Tshapita ya dikumi l’ɔtɔi

Lama wɔladi lo nkumbo kayɛ

1. Naa akambo amɔtshi wakoka tonga diatɔnelo lo nkumbo?

DIƐSƐ le wanɛ wele lo nkumbo yele la ngandji, la wɔladi ndo yele onto tshɛ ndjadjaka lo dihole dia onyande. Sho nongamɛka shate: ndo nkumbo kayɛ mbele ɔsɔku. Lonyangu ko, nkumbo efula bu ngasɔ ndo yɔ mbatɔnaka l’ɔtɛ w’awui a weoho la weoho. Kakɔna katonga diatɔnelo lo nkumbo na? Lo tshapita nyɛ, tayɔtɛkɛta akambo asato. Lo nkumbo mɔtshi, ase nkumbo tshɛ bu l’ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi. Lo nkumbo kina, ondo ana hawotwe oma le ambutshi akɔ wâmɛ. Lo nkumbo kina nto, mɛnamaka dia ta dia kondja falanga ya somba diangɔ diele ohomba lo lɔsɛnɔ la lushi la lushi kana saki ka kondja diangɔ efula dia l’emunyi tshutshuyaka ase nkumbo dia vɔ mbatɔna. Koko, awui wâtola nkumbo kɛmɔtshi mbeyaka monga ko aha vɔ mbâtola nkumbo kekina. Kakɔna kela otshikitanu na?

2. Lende ayanga amɔtshi alako wa lo lɔsɛnɔ la lo nkumbo, ko ele kiɔkɔ yoleki ɔlɔlɔ y’alako wa ngasɔ?

² Dikambo dia ntondo diela otshikitanu ele kanyi yele l’onto kana woho wɛnande akambo. Naka wɛ ndjatshutshuya l’otema ɔtɔi dia shihodia kanyi ya onyayɛ kana woho wɛnande akambo, kete ondo wɛ ayeya woho wakokayɛ nama diokanelo lo nkumbo. Dikambo dia hende diela otshikitanu ele kiɔkɔ y’alako walɔmbɔla onto. Anto efula ndjelaka alako w’oma le asekawɔ wa l’olimu, asukanyi awɔ, afundji wa nsango ya lo tojurunalɛ kana oma le anto amɔtshi walakanyana awui. Koko, akina wakɛnyi kɛnɛ kata Dui dia Nzambi lo dikambo diawɔ ko wakakitanyiya kɛnɛ kakaweke. Woho akɔna wakoka dikambo sɔ kimanyiya ase nkumbo dia vɔ nama wɔladi l’atei awɔ na?​—2 Timote 3:16, 17.

NAKA OMƐYƐ EKƆ L’ƆTƐMWƐLƆ OKINA

3. (a) Dako diakɔna diatosha Bible lo dikambo dia tshukana l’onto lele l’ɔtɛmwɛlɔ okina? (b) Naa atshina w’awui amɔtshi wakotshama oyadi kânga otshukanyi ɔmɔtshi ekɔ ombetawudi ko okina bu?

³ Bible tɔkɔkɔmiyaka di’aha sho tshukana l’onto lele l’ɔtɛmwɛlɔ okina. (Euhwelu k’Elembe 7:3, 4; 1 Koreto 7:39) Ondo wɛ akayeka mɛtɛ k’oma lo Bible l’ɔkɔngɔ wa nyu tshukana, koko omɛyɛ kombeka. Ayoyosala lâsɔ na? Mɛtɛ, alɔkɔlɔkɔ wa diwala hawosuwɔ. (1 Koreto 7:10) Bible mbutaka mbala ko mbala ɔnɛ dimama dia diwala diekɔ dimama dia pondjo ndo tɔ keketshaka wadi l’omi dia vɔ shidiya ekakatanu awɔ lo dihole dia vɔ mbalawɔ. (Efeso 5:28-31; Tito 2:4, 5) Ko ayoyosala naka omɛyɛ hetawɔ kânga yema dia wɛ mbɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wayela awui wa lo Bible na? Nde mbeyaka koshimba wɛ ntshɔ lo nsanganya ya l’etshumanelo, kana mbuta ɔnɛ nde halange wadiɛnde katshɔ lo luudu la luudu dia tâsambishaka akambo w’ɔtɛmwɛlɔ. Ayoyosala na?

4. Ngande wakoka wadi ndjadja lo dihole di’omɛnde naka omɛnde ekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ okina?

⁴ Yambola wate: ‘Lande na kele omɛmi la tokanyi ta nganɛ?’ (Tukedi 16:20, 23) Naka nde mɛtɛ hashihodia kɛnɛ katshayɛ, kete nde mbeyaka kiyana lo dikambo diayɛ. Kana, ondo nde ekɔ lo tshutshuyama oma le ewotɔ ande nɛ dia wɛ hayoyela la wɔ mbekelo yɛnawɔ ohomba. Pami kɛmɔtshi akate ate: “Lam’akamatshikala dimɛ lo luudu, lakayaoke oko onto lambokalema.” Pami kɛsɔ akafɔnyaka ɔnɛ nde ekɔ lo shisha wadiɛnde lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ. Koko, otako ande akôshimbe dia nde mbetawɔ ate: lekɔ dimɛ. Ondo omɛyɛ ekɔ l’ohomba a wɛ mbokeketsha wate: aha ɔnɛ lamboka Jehowa ngandji kete lâsɔ handjokolanga efula oko akamakolangaka ntondo. Yâtshungolɛka tena dia wɛ mbidjasɛka kâmɛ la nde.

5. Naka omoto ekɔ l’omi lele l’ɔtɛmwɛlɔ okina, ahombande sala di’aha nde mɛngama lɛkɛ ɔtɔi?

⁵ Koko, ekɔ dui dimɔtshi di’ohomba efula diahombayɛ mbidja yimba naka wɛ nangaka shidiya okakatanu ɔsɔ oko kanga lomba. Dui dia Nzambi kɔkɔmiyaka amato wotshukami ɔnɛ: “Nyuyali l’okongo a waumenyu, uku alanga Khumadiondjo.” (Kolosai 3:18) Ɔnkɔnɛ, Bible mbewolaka amato di’aha vɔ monga la yimba ya dipanda. Ndo nto, lam’atatɔ ɔnɛ “uku alanga Khumadiondjo,” divɛsa sɔ mɛnyaka ɔnɛ omoto hahombe mbohɛ dia ndjakitshakitsha la tshina dia Nkumadiɔndjɔ kânga mbahombande ndjakitshakitsha la tshina di’omɛnde. Nde hahombe mɛngama lɛkɛ ɔtɔi.

6. Awui akɔna wahahombe omoto l’Okristo mbohɛ?

⁶ Le Okristo, mbɔtɔ lo nsanganya ya l’etshumanelo ndo sambisha anto akina akambo w’endana la mbetawɔ k’oma lo Bible ekɔ awui w’ohomba l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo nde hahombe mbaohɛ. (Romo 10:9, 10, 14; Heberu 10:24, 25) Lâsɔ, ahombayɛ sala naka onto ɔmɔtshi ambokotɛ dia wɛ sekola ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wa Nzambi na? Apɔstɔlɔ wa Yeso Kristo wakate vate: “Sho la dia kitanyiya awui wa Nzambi oko owandji, la ntondo ka kitanyiya awui w’anto.” (Etsha 5:29, NW) Kɛnɛ kakawasale ekɔ ɛnyɛlɔ kakokaso ndjela l’akambo efula wa lo lɔsɛnɔ. Onde ngandji kokayɛ Jehowa kayokotshutshuya dia wɛ mbɔtɛmɔla ndamɛ oto lo yoho yasungana? Ndo nto, onde ngandji la dilɛmiɛlɔ diashayɛ omɛyɛ kotshutshuyaka dia wɛ mamema Jehowa ndamɛ oto lo yoho yetawɔ omɛyɛ?​—Mateu 4:10; 1 Joani 5:3.

