di’engiya le Saolo. Ekɔ mɛtɛ dia Davidɛ akeyaka dia nde kayɔhɛna Saolo, koko nde kokanyiyaka di’ɔnɛ nde ayɔsa lo wandji lɔsɔ etena kakolɛ nkumekanga kakasɔnama oma le Jehowa.
Saolo akayange dia ndjakisha Davidɛ lo ta, koko nde kotondoya. Davidɛ akatetemala mbidja etshumba lo ata ndo nde akalɛmiyamaka oma le wodja. Saolo akahembe dia ntshumanya nkumbo kande, mbuta ate ekambi ande tshɛ ndo ɔnande l’endondo dia mbɔtɔ she dia ndjaka Davidɛ. Ohokanyiya lonyangu l’efula laki la Jɔnatana dia mɛna she asala akambo lo yoho shɔ! (1 Samuɛlɛ 18:25-30; 19:1) Jɔnatana aki ɔna laki la kɔlamelo, koko nde aki nto ɔngɛnyi wa kɔlamelo. Kakianɛ, mɛnamaka dia kɔlamelo yande otsha le she la ɔngɛnyi ande yambɔtɔ l’ohemba. Kakɔna kayondosala?
Jɔnatana akate ate: “Nkumekanga hahombe salɛ Davidɛ di’okambi ande kɔlɔ, nɛ dia nde hakosale kɔlɔ, ndo kɛnɛ kamondokosalɛ kekɔ la wahɔ le yɛ. Nde akadje lɔsɛnɔ lande lo waale dia ndjaka ose Filistiya, ko Jehowa akasha Isariyɛlɛ w’otondo otshumba wa woke. Wɛ akɛnyi dikambo sɔ ndo wɛ akangɛnangɛna efula. Ko lande na koyolanga salɛ dikila di’onto laha la onongo kɔlɔ lo nyanga dia ndjaka Davidɛ odiakadiaka?” Dui dia diambo ko, Saolo akahokamɛ Jɔnatana ndo akatshibe dia nde hatosalɛ Davidɛ kɔlɔ. Koko Saolo kokotsha ɛtɛkɛta ande. L’ɔkɔngɔ wa Davidɛ mbidja etshumba, Saolo akonge la nkɛlɛ k’efula ndo la kandjema, ko nde akawooke dikɔnga! (1 Samuɛlɛ 19:4-6, 9, 10) Koko Davidɛ akasandjɔ ndo akalawɔ oma lo luudu la Saolo.
Onde wɛ ambohomanaka l’okakatanu wa nsɔna onto lahombayɛ ntshikala la kɔlamelo otsha le nde? Dui sɔ koka mbisha paa efula. La ntondo k’akambo wa ngasɔ, anto amɔtshi koka kotɛ dia wɛ mbetsha wahɔ wa nkumbo lo dihole dia ntondo. Koko Jɔnatana akeyaka kɛnɛ kakaleke dimɛna. Ngande wakandakoke mbeta lo wedi waki she, etena kaki Davidɛ la kɔlamelo ndo l’okitanyiya otsha le Jehowa? Jɔnatana aketawɔ dia kɔlamelo yande otsha le Jehowa nɔmbɔla yɛdikɔ yande. Kɛsɔ kakokonya dia nde mbeta lo wedi waki Davidɛ. Kaanga mbele kɔlamelo yaki Jɔnatana otsha le Nzambi mbakahombe mbeta lo dihole dia ntondo, nde akɛnya dia nde aki la kɔlamelo otsha le she lo mbosha dako dia l’otema ɔtɔi lo dihole dia mbotɛ tsho kɛnɛ kakakoke ngɛnyangɛnya atoyi ande. Naka sho tshɛ onto l’onto mbokoya ɛnyɛlɔ kaki Jɔnatana lo mɛnyanya kɔlamelo, kete sho tshɛ tayokondja wahɔ.