7. Tɛdikɔ takɔna tahomba omi l’Okristo mbɔsa?

⁷ Yeso akɛnya ɔnɛ dui sɔ hadiotosalemaka ɔsɔku oto nshi tshɛ. Nde akatatshi ɔnɛ lam’ele anto efula wayotona ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ, ase nkumbo amɔtshi wele ambetawudi wayoyaoka di’oko wambokakitwama, wate kana yɔɔmbɔ mbambɔtɔ lam’asawɔ l’ase nkumbo akina. (Mateu 10:34-36) Omoto ɔmɔtshi la lo wodja wa Japon akɛnyi dikambo sɔ. Omɛnde akalɔshanaka la nde ɛnɔnyi 11 w’etondo. Nde akôsoya ndo akôdihɛka luudu mbala efula. Koko nde akakeketsha otema. Angɛnyi ande wa l’etshumanelo wakôkimanyiyaka. Nde kompekɔka nɔmba ndo akakondja ekeketshelo efula oma lo 1 Petero 2:20. Omoto ɔsɔ l’Okristo aketawɔka l’eshikikelo tshɛ ate: naka dimi tshikala nge, kete lushi lɔmɔtshi omɛmi okoyokambɛ Jehowa kâmɛ la mi. Ko omɛnde akayokambɛka Jehowa.

8, 9. Wadi ahombande sala di’aha nde kitshɛ omɛnde wekamu wa tshanana?

⁸ Awui efula wekɔ wakokayɛ sala dia tshikitanya dionga di’omɛyɛ. Oko ɛnyɛlɔ, naka omɛyɛ halange ɔtɛmwɛlɔ ayɛ, totshake akambo wakoka mbosha ɛkɔkɔ w’eshika wa nde ndjakiyanya l’awui akina. Etɛka luudu nshi tshɛ pudipudi. Lɔngɔsɔlaka demba diayɛ, toyalake epakapaka. Ɛnyakande ngandji kawokayɛ la lowando l’efula lele layɛ otsha le nde. Lo dihole dia wɛ mbɔ̂nyɔla, kimanɛ kâmɛ la nde. Ɛnyakande wate: le yɛ kendɛmi, nɛ dia wɛ kele owandji. Tokaloyake kɔlɔ lo kɔlɔ naka wɛ ambɛna ɔnɛ wambokondjɛ. (1 Petero 2:21, 23) Kimwɛkande, nɛ dia ndoko lele kokele, ndo naka londjo lambotomba, onga la ndjakitshakitsha dia mbɔlɔmba edimanyielo ntondo.​—Efeso 4:26.

⁹ Totshake woho wa wɛ ndjota wate: ambotoyɔlɛ diangɔ l’ɔkɔngɔ ko lakatshwe lo losanganya. Ndo nto, wɛ kokaka mbɔsa tɛdikɔ dia tombaka l’olimu w’Okristo l’etena kele omɛyɛ bu la ngelo. Ekɔ dui dia lomba le omoto l’Okristo di’aha nde sambisha omɛnde naka nde halange. Koko, nde ndjelaka dako diaki ɔpɔstɔlɔ Petero diata ɔnɛ: “Nyu amantu, nyetawo aui a waumenyu, ne dia naka amotshi hawukitanyia diui dia [Nzambi, NW], ndu waha la diui dia [Nzambi, NW], wayudietawo ne dia ditshelu dia wadiewo lam’ayuwena ditshelu dianyu di’ololo diosohanyemi la [dilɛmiɛlɔ di’efula, NW].” (1 Petero 3:1, 2) Akristo wotshukami salaka la wolo tshɛ dia monga l’elowa wa nyuma ka Nzambi.​—Ngalatiya 5:22, 23.

NAKA WADI EKƆ L’ƆTƐMWƐLƆ OKINA

10. Omi lele ombetawudi ahombande salɛka wadiɛnde lele l’ɔtɛmwɛlɔ okina?

¹⁰ Kakɔna kahomba omi sala naka nde ekɔ Okristo wa mɛtɛ ko wadiɛnde bu na? Bible mbishaka dako l’akambo wa ngasɔ. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Naka unyasu omotshi eko la wadi laha umbetawudi, la umuntu uku ambetawo mbidjase la ndi, ndi tûkimoki.” (1 Koreto 7:12) Tɔ kɔkɔmiyaka ndo waomi ɔnɛ: “Nyotetemale nanga wadiɛnyu.”​—Kɔlɔsai 3:19, NW.

11. Ngande wakoka omi monga la shɛnɔdi ndo la yewo lam’akambande la lowandji lande lâdiko dia wadiɛnde lele l’ɔtɛmwɛlɔ okina na?

¹¹ Naka wadiɛyɛ ekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ okina, kete yâlama efula dia mbɔlɛmiyaka ndo mbidjaka yimba lo tokanyi tande. Oko wênde opalanga, nde sunganaka monga la yema ya lotshungɔ la kitanyiyaka awui wekande l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ, kânga mbahayawaetawɔ. Mbala ka ntondo kayoyowotɛ dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ ayɛ, tolongamɛke dia nde tshika awui wetawɔnde oma ko nshi y’edjedja ko nde ndjoyela dui dimɔtshi di’oyoyo. Lo dihole dia wɛ mbotɛka hwe ɔnɛ: mbekelo yokoyolangaka wɛ la nkumbo kayɛ yekɔ kashi, yâtshutshuya la lotutsha tshɛ dia kana la nde yimba l’Afundelo. Ondo nde ayɛna di’oko wɛ hawodje yimba naka wɛ mbetshaka wenya efula l’elimu wa l’etshumanelo. Nde mbeyaka ndɔshana la weolo wadjayɛ dia kambɛ Jehowa, koko dikambo dioleki ohomba diakokande kotɛ mbeyaka monga ko nɛ to: “Lekɔ l’ohomba wa sho mbidjasɛka kâmɛ tena efula!” Kikɛ solo. Lo menda woho wawodjayɛ yimba la ngandji tshɛ, l’edjedja ka wonya nde mbeyaka ndjɔ̂tɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.​—Kolosai 3:12-14; 1 Petero 3:8, 9.

WOHO WAKOKAYƐ NDAKANYA ANA

12. Oyadi kânga wadi l’omi wekɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi, ngande wakoka awui wa lo Bible kitanyiyama lo kɛnɛ k’endana la diodielo di’anawɔ?

¹² Lo nkumbo kele anto tshɛ bu l’ɔtɛmwɛlɔ akɔ ɔtɔi, olakanyelo w’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ le ana mongaka tshondo y’okakatanu mbala mɔtshi. Ngande wakokayɛ ndjela awui wa l’Afundelo na? Bible mbishaka ombutshi wa pami ɔkɛndɛ wa ntondo wa ndakanya ana, koko ndo ombutshi wa omoto mbele l’ɔkɛndɛ w’ohomba lo dikambo sɔ. (Tukedi 1:8; ɛdika l’Etatelu 18:19; Euhwelu k’Elembe 11:18, 19.) Oyadi kânga ombutshi wa pami hetawɔ lowandji la Kristo, nde hamɔ owandji wa nkumbo.

13, 14. Wadi akokande sala naka omɛnde mboshimbaka nde ntshɔ l’ana lo nsanganya y’Akristo kana mbeka la wɔ?

¹³ Ambutshi amɔtshi w’apami wele bu ambetawudi hawotone wadiɛwɔ ndakanya ana akambo w’ɔtɛmwɛlɔ. Akina tonaka. Ayoyosala naka omɛyɛ halange wɛ ntshɔ̂ka l’ana lo nsanganya ya l’etshumanelo kana koshimbaka wɛ mbeka la wɔ Bible la ngelo na? L’etena kɛsɔ, wɛ pombaka mbɛdinya ɛkɛndɛ wotshikitanyi​—ɔkɛndɛ wele layɛ le Jehowa, wele layɛ lo lowandji l’omi ndo wele layɛ le anayɛ wa ngandji. Ngande wakokayɛ mbokanya ɛkɛndɛ ɛsɔ?