Difuto dia kɔlamelo
Jɔnatana akahembe dia mbokanya Saolo nde la Davidɛ nto, koko mbala kɛnɛ Saolo kombohokamɛ. Davidɛ akaye le Jɔnatana lo woshɛshɛ ndo nde akawotɛ dia nde ekɔ la wɔma lo dikambo dia lɔsɛnɔ lande. Nde akawotɛ ate: “Ambontshikalɛ paka nna 1 to dia dimi mvɔ!” Jɔnatana aketawɔ dia tohemba she lo dikambo dia nde ndo kalola dia ndjewonya Davidɛ woho wele akambo. Davidɛ akahombe ndjashɛ ndo Jɔnatana akahombe mbewoya losango lo nkamba l’ota la pito. Jɔnatana akalɔmbɛ Davidɛ dia mbotshibɛ daka di’ɔnɛ: “Tonyake ngandji kayɛ ka kɔlamelo oma le ase luudu lami pondjo, oyadi kaanga Jehowa amboshila atunyi wa Davidɛ tshɛ oshiki oma la nkɛtɛ.” Davidɛ aketawɔ dia nde ayokokɛ ase luudu la Jɔnatana tshɛ.—1 Samuɛlɛ 20:3, 13-27.
Jɔnatana akahembe mbutɛ Saolo akambo w’amɛna wa Davidɛ, koko nkumekanga akomala! Nde akelɛ Jɔnatana ɔnɛ “ɔnaki womoto l’ɔtɔmbɔki” ndo akawote la diɔnyɔ tshɛ dia kɔlamelo yande otsha le Davidɛ yakashaka nkumbo kawɔ nsɔnyi. Nde akahembe nsala dia konya Jɔnatana dia monga la nsaki ka lokaki, lo mbotɛ ɔnɛ: “Edja tshɛ kele ɔna Jɛse la lɔsɛnɔ la nkɛtɛ, oyadi wɛ kana lowandji layɛ, ndooko kayoshikimala nge.” Jɔnatana kombetawɔ awui asɔ ndo akɔsɛngasɛnga ate: “Lande na kahombande ndjakema? Osadinde?” Saolo akandunganɛ la kɛlɛ! Kaanga mbakinde aya opalanga, nde aki ɔndɔshi w’ata wa wolo. Nde akoke ɔnande hita dikɔnga! Kaanga mbakinde manamana, dikɔnga diakete pa. Jɔnatana akalɔwɛ la sɔnyi ndo akanyange efula, nde akatombe la nkɛlɛ.—1 Samuɛlɛ 20:24-34.
Jɔnatana komonga la lokaki
La wedi a pindju, Jɔnatana akatshu kaamɛ l’okambi ande l’oswe nsuke la dihole diakayashɛ Davidɛ. Oko wakawokana, nde akoke lohito dia mbewoya Davidɛ dia Saolo aakatetemala nyanga dia mbodiaka. Oma laasɔ, Jɔnatana akakawoya okambi ande otsha l’osomba. Nde la Davidɛ wakatshikala vɔamɛ ato ndo wakonge la diaso dia sawola. Vɔ akɔ ahende wakalele ndo la lonyangu tshɛ Jɔnatana akalakana l’ɔngɛnyi ande, Davidɛ lakatatɛ lɔsɛnɔ l’ose dawɔ.—1 Samuɛlɛ 20:35-42.
Jɔnatana aketshaka kɔlamelo lo dihole dia ntondo, lo dihole dia nsaki yande hita. Aha la taamu, Satana lele otunyi w’anto tshɛ wele la kɔlamelo, akalange mɛna Jɔnatana ayela lokolo la Saolo ndo etsha nsaki ka nde ka monga la lowandji ndo lotombo lo dihole dia ntondo. Ohɔ dia, Satana nangaka di’anto monga la nsaki ka lokaki. Nde akatondoya dikambo sɔ le Adama la Eva, ambutshi aso wa ntondo. (Etatelo 3:1-6) Koko, nde kotondoya le Jɔnatana. Lo mɛtɛ Satana okotshama nsɔyi! Onde wɛ ayoshika ntanga la ntondo k’ohemba ɔsɔ? Tekɔ lo nsɛna l’etena kele anto efula wekɔ la lokaki. (2 Timɔte 3:1-5) Onde wɛ ayonga la kɔlamelo ndo ndjahondja l’ɛnyɛlɔ ka Jɔnatana?