¹⁴ Mɛtɛ, wɛ pombaka nɔmbaka lo dikambo sɔ. (Filipi 4:6, 7; 1 Joani 5:14) Koko l’ekomelo, wɛ mbahomba mbɔsa tɛdikɔ lo kɛnɛ kahombayɛ sala. Naka wɛ sala akambo la yewo, lo mbokiya omɛyɛ wate: dimi halamanɛ la lowandji layɛ, kete edja l’edja, nde mbeyaka ndjotutala. Oyadi kânga omɛyɛ ekɔ lo koshimba wɛ ntshɔ l’ana lo nsanganya kana mbekaka la wɔ Bible mbala la mbala, wɛ kokaka mbaetshaka. Lam’asawolayɛ la wɔ lushi la lushi ndo oma l’ɛnyɛlɔ kayɛ k’ɔlɔlɔ, yâtshutshuya dia mbakɔkɔmiyaka yema ya ngandji ka Jehowa, ya mbetawɔ lo Dui diande ndo ya dilɛmiɛlɔ di’ambutshi​—kâmɛ ndo dia shɛwɔ​—dia vɔ ndjakiyanyaka la ngandji lo dikambo di’anto akina ndo mbɔsa mbekelo ya kambaka olimu l’otema ɔtɔi la nɛmɔ efula. L’edjedja ka wonya, ombutshi wa pami mbeyaka ndjɛna etombelo w’ɛlɔlɔ ndo ohomba a weolo wadjayɛ.​—Tukedi 23:24.

15. Ɔkɛndɛ akɔna wele l’ombutshi wa pami wele ombetawudi lo diodielo di’ana?

¹⁵ Naka wɛ omi mbele ombetawudi ko wadiɛyɛ bu, kete wɛ mbahomba mɛmba ɔkɛndɛ wa mbodja anayɛ “lu elembe la lu wetshelu wa [Jehowa].” (Efeso 6:4) Mɛtɛ, lam’asalayɛ dui sɔ, wɛ pombaka monga l’otema w’ɔlɔlɔ, la ngandji ndo l’ekanelo ka yimba la ntondo ka wadiɛyɛ.

NAKA ƆTƐMWƐLƆ AYƐ TSHIKITANA LA W’AMBUTSHI AYƐ

16, 17. Awui akɔna wa lo Bible wahahombe ana mbohɛ naka vɔ wambɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wotshikitanyi la w’ambutshi awɔ?

¹⁶ Ɛlɔ kɛnɛ, ana w’akɛnda efula wekɔ lo mbɔtɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi la w’ambutshi awɔ. Onde ɔsɔku mbakayasale? Naka eelo, kete Bible ekɔ l’alako wa kosha.

¹⁷ Dui dia Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Nyukitanyia ambutshi anyu le Khumadiondjo, osoku mbeli ololo. Olemia sho la nyo.” (Efeso 6:1, 2) Kɛdikɛdi, wɛ pombaka monga la dilɛmiɛlɔ di’efula le ambutshi ayɛ. Koko, kânga mbahombayɛ kitanyiya awui w’ambutshi, wɛ hahombe mbohɛ Nzambi ka mɛtɛ. Naka ɔna aya opalanga ndo ambomɛ mbɔsa tɛdikɔ ndamɛ, kete nde aya l’ɔkɛndɛ a woke wa ditshelo diande. Dikambo sɔ mɛnamaka mɛtɛ, aha paka l’ɛlɛmbɛ wa l’andja ɔnɛ oto, koko ndo l’ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Bible mbutaka ɔnɛ: “Shu tshe, untu l’untu, tayuyateketela le [Nzambi, NW].”​—Romo 14:12.

18, 19. Naka ana wekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wotshikitanyi la w’ambutshi awɔ, ngande wakokawɔ kimanyiya ambutshi awɔ dia vɔ mana ɔtɛmwɛlɔ awɔ fundo?

¹⁸ Naka wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ ayɛ wambokotshutshuya dia wɛ sala etshikitanu ɛmɔtshi lo lɔsɛnɔ layɛ, kete yâtshutshuya dia mpotɔ tokanyi t’ambutshi ayɛ kana woho wɛnawɔ akambo. Ondo vɔ wayɔngɛnangɛna naka, oma lo woho wekayɛ ndo wakitanyiyayɛ wetshelo wa lo Bible, wɛ aya la dilɛmiɛlɔ di’efula, l’okitanyiya w’efula ndo l’okalanganu wa mamba lo kɛnɛ kakɔlɔmbawɔ. Koko, naka ɔtɛmwɛlɔ ayɛ w’oyoyo wambokotshutshuya dia wɛ mbikasha wetshelo la mbekelo yalangawɔ, kete ondo vɔ wayokana ɔnɛ wɛ ekɔ lo ntona sango diakawasale la wolo tshɛ dia kosha. Ndo nto, vɔ mbeyaka mboka wɔma lo dikambo di’ɔngɛnɔngɛnɔ ayɛ naka awui watshayɛ hawoleke salema lo ngelo kanyu, kana awui akɔ wambekola yimba yayɛ oma l’eyango wafɔnyawɔ ɔnɛ vɔ mbotokoka kokimanyiya dia wɛ monga la diangɔ efula dia l’emunyi. Otako nto kokaka ndjâla wekamu ɔmɔtshi. Vɔ mbeyaka fɔnya ɔnɛ wɛ mɛtɛ ekɔ lo mbuta ɔnɛ wɛ kêya ko vɔ haweye.

¹⁹ Ɔnkɔnɛ, kam’akondjayɛ diaaso, ɔsa tɛdikɔ tɔmɔtshi woho w’ambutshi ayɛ mɛnana la dikumanyi kana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛmɔtshi wambotshunda wɔɔngɔ wa l’etshumanelo ka lo ngelo kêyɛ. Keketsha ambutshi ayɛ dia vɔ ntshɔ dia tênda Mbalasa ka Diolelo dia vamɛ tôka kɛnɛ katawɔ lɛkɔ ndo tɛ̂na woho w’anto wele Ɛmɛnyi wa Jehowa. Edja l’edja, dionga di’ambutshi ayɛ mbeyaka ndjotshikitana. Oyadi kânga ambutshi wekɔ ekenge, wekɔ lo nanya abuku w’endana la Bible ndo wekɔ lo shimba ana dia vɔ ntshɔ lo nsanganya y’Akristo, waaso wekɔ tena efula dia wɛ mbala abuku akɔ dihole dikina, dia wɛ sawola l’anyayɛ Akristo, dia wɛ sambisha ndo kimanyiya akina lo tshakitudi. Wɛ kokaka nto nɔmbaka Jehowa. Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛmɔtshi pombaka konga polo ndo lam’ayowokoma epalanga dia vɔ mumɔ oma la ngelo kawɔ la ntondo ka vɔ ndjokoka sala awui efula. Koko, oyadi kakɔna tshɛ katomba la ngelo, tohɛke dia ‘nɛmiya shɔ la nyɔ.’ Sala kɛnɛ tshɛ kakokayɛ sala dia mbidja wɔladi lo nkumbo. (Romo 12:17, 18) Lâdiko di’akambo tshɛ, yâtshutshuya dia mbokana la Nzambi.

MBIDJASƐ L’ANA WAHAYOTSHI PƐTƐ PƐTƐ EKƆ OKAKATANU A WOKE

20. Ngande wakoka ana ndjaoka naka vɔ la wadi a shɛwɔ kana l’oma nyangɛwɔ mbodjashi?

²⁰ Lo nkumbo efula, okakatanu woleki woke bu awui w’ɔtɛmwɛlɔ koko awui wa l’asa ana la wadi a washɛwɔ kana la waomi w’anyangɛwɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, nkumbo efula yekɔ l’ana wambôtotaki wadi kana omi lo diwala dikina. Lo nkumbo ka ngasɔ, ana mbeyaka mboka kandjema ndo nkɛlɛ, kana haweye akɔna ahombawɔ mamema. Omalɔkɔ, vɔ mbeyaka mɔnyɔla weolo wadja wadi a shɛwɔ kana oma nyangɛwɔ l’otema ɔtɔi dia monga ombutshi w’ɔlɔlɔ. Kakɔna kakoka kimanyiya nkumbo ka ngasɔ dia tɔ sɛna dimɛna na?

21. Kânga mbewɔ l’akambo wotshikitanyi la nkumbo kina, lande na kahomba ambutshi wodjashi l’ana wahawotshi pɛtɛ pɛtɛ ndjaɛkɛ l’awui wa lo Bible dia kondja ekimanyielo?

²¹ Eya dia, kânga mbotshikitanyi akambo wa lo nkumbo kayɛ la wa lo nkumbo kina, awui wa lo Bible walowanya nkumbo kina kokaka ndowanya ndo nkumbo kayɛ. Naka wɛ mɔnyɔla awui asɔ, kete lo tshanda mɔtshi, wɛ ayɛna di’oko wɛ amboshidiya okakatanu ɔmɔtshi, koko kokaka ndjoyala la mpota l’asolo l’ɔkɔngɔ diko. (Osambu 127:1; Tukedi 29:15) Onga la lomba ndo la shɛnɔdi​—lomba la kitanyiyaka awui wa Nzambi la kanyi ya ndjokondja ɛlɔlɔ wayotshikala edja, ndo shɛnɔdi ya mbeya lande na kata ndo kasala ase nkumbo awui amɔtshi. Wɛ pombaka nto ndjadjaka lo dihole diawɔ.​—Tukedi 16:21; 24:3; 1 Petero 3:8.

22. Lande na kakoka ana monga l’okakatanu dia mbokana la wadi a shɛwɔ kana l’oma nyangɛwɔ?

²² Naka wɛ ekɔ l’ana wahayotshi pɛtɛ pɛtɛ, kete wɛ mbeyaka mbohɔ dia lam’akayayâka oko ɔngɛnyi lo nkumbo kakɔ, ondo ana wakakolongolaka dimɛna. Koko, etena kambôyotshuka nyangɛwɔ kana kambôyotshukama le shɛwɔ, ondo dionga diawɔ diambotshikitana. Lam’ohɔwɔ ombutshi awɔ wa pɛtɛ pɛtɛ waya bu la wɔ nto, ana mbeyaka pokosana efula dia mbeya akɔna ahombawɔ mamema, ondo nɛ dia vɔ wekɔ lo fɔnya ɔnɛ wɛ nangaka mbɔsa ngandji kokawɔ ombutshi wele bu lâwɔ. Lo tena dimɔtshi, vɔ mbeyaka kotɛ hwe ɔnɛ: wɛ bu shɛso kana nyangɛso. Ɛtɛkɛta wa ngasɔ pumuyaka onto l’asolo. Koko, “tukaki yenyi esadi.” (Undaki 7:9) Wɛ pombaka monga la shɛnɔdi ndo ndjadjaka lo dihole diawɔ naka wɛ nangaka mbidjasɛ l’ana asɔ dimɛna.

23. Ngande wakoka ohokwelo mbishama lo nkumbo yodjashi ambutshi l’ana wahawotshi pɛtɛ pɛtɛ?

²³ Waonga asɔ wekɔ ohomba wonya washa onto ohokwelo. Ohokwelo w’oshika wekɔ ohomba efula. (Tukedi 6:20; 13:1) Ndo, lam’ele ana tshɛ bu woho ɔtɔi, ohokwelo w’ɔna l’ɔna mbeyaka tshikitana. Ambutshi amɔtshi wele l’ana wahawotshi pɛtɛ pɛtɛ mɛnaka l’etatelo ɔnɛ ndeka ɔlɔlɔ ombutshi wa pɛtɛ pɛtɛ mpokolaka ɔnande. Koko, ekɔ ohomba di’ambutshi akɔ ahende sanga lolemi lo woho wahombawɔ mpokolaka ɔna ndo vɔ sukɛ ohokwelo akɔ, aha mbetshaka ɔnayɛ la pɛtɛ pɛtɛ la ntondo ko mɛngiyaka ɔna wadiɛyɛ kana ɔna omɛyɛ. (Tukedi 24:23) Okitanyiya wekɔ ohomba, koko pombaka kimwanɛka, nɛ dia ndoko lele kokele. Totshake akambo lo tshambandeko. Hokolakawɔ la ngandji.​—Kolosai 3:21.

24. Kakɔna kakoka kimanyiya ase nkumbo dia vɔ mbewɔ ekakatanu w’endana la lɔkɛwɔ l’asa apami la amato lo nkumbo kodjashi ambutshi l’ana wahawotshi pɛtɛ pɛtɛ?

²⁴ Asawo wa lo nkumbo kokaka nyokimanyiya efula dia nyu mbewɔ ofukutanu. Asawo akɔ kokaka kimanyiya ase nkumbo dia vɔ shikikɛ timba tawɔ l’akambo woleki ohomba lo lɔsɛnɔ. (Ɛdika la Filipi 1:9-11.) Vɔ kokaka nto kimanyiya onto l’onto dia nde mɛna woho wakokande mbisha lonya dia kotsha eyango wa lo nkumbo. Ndo nto, naka ase nkumbo sawolaka ndo mbutanɛka awui hwe hwe, kete ekakatanu w’endana la ditshelo di’ɛlɔlɔ hawototombaka. Ana wa amato pombaka mbeya woho wakokawɔ ndɔtaka ndo dionga diahombawɔ mongaka ladiɔ la ntondo k’oma nyangɛwɔ ndo k’ana w’apami w’oma nyangɛwɔ kana wa wadi a shɛwɔ, ndo ana w’apami wekɔ l’ohomba w’alako lo dikambo dia dionga diahombawɔ monga ladiɔ la ntondo ka wadi a shɛwɔ la k’ana wa amato a wadi a shɛwɔ kana w’oma nyangɛwɔ.​—1 Tesalonika 4:3-8.

25. Waonga akɔna wakoka kokimanyiya dia wɛ nama wɔladi lo nkumbo kodjashi ambutshi l’ana wahayotshi pɛtɛ pɛtɛ?

²⁵ Dia wɛ mbeya mbidjasɛ l’ana wahayotshi pɛtɛ pɛtɛ, wɛ pombaka mbikikɛ solo. Tena efula mbetaka la ntondo ka diokanelo di’oyoyo ndjoyala lam’asanyu. Dia kondja ngandji la dilɛmiɛlɔ oma le ana wahayotshi pɛtɛ pɛtɛ ekɔ lotumu la mamba. Koko dikambo sɔ kokaka salema. Otema wa lomba ndo wa shɛnɔdi, wɔsɔhanyemi ndo la saki ka wolo ka ngɛnyangɛnya Jehowa, mbele sapi ka wɔladi lo nkumbo kodjashi ambutshi l’ana wahawotshi pɛtɛ pɛtɛ. (Tukedi 16:20) Waonga wa ngasɔ kokaka kokimanyiya nto dia wɛ mbikikɛ awui akina.

ONDE EYANGO WA LOMOMBO MBAKAKITOLA NKUMBO KANYU?

26. Ngande wakoka ekakatanu la waonga lo kɛnɛ k’endana la diangɔ dia l’emunyi mbatola nkumbo?

²⁶ Ekakatanu la waonga w’endana la diangɔ dia l’emunyi kokaka mbela diatɔnelo lo nkumbo lo weoho efula. Lonyangu ko, nkumbo mɔtshi yekɔ lo nanyema l’ewanu w’akambo wa falanga ndo la saki ka monga ɔngɔnyi​—kana ka nyomoleka ngɔna. Diatɔnelo mbeyaka tatɛ naka wadi l’omi wekɔ lo kamba elimu wa l’emunyi ko wekɔ la mbekelo k’onto l’onto mbutaka ɔnɛ: “Ɔnɛ falanga yami, ɔnɛ falanga yayɛ.” Oyadi kânga hawoyowana, naka wadi l’omi wekɔ lo kamba olimu, kete vɔ kokaka ndjɛna dia vɔ bu l’etena ka mbidjasɛka kâmɛ. Mbekelo kataleke pama efula l’andja ɔnɛ ele ambutshi w’apami manganaka la nkumbo yawɔ edja efula​—ngɔndɔ kana ɛnɔnyi​—dia toyanga falanga y’efula yoleki nyɛ yakokawɔ kondja naka vɔ mbidjasɛ la ngelo. Dikambo sɔ kokaka mbela ekakatanu wa weke.