Oko ɔngɛnyi waki la kɔlamelo, Jɔnatana akewola Davidɛ etena kakinde lo waale
“Wɛ aki la nɛmɔ di’efula le mi.”
Saolo akayoleka mpetsha Davidɛ lo tshamba ndeko. Jɔnatana kokoka nsala ndooko dui ndo nde akɛnyi she ɔsa yɛdikɔ ya kɔlɔ ya ntshumanya asɔlayi ko mbadianganya lo wodja w’otondo dia tayanganaka l’onto ɔtɔi laki kosala ndooko dui dia kɔlɔ l’oyango wa mbodiaka. (1 Samuɛlɛ 24:1, 2, 12-15; 26:20) Onde Jɔnatana akayatambiya l’awui asɔ? Lo mɛtɛ, ndooko dihole dia ntɛkɛta Bible dia nde akɔtɔ l’ɔnɔngɔ w’asɔlayi asɔ. Jɔnatana kokoka nsala dui sɔ lam’ele nde aki la kɔlamelo otsha le Jehowa, le Davidɛ ndo lo dɔkɔlɔkɔ diawɔ.
Woho wakandɔsaka ɔngɛnyi ande kotshikitana. L’ɔkɔngɔ diko, nde akatane diaso dia nyomɛnana la Davidɛ. L’etena kɛsɔ, Davidɛ aki la Hɔrɛshɛ, mbuta ate “dihole di’okonda.” Hɔrɛshɛ aki l’okonda, lo dikona mangana kilɔmɛtrɛ ngana lo sidɛ ɛstɛ ka Hɛbɛrɔna. Lande na kakayadje Jɔnatana lo waale lo ntshɔ dia tɛnana l’onto laki lo dawɔ ɔsɔ? Bible totɛka dia nde akatshu dia tokimanyiya Davidɛ “dia nde nkondja wolo le Jehowa.” (1 Samuɛlɛ 23:16) Ngande wakasale Jɔnatana dikambo sɔ?
Jɔnatana akatɛ ɔngɛnyi ande w’ɔlɔngɔlɔngɔ ate: “Tokake wɔma.” Nde akakotsha lo mboshikikɛ ɔnɛ: “Saolo ka papa hatokɛna.” Lande na kakinde l’eshikikelo kɛsɔ? Nɛ dia Jɔnatana aki la mbetawɔ k’efula di’alaka wa Jehowa wayokotshama ndooko nyake. Nde akate nto ate: “Wɛ ayonga nkumekanga l’Isariyɛlɛ.” Kɛsɔ mbakate Samuɛlɛ, laki omvutshi wa Jehowa ɛnɔnyi efula la ntondo ndo kakianɛ, Jɔnatana ambohola Davidɛ dia kɛnɛ tshɛ kata Jehowa kotshamaka mbala tshɛ. Ko ngande wakanyiya Jɔnatana lo dikambo dia nshi yande yayaye? Nde akate ate: “Dimi layonga onto la 2 oma laleyɛ.” Ande okitshakitsha wakɛnya pami kɛsɔ lee! Nde aki suke dia nsukɛ ndo nkamba l’ɛlɔmbwɛlɔ k’onto lolende l’ɛnɔnyi 30! Jɔnatana akakomiya l’ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Kaanga Saolo ka papa mbeyaka dikambo sɔ.” (1 Samuɛlɛ 23:17, 18) Saolo akeyaka l’otema ande dia takandakoke ntondoya dia ndɔshana l’onto lakasɔnɛ Jehowa dia monga nkumekanga!
Jɔnatana akeketsha Davidɛ etena kakinde l’ohomba w’ekimanyelo
Aha la taamu l’ɛnɔnyi wakayele, Davidɛ akakanyiyaka ɔkɛtshanyelo ɔsɔ. Ɔsɔ aki mbala k’ekomelo kakawɛnana. Lonyangu ko, woho wakalongamɛka Jɔnatana dia ndjonga onto la hende oma la le Davidɛ kokotshama.