27. Naa awui amɔtshi wakoka kimanyiya nkumbo kele l’ekakatanu woye oma lo woho wewɔ bu l’ekondjelo k’efula?

²⁷ Ndoko ɛlɛmbɛ wakoka mbidjama dia mɛnya onto kɛnɛ kahombande sala la ntondo k’akambo asɔ, nɛ dia nkumbo tshɛ pombaka pomana l’ekakatanu ndo monga l’ehomba wotshikitanyi la wa lo nkumbo kekina. Koko, alako wa lo Bible kokaka kimanyiya. Oko ɛnyɛlɔ, Tukedi 13:10 mɛnyaka ɔnɛ vɔ kokaka mbewɔ londjo la tshanana ‘naka vɔ mumbwanaka tokanyi.’ Kɛdikɛdi, aha paka mbuta tokanyi tayɛ toto ko pe, koko wɛ pombaka nyanga alako ndo mbeya kanyi ya onyayɛ. Lâdiko dia lâsɔ, monga l’ekongelo kasungana ka wonandelo wa falanga kokaka kakatanya weolo wa nkumbo. Mbala mɔtshi, ekɔ ohomba​—ondo lo tshanda mɔtshi​—dia wadi l’omi kamba olimu l’andja a nkumbo kawɔ dia kotsha ehomba ekina, djekoleko naka wekɔ l’ana kana l’anto amɔtshi wendɛ l’anya awɔ. Naka ɔsɔku mbediɔ, omi kokaka tutsha wadiɛnde solo lo mbɛ̂nya ɔnɛ nde hawohɛ. Nde l’ana kokaka mbokimanyiya la ngandji tshɛ l’elimu ɛmɔtshi wakokande sala ndamɛ.​—Filipi 2:1-4.

28. Kakɔna kahahombe ase nkumbo mbohɛ naka vɔ nangaka monga kâmɛ?

²⁸ Koko, tohɛke wate: kânga mbele falanga ohomba lo dikongɛ di’akambo nɛ, aha yɔ mbasha onto ɔngɛnɔngɛnɔ. Falanga mɛtɛ hasha onto lɔsɛnɔ. (Undaki 7:12) Aha la tamu, mbɔsa diangɔ dia l’emunyi la nɛmɔ diambɔtɛkɔya kokaka nanya lonyuma ndo ditshelo di’ɛlɔlɔ diele l’onto. (1 Timote 6:9-12) Ndeka ɔlɔlɔ mɛtɛ nyanga Diolelo diaki Nzambi ntondo la losembwe lande, l’eshikikelo k’ɔnɛ nde ekɔ lo tshɔkɔla weolo wadjaso dia kondja ehomba wa lo lɔsɛnɔ! (Mateu 6:25-33; Heberu 13:5) Naka wɛ mbidja wahɔ wa lo nyuma lo dihole dia ntondo ndo ndjatshutshuya dia mbokana la Nzambi, kete wɛ ayɛna dia nkumbo kayɛ, kânga mbâtɔnyitɔ l’akambo amɔtshi, kayoyala nkumbo kele mɛtɛ kâmɛ lo akambo woleki ohomba.

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . ASE NKUMBO DIA VƆ NAMA WƆLADI LO NKUMBO KAWƆ?

Akristo wekɔ la shɛnɔdi.​—Tukedi 16:21; 24:3.

Wadi l’omi nanganaka ndo nɛmiyanaka oyadi kânga vɔ bu l’ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi.​—Efeso 5:23, 25.

Okristo hasekolaka ɔlɛmbɛ wa Nzambi l’okonda.​—Etsha 5:29.

Akristo wekɔ anto wadja wɔladi.​—Romo 12:18.

Tokake nkɛlɛ esadi.​—Undaki 7:9.

[Kiombo ya lo lɛkɛ 139]

AWALA W’ƐLƆLƆ MBISHAKA ANTO NƐMƆ LA WƆLADI

Nshi nyɛ, apami l’amato efula mbidjasɛka kâmɛ oko wadi l’omi aha la vɔ tshukana lo yoho yɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa Lɛɛta. Ɔsɔ ekɔ dikambo diakoka ombetawudi w’oyoyo pomana ladiɔ. L’awui amɔtshi, diwala dia ngasɔ mbeyaka mbetawɔma lo mbekelo ya lo ngelo kana ya lo kabila kanyu, koko hadiɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ. Koyanga mbediɔ ɔsɔku, Bible nɔmbaka dia wadi l’omi mbidja diwala diawɔ lo dibuku dia Lɛɛta lo yoho yasungana. (Tito 3:1; Heberu 13:4) Le ase etshumanelo k’Akristo, Bible mbutaka nto ɔnɛ lo diwala, pombaka monga omi ɔtɔi la wadi ɔtɔi. (1 Koreto 7:2; 1 Timote 3:2, 12) Ndjela didjango sɔ ekɔ nna dia ntondo dia wɛ monga la wɔladi lo nkumbo kayɛ. (Osambu 119:165) Ɛlɛmbɛ wa Jehowa hawotambi olelo kana bu wotsho. Kɛnɛ katetshande kekɔ di’ɔlɔlɔ aso.​—Isaya 48:17, 18.

[Osato wa lo lɛkɛ 130]

Yâtshutshuya dia shihodia tokanyi ta onyayɛ

[Osato wa lo lɛkɛ 138]

Oyadi ombutshi wa pɛtɛ pɛtɛ mbeyɛ kana kema, yaɛkɛ lo Bible dia tɔ kɔlɔmbɔla

Tshapita ya dikumi l’ahende

Wɛ kokaka nɛmbia ekakatanu walanya nkumbo

1. Ekakatanu akɔna woshami lo nkumbo mɔtshi?

VƆ MALA sola mutuka w’omusu la mbokita mukubu. Ambetshi a mboka wowɛ̂naka lengilengi, wate kana oyoyo wa yoyo. Ko tete l’etei, mutuka ambɔtɔ matadi. Ngasɔ mbele ndo nkumbo mɔtshi. Kânga mbɛnama akambo tshɛ l’andja oko amɛna, tete dungi di’ɛmɔnɔmɔnɔ diekɔ lo mbishɛ wɔma la shɔkɔ. L’etei ka luudu, lɛnɛ ahɛnyi wanɛ wele bu ase nkumbo, awui wa kɔlɔ wekɔ lo fukutanya wɔladi wa lo nkumbo. Awui ahende wakoka monga la shɛngiya shɔ ele sɔngu ka wanu l’ɔhɛnyɔhɛnyɔ.

KƆLƆ KATSHA SƆNGU KA WANU

2. (a) Bible atatɔ lo dikambo di’ɔnwɛlɔ a wanu? (b) Lɔhɔmbɔ la wanu kɛdikɛdi na?

² Bible hasekɛ onto nɔ wanu lo yɛdikɔ yasungana, wodjwelo mbatonatɔ. (Tukedi 23:20, 21; 1 Koreto 6:9, 10; 1 Timote 5:23; Tito 2:2, 3) Koko, sɔngu ka wanu ndeka wodjwelo a wanu; sɔngu ka wanu kɛdikɛdi okiyanu wa wolo wa nshi tshɛ wa paka ambɔnɔ wanu ko nhɛ, ko ndjâka ambɔnɔ kete onto aya bu la ndjakimɛ. Emunga a wanu kokaka monga epalanga w’anto. Lonyangu ko, ndo ɛlɔngɔlɔngɔ kokaka monga emunga a wanu.

3, 4. Otote etombelo wele la sɔngu ka wanu le wadi ndo le ana.

³ Oma ko nshi y’edjedja, Bible akɛnya ɔnɛ ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko kokaka fukutanya wɔladi wa lo nkumbo. (Euhwelu k’Elembe 21:18-21) Etombelo wa kɔlɔ w’oma lo sɔngu ka wanu mɛnyaka nkumbo k’otondo pâ. Wadi mbeyaka sala tshɛ ɔnɛ kele aha omunga a wanu tetemalaka nɔ kana nde mbeyaka ndjatshutshuya dia mbikikɛ dionga dia kɔlɔ di’omɛnde.a Nde ayohemba dia mbishɛka wanu, mbatsholaka, mbishɛka falanga yande ndo munanda otema ande ɔnɛ kele nde oke nkumbo la Nzambi ngandji ndo alange lɔsɛnɔ​—koko omunga a wanu tetemalaka nɔ tsho. Lam’ayondɛna ɔnɛ weolo tshɛ wadjande dia mbosekɛ wanu kitaka tatala mbala la mbala, omoto ayɔkɔmɔ otema ndo ayɛna ate: haladja dikambo nɛ. Nde mbeyaka tatɛ pɛnyahɛnyama la wɔma, la nkɛlɛ, l’obalobalo ndo l’okiyanu, nde ayotatɛ ndjaoka oko onto lambokongola onongo ndo hatoyaɔsa la nɛmɔ nto.

⁴ Ana hawohandɔ oma l’etombelo wa kɔlɔ naka ombutshi ɔmɔtshi ekɔ omunga a wanu. Amɔtshi kulamaka ndjî. Akina, ambutshi awɔ mbeyanaka la wɔ la wolo. Vɔ mbeyaka ndjoyatshumola vamɛ l’ɔtɛ wa sɔngu ka wanu k’ombutshi awɔ. Mbala efula, dikoka diawɔ dia mbɛkɛ otema le anto akina nanyemaka oma lo dionga dia kɔlɔ di’omunga a wanu. Lam’ele vɔ hawokoke mbuta kɛnɛ tshɛ keeta la ngelo, ana mbeyaka ndjêka woho wa mbikikɛka akambo wele l’atei w’otema, dikambo sɔ mbasalɛka kɔlɔ lo demba tena efula. (Tukedi 17:22) Ana wa ngasɔ mbeyaka mɛmba dionga sɔ di’aha vɔ ndjaɛkɛ le wɔ vamɛ ndo di’aha vɔ ndjaɔsa la nɛmɔ polo ndo l’epalanga awɔ.

KAKƆNA KAKOKA NKUMBO SALA?

5. Ngande wakoka anto nɛmbia sɔngu ka wanu, ndo lande na kele dui sɔ diekɔ wolo efula?

⁵ Kânga mbata tomanamana efula ɔnɛ onto hakoke tshika sɔngu ka wanu, efula mbetawɔka ɔnɛ onto kokaka tshika sɔngu ka wanu lo yɛdikɔ mɔtshi naka nde kila tshɛ. (Ɛdika la Mateu 5:29.) Koko, sala di’omunga a wanu mbetawɔ ekimanyielo bu dikambo dia tɔkɛnyɔ, nɛ dia nshi tshɛ nde hetawɔka ɔnɛ nde ekɔ l’okakatanu. Koko, naka ase nkumbo mbɔsa tɛdikɔ dia nɛmbia pâ koye oma le omunga a wanu, kete omunga a wanu mbeyaka ndjotatɛ mɛna ɔnɛ nde ekɔ l’okakatanu. Onganga ɔmɔtshi wahotɔ awui efula lo dikambo dia kimanyiya emunga a wanu la nkumbo yawɔ akate ate: “Dimi kanaka nte: dui dioleki ohomba le nkumbo ele tetemala sala elimu wa lushi la lushi lo yoho yoleki ɔlɔlɔ yakokawɔ sala. Omunga a wanu ayotalekaka mɛna otshikitanu a woke wele lam’asande l’ase nkumbo akina.”

6. Ele kiɔkɔ yoleki ɔlɔlɔ y’alako le nkumbo yele l’omunga a wanu?

⁶ Naka nyekɔ l’omunga ɔmɔtshi a wanu lo nkumbo kanyu, kete alako wa lo Bible wakafundama l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma k’ekila kokaka nyokimanyiya dia nyu sɛna lo yoho yoleki ɔlɔlɔ. (Isaya 48:17; 2 Timote 3:16, 17) Ɛsɔ tênde awui amɔtshi wakakimanyiya nkumbo mɔtshi dia vɔ nɛmbia sɔngu ka wanu.

7. Ele l’onongo naka ose nkumbo ɔmɔtshi ekɔ omunga a wanu?

⁷ Tetawɔke ntshumu tshɛ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Untu l’untu ayemba wutshu andi ndame,” ndo “shu tshe, untu l’untu, tayuyateketela le [Nzambi, NW].” (Ngalatiya 6:5; Romo 14:12) Omunga a wanu mbeyaka mɛnya di’oko ase nkumbo mbele l’onongo. Oko ɛnyɛlɔ, nde mbeyaka mbuta ate: “Otonyosalɛka ɔlɔlɔ, tshike hanɔ wanu.” Naka anto akina mɛnyaka dia vɔ mbetawɔka kanyi yande lo dikambo sɔ, kete mbokeketsha mbôkeketshawɔ dia nde tetemala nɔ wanu. Koko, oyadi kânga tekɔ lo pɛnyahɛnyama oma l’akambo amɔtshi kana oma le anto amɔtshi, sho tshɛ​—kâmɛ ndo emunga a wanu​—tekɔ l’ɔkɛndɛ lo kɛnɛ katshaso.​—Ɛdika la Filipi 2:12.

8. Naa weoho ɛmɔtshi wakoka anto kimanyiya omunga a wanu dia nde mɛna etombelo w’oma l’awui watshande?

⁸ Tokanake dia wɛ pombaka kokɛ omunga a wanu nshi tshɛ oma l’etombelo w’ɔnwɛlɔ ande a wanu. Yokedi mɔtshi ya lo Bible y’endana l’onto lôka nkɛlɛ kokaka kotshama ndo le omunga a wanu: “Naka we ayuhandja etena kemo, kem’edja we ayuhumba ntsha dikambu diako ntu.” (Tukedi 19:19) Tshika omunga a wanu ɛnyi pâ oma l’ɔnwɛlɔ ande a wanu. Tshikakande ndamɛ atotake towɔki yande kana mindo yodjishande, kana tshikakande atelefɔnɛke kana asawolake l’owandji ande w’olimu la pindju, l’ɔkɔngɔ wa nde nɔ wanu.

9, 10. Bonde kahomba nkumbo yele l’emunga a wanu mbetawɔ ekimanyielo, ndo djekoleko ekimanyielo kaki na kahombawɔ nyanga?

⁹ Etawɔ ekimanyielo k’oma le anto akina. Tukedi 17:17 mbutaka ɔnɛ: “Ongenyi atukaka untu ngandji tena tshe. Ndu lu nshi ya pa ndi atuyalaka uku onangu.” Naka omunga a wanu ekɔ lo nkumbo kanyu, kete nyekɔ la pâ. Wɛ ekɔ l’ohomba w’ekimanyielo. Têngengake dia nyanga ekimanyielo kakɔ le ‘angɛnyi wa mɛtɛ.’ (Tukedi 18:24) Sawola l’anto weya okakatanu akɔ kana wakahomana la dui dia woho akɔ, vɔ mbeyaka kosha alako w’eshika lo kɛnɛ kakokayɛ sala ndo kahayakoke sala. Koko, totshake akambo lo tshambandeko. Sawolaka l’anto wakokayɛ ndjihwɛ otema, wanɛ wayomba ‘sheke’ yayɛ.​—Tukedi 11:13.

¹⁰ Eka woho wa ndjihwɛ dikumanyi di’Akristo otema. Dikumanyi dia l’etshumanelo kokaka monga kiɔkɔ ya woke y’ekeketshelo. Anto asɔ wambotshunda wɔɔngɔ wakeke Dui dia Nzambi ndo wambohotɔ woho wakoka onto kitanyiyaka awui wa lɔkɔ. Vɔ kokaka monga “uku eshamelu uma lu lopepe, uku ukumbo uma lu ngimbi, uku ekedi w’ashi lu kete ya wumu, ndu uku dedi dia dive dia wuku l’usui watuhekuyaka antu.” (Isaya 32:2) Dikumanyi di’Akristo hadiokokɛ paka otondo w’etshumanelo oto oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ koko vɔ sambaka, keketshaka ndo ndjashaka le wanɛ wele l’ekakatanu. Kambaka l’ekimanyielo kawɔ dia wɛ kondja ɛlɔlɔ tshɛ w’oma lɔkɔ.

11, 12. Aleka kimanyiya nkumbo yele l’emunga a wanu, ndo ngande washama ekimanyielo kakɔ?

¹¹ Lâdiko di’akambo tshɛ, yanga dia kondja wolo oma le Jehowa. Bible ekɔ lo toshikikɛ la wangasanu tshɛ ɔnɛ: “[Jehowa] eko lasuki la wane weli la etema wambate. Ndi atushimbelaka waku weli la [timba tambofukutana, NW].” (Osambu 34:18) Naka otema ayɛ ambatɛ la yimba yayɛ yambofukutana l’ɔtɛ w’ekakatanu wa mbidjasɛ kâmɛ l’omunga a wanu lo nkumbo, kete eya wate: “[Jehowa] eko lasuki.” Nde mbeyaka pâ kele layɛ lo nkumbo.​—1 Petero 5:6, 7.

¹² Mbetawɔ kɛnɛ kata Jehowa lo Dui diande kokaka kokimanyiya di’aha wɛ kiyanaka. (Osambu 130:3, 4; Mateu 6:25-34; 1 Joani 3:19, 20) Naka wɛ mbeka Dui dia Nzambi ndo ndjaɔtɔnganyiya l’awui wa lɔkɔ, kete wɛ ayokoka kondja ekimanyielo ka nyuma k’ekila kaki Nzambi kakoka kosha “wolo woleki wɔnɛ wôkongaka l’onto” dia wɛ mbeya sɛna lushi la lushi.​—2 Kɔrɛtɔ 4:7, NW.b

13. Naa okakatanu wa hende walanya nkumbo efula?

¹³ Ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko kokaka mbela okakatanu okina walanya nkumbo efula​—ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo.

KƆLƆ KATSHA ƆHƐNYƆHƐNYƆ WA LO NKUMBO

14. Etena kakɔna kakamɛ ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo, ndo ngande wayawɔ ɛlɔ kɛnɛ?

¹⁴ Dikambo dia ntondo dia ngala diakasalema l’ɔkɔndɔ wa lɔsɛnɔ l’anto aki ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo waki l’asa Kɛna l’Abɛlɛ, onto l’ɔnango. (Etatelu 4:8) Tatɛ oma k’etena kɛsɔ, anto wekɔ lo mɛna pâ la weoho tshɛ w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo. Waomi amɔtshi kɔmɔlaka wadiɛwɔ, amato amɔtshi ndɔshaka waomɛwɔ, ambutshi amɔtshi kulaka anawɔ ndjî ya mamba ndo ana amɔtshi w’epalanga sɔkishaka ambutshi awɔ waya esombe.

15. Ngande woka ase nkumbo pâ l’asolo l’ɔtɛ w’ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lɔkɔ?

¹⁵ Kɔlɔ katsha ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo hakomɛ paka lo mfu ya lo demba tsho. Omoto ɔmɔtshi lakakulamaka akate ate: “Ekɔ okawanu ndo nsɔnyi k’efula kahombayɛ mbikikɛ. Mpindju efula, wɛ ayolanga paka tshikala lo tange, akanyiya ɔnɛ oheka oto mbakamɛnyi.” Ana wɛna kana wahomana l’ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo mbeyaka ndjoyala akanga a pɛnyɛ ndo vɔ lawɔ lam’ayowola ko ndjoyala la nkumbo yawɔ hita.

16, 17. Ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa l’asolo kɛdikɛdi na, ndo ngande wɛna ase nkumbo pâ lo dikambo sɔ?

¹⁶ Ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo hawokomɛ paka lo ludî la lo demba loto. Ɔsɔmbwɛlɔ wa l’ɛtɛkɛta mongaka tena efula. Tokedi 12:18 (NW) mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ onto ɔmɔtshi latɔtɛkɛtaka ɔtɛkɛtatɛkɛta wate kana mpota ya yɔɔmbɔ.” L’atei a “mpota” shɔ yɛnama l’ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo mbele ndo lɔhɛlɔ, ehamohamo la diɔnyɔ di’etshaka wenya, ntɛngɔ ya sɔnyi ndo wanelo wa ludî. Mpota y’oma l’ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa l’asolo hɛnama ndo mbala efula, anto akina hawoyiɛnyi.

¹⁷ Kɛnɛ koleki tshɛ kɔlɔ ele otshidielo w’asolo w’ɔna​—mbɔ̂nyɔlaka tena tshɛ ndo mɔnyɔlaka akoka ande, yimba yande kana mbɔ̂saka oko yangɔ y’anyanya. Ɛtɛkɛta wa ngasɔ wa kɔlɔ kokaka fukutanya yimba y’ɔna. Mɛtɛ, ana tshɛ wekɔ l’ohomba w’ohokwelo. Koko, Bible mbutɛka ambutshi w’apami ɔnɛ: “Tanyookiyake anaanyu nkɛlɛ dyaha vɔ n[d]jɔkɔmɔ otema.”​—Kɔlɔsɛ 3:21, Dyookaneelo dy’oyooyo.

WOHO WAKOKAYƐ MBEWƆ ƆHƐNYƆHƐNYƆ WA LO NKUMBO

18. Lende amɛ ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo, ndo lo ndjela Bible, ngande wokoki onto shidiya dikambo sɔ?

¹⁸ Ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa la ngelo mumɛka l’otema ndo lo yimba; akambo watshaso tatɛka lo tokanyi taso. (Jakoba 1:14, 15) Di’ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa ngala komɛ, kanga pɛnyɛ pombaka kadimola yimba yande. (Romo 12:2) Onde dui sɔ kokaka salema? Eelo. Dui dia Nzambi diekɔ la wolo wa kadimola anto. Diɔ kokaka munola kânga tokanyi ta kɔlɔ ‘toshikikadi wolo.’ (2 Koreto 10:4; Heberu 4:12) Ewo k’oshika ka lo Bible kokaka kimanyiya anto dia vɔ sala otshikitanu wa woke ngasɔ, diɔ diakɔ diawatɛwɔ dia vɔ ndɔta lonto l’oyoyo.​—Efeso 4:22-24; Kolosai 3:8-10.

19. Ngande wahomba Okristo mbɔsaka wadiɛnde kana omɛnde?

¹⁹ Woho wahombayɛ mbɔsaka otshukanyi ayɛ. Dui dia Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Dieli la waumi mbuka wadiewo ngandji uku wukawo alimba awo. Untu luka wadiendi ngandji, ambuyauka ndame.” (Efeso 5:28) Bible mbutaka nto ɔnɛ omi pombaka mbɔsa wadiɛnde la “nɛmɔ oko diwomba dioleki wɔdu.” (1 Petero 3:7, NW) Bible kɔkɔmiyaka amato dia vɔ “nanga waumewo” ndo ‘mbalɛmiya efula.’ (Tito 2:4; Efeso 5:33) Mɛtɛ, ndoko omi lôka Nzambi wɔma lakoka mbuta ɔnɛ nde mɛtɛ nangaka wadiɛnde ndo mbɔlɛmiyaka naka nde mbokulaka ndo mbotondjɛka efata kana ɛtɛkɛta wa lɔlɛngɔ. Ndo, ndoko omoto lahamwɛhamwɛ omɛnde, lɔ̂sɔka ndo lɔ̂tɛnga kana lôhangwɛ lakoka mbuta ate: dimi mɛtɛ mbolangaka ndo mbɔlɛmiyaka.

20. Ambutshi wekɔ l’ɔkɛndɛ la ntondo kaki na lo dikambo di’anawɔ, ndo bonde kahakoke ambutshi nongamɛ akambo wahasungana oma le anawɔ?

²⁰ Kanyi yasungana lo dikambo di’ana. Ana sunganaka kondja, eelo, wekɔ l’ohomba wa ngandji ndo w’ambutshi awɔ mbadjaka yimba. Dui dia Nzambi mbelɛka ana ɔnɛ: “Ushasha uma le [Jehowa]” ndo “difutu.” (Osambu 127:3) Ambutshi wekɔ l’ɔkɛndɛ la ntondo ka Jehowa dia kokɛ woshasha ɔsɔ. Bible tɛkɛtaka dia “akambu wa dikenda” la dia “akambu w’enginya” wa dikɛnda dia pami. (1 Koreto 13:11; Tukedi 22:15) Ambutshi hawohombe kashimɔ naka wambɛna akambo w’enginya le anawɔ. Ana w’akɛnda bu epalanga. Ambutshi pombaka nɔmba ɔna paka kɛnɛ kɛdimi l’ɛnɔnyi ande, la kɛnɛ kasalema lo nkumbo kawɔ ndo l’akoka ande.​—Enda lo Etatelu 33:12-14.

21. Lo ndjela kɛnɛ kata Nzambi, ngande wahombaso mbɔsaka ambutshi waya esombe ndo mbatshɛka akambo?

²¹ Woho wahombayɛ mbɔsa ambutshi waya esombe. Akambu w’Asi Lewi 19:32 mbutaka ɔnɛ: “Kunelaki la ntundu ka kanga ndjui. Kolemiaki usumbi w’untu.” Ɔnkɔnɛ, Ɛlɛmbɛ wa Nzambi keketshaka anto dia vɔ nɛmiya ndo mbɔsa esombe la nɛmɔ di’efula. Ɔsɔ mbeyaka monga okakatanu wa wolo naka ombutshi waya osombe ekɔ la dihikahika diamboleka kana ekɔ la hemɔ, ndo ondo hakɛndakɛnda kana hakanyiya esadi esadi. Koko, wekɔ lo mbohola ana dia vɔ “nkaluya ololo le ambutshi awo.” (1 Timote 5:4) Kɛdikɛdi, ana pombaka mbaɔsa la nɛmɔ ndo mbalɛmiyaka, mbala mɔtshi vɔ kokaka mbakimanyiyaka ndo la falanga. Bible hatotɛ dia sho kɔmɔlaka ambutshi waya esombe kana mbahɛnyɔlaka lo weoho ekina.

22. Naa dionga diele ohomba efula dia shidiya ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo, ndo ngande wakoka onto kamba la diɔ?

²² Yâla la ndjakimɛ. Tukedi 29:11 mbutaka ɔnɛ: “Kanga enginya atushulaka kele tshe keli l’utema andi. Keli kanga yimba atuyakimelaka la ki.” Ngande wakokayɛ mbahemɛ yimba yayɛ na? Lo dihole dia wɛ mombaka ekiyanu l’atei w’otema, totshimbatshimbake dia kandola ekakatanu watomba. (Efeso 4:26, 27) Nya ekolo naka wɛ amboka wate: handjokoka mbikikɛ solo. Lɔmba dia nyuma k’ekila ka Nzambi kosha ndjakimɛ. (Ngalatiya 5:22, 23) Mɛngɔla l’ekolo kana sutshasutsha demba lo woho okina mbeyaka nto kokimanyiya dia wɛ mbahemɛ asolo ayɛ. (Tukedi 17:14, 27) Yâtshutshuyaka ‘di’aha momalaka esadi.’​—Tukedi 14:29.

KAKITƆNA KANA TSHIKALA KÂMƐ?

23. Kakɔna kakoka salema naka ose etshumanelo k’Akristo ekɔ lo nkɔ mbala la mbala lo nkɛlɛ ka wolo, ondo kulaka ndo nkumbo kande ko hayatshumuya na?

²³ L’atei w’etsha watona Nzambi, Bible mbidjaka ndo ‘lohetsho, ewanu, . . . nkɛlɛ’ ndo mbutaka ɔnɛ: “Wane watutshaka akambu aso, hawukiti diulelu dia [Nzambi, NW].” (Ngalatiya 5:19-21) Ɔnkɔnɛ, onto tshɛ layata ate: Okristo mbemi, ko nkɔ̂ka mbala la mbala lo salaka akambo wa ngala la nkɛlɛ, ondo lo kulaka olonganyi ande kana anande ko hayatshumoya, kokaka mbitshanyema oma l’etshumanelo k’Akristo. (Ɛdika la 2 Joani 9, 10.) Lo yoho shɔ mbahatonga anto wa kɔlɔ l’etshumanelo.​—1 Koreto 5:6, 7; Ngalatiya 5:9.

24. (a) Tɛdikɔ takɔna takoka atshukanyi wahɛnyahɛnyama mbɔsa? (b) Ngande wakoka angɛnyi la dikumanyi diayakiyanya kimanyiya otshukanyi wahɛnyahɛnyama, ko kakɔna kahawakoke sala?

²⁴ Kayotota lo dikambo di’Okristo wakulama nshi tshɛ oma le olonganyi ande wahɛnya ndoko djembetelo y’okadimwelo w’otema na? Amɔtshi sɔnaka dia mbidjasɛ l’otshukanyi wa pɛnyɛ l’ɔtɛ w’akambo wa weoho la weoho. Akina mbɔsaka tɛdikɔ dia kakitɔna, wakanyiya ɔnɛ demba diawɔ, yimba yawɔ, ndo lonyuma lawɔ​—ondo kânga lɔsɛnɔ lawɔ​—lekɔ lo wâle. Oyadi tɛdikɔ takɔna tshɛ tayɔsa ɔnɛ lahɛnyahɛnyama lo nkumbo l’akambo wa ngasɔ, ɔsɔ ekɔ yɛdikɔ yande ndamɛ la ntondo ka Jehowa. (1 Koreto 7:10, 11) Angɛnyi, ewotɔ kana dikumanyi di’Akristo diele la tokanyi t’ɛlɔlɔ mbeyaka kombola dia mbosha ekimanyielo la alako, koko vɔ hawokoke mbotshutshuya dia nde mbɔsa yɛdikɔ mɔtshi. Ɔsɔ ekɔ yɛdikɔ yahombande mbɔsa ndamɛ.​—Romo 14:4; Ngalatiya 6:5.

EKOMELO K’EKAKATANU WALANYA NKUMBO

25. Naa sangwelo diele la Jehowa lo dikambo dia nkumbo?

²⁵ Lam’akatshukanya Jehowa Adama l’Eva, nde kɔnɔngɔsɔla kânga yema ɔnɛ nkumbo yayolanyeme l’ekakatanu wele oko: sɔngu ka wanu kana ɔhɛnyɔhɛnyɔ. (Efeso 3:14, 15) Nkumbo kakahombe monga dihole dioludi la ngandji la wɔladi ndo lɛnɛ akahombe ehomba w’onto l’onto wa lo tokanyi, wa l’asolo ndo wa lo nyuma kotshama. Koko, tatɛ lam’akayɔtɔka pɛkato, lɔsɛnɔ la lo nkumbo lakafukutana esadi eto.​—Ɛdika la Undaki 8:9.

26. Kakɔna kakongɛ wanɛ wayatshutshuya dia ndjaɔtɔnganyiya l’asangwelo wa Jehowa?

²⁶ Diɛsɛ ko, Jehowa kombohɛ sangwelo diande di’endana la nkumbo. Nde ekɔ lo ndaka dia mbela andja w’oyoyo wa wɔladi, lɛnɛ ‘ayotodjasɛ anto mɛtɛ lo lotui tshitshi, lɛnɛ ele ndoko onto layowasatsha lokomba.’ (Ezekiyele 34:28) L’etena kɛsɔ, sɔngu ka wanu, ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa lo nkumbo ndo weoho ekina tshɛ w’ekakatanu walanya nkumbo ɛlɔ kɛnɛ hawotonga nto. Anto wayɔmɔnamɔnaka, aha dia mbishɛ wɔma l’okiyanu, koko nɛ dia vɔ wekɔ lo ‘ngɛnangɛna la wɔladi w’efula.’​—Osambu 37:11.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . NKUMBO DIA YƆ MBEWƆ EKAKATANU WAKOKA NDJILANYA EFULA?

Jehowa hetawɔ ɔnwɛlɔ a wanu wa tshambandeko.​—Tukedi 23:20, 21.

Onto l’onto ayokoya la Nzambi lo dikambo di’etsha ande.​—Romo 14:12.

Naka sho bu la ndjakimɛ, kete hatokoke kambɛ Nzambi lo yoho yɔ̂ngɛnyangɛnya.​—Tukedi 29:11.

Akristo w’eshika nɛmiyaka ambutshi awɔ