Jɔnatana akatshu dia tɔlɔsha ase Filistiya, waki atunyi w’ase Isariyɛlɛ kaamɛ la she. Nde akakoke ndɔ ta la nkum’otema ka dimɛna, nɛ dia kaanga mbakasalaka she awui wa kɔlɔ, nde aketshaka olimu wa Jehowa lo dihole dia ntondo. Nde akalɔsha la dihonga ndo la kɔlamelo oko wakandasalaka lushi tshɛ. Koko kaanga mbakidiɔ ngassɔ, ase Isariyɛlɛ wakalɛndjama lo ta. Saolo akasale kɔlɔ ka mamba, nde akakome polo ndo lo monga la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ, pɛkato ka woke kakakokaka onto ndjakema lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Nzambi, diakɔ diele Jehowa kɔtshɔkɔla Saolo. Ana asato waki Saolo, mbidja ndo Jɔnatana wakadiakema lo ta sɔ. Saolo akahomɔ wolo ndo akayadiake.—1 Samuɛlɛ 28:6-14; 31:2-6.
“Wɛ ayonga nkumekanga l’Isariyɛlɛ ndo dimi layonga onto la 2 oma laleyɛ.”—1 Samuɛlɛ 23:17
Davidɛ akonge la lonyangu l’efula. Pami k’ɔlɔlɔ ndo kaki suke dia dimanyiya kɛsɔ, akalele Saolo, ɔnɛ lakawɛnya paa ndo shɔkɔ! Davidɛ akafunde osambo w’otanda lo dikambo dia Saolo ndo Jɔnatana. Ondo ɛtɛkɛta woleki minanda otema lo dikambo sɔ ele, wɛnɛ wakandafunde lo dikambo dia okimanyedi ndo ɔngɛnyi ande ate: “Jɔnatana ɔnalengo le, lekɔ la lɔkɔnyɔ lo dikambo diayɛ; wɛ aki la nɛmɔ di’efula le mi.Ngandji kayɛ le mi kaki diambo ndeka ngandji ka wamato.”—2 Samuɛlɛ 1:26.
Davidɛ kombohɛ pondjo diɔkɔlɔkɔ diakandadje nde la Jɔnatana. Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ, nde akayangana la Mefibɔshɛtɛ ɔnaki Jɔnatana laki l’ɛkɔmɔ dia mbokimanyiya. (2 Samuɛlɛ 9:1-13) Lo mɛtɛ, Davidɛ akeke awui efula lo kɛnɛ kendana la kɔlamelo ndo losembwe la Jɔnatana ndo oma lo woho wakinde la nsaki ka ntshikala la kɔlamelo otsha le ɔngɛnyi ande oyadi etombelo wakakoke monga la dui sɔ. Onde ndo sho lawɔ tayokondja wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ ka Jɔnatana? Onde sho koka nyanga dia monga l’angɛnyi wele oko Jɔnatana? Onde sho tekɔ weho w’angɛnyi wa ngasɔ? Naka sho kimanyiya angɛnyi aso dia vɔ nkeketsha mbetawɔ kawɔ le Jehowa, mbetsha kɔlamelo yaso le Jehowa lo dihole dia ntondo ndo ntshikala la kɔlamelo lo dihole dia nyanga dia mbetsha wahɔ aso lo dihole dia ntondo, kete tayonga angɛnyi wele oko Jɔnatana ndo tayokoya mbetawɔ kande.
a Etena katɛkɛtawɔ mbala ka ntondo dia Jɔnatana lo Bible, ekɔ l’etatelo k’ɛlɔmbwɛlɔ ka Saolo, nde aki owandji w’asɔlayi, laasɔ nde akahombe monga l’ɛnɔnyi 20 kana ndekana. (Walelo 1:3; 1 Samuɛlɛ 13:2) Saolo akolɛ l’edja k’ɛnɔnyi 40. Ɔnkɔnɛ, etena kakavu Saolo, Jɔnatana akahombe monga l’ɛnɔnyi ndekana 60. Davidɛ aki l’ɛnɔnyi 30 etena kakavu Saolo. (1 Samuɛlɛ 31:2; 2 Samuɛlɛ 5:4) Laasɔ mbokɛmaka hwe dia, Jɔnatana akoolɛ Davidɛ l’ɛnɔnyi 30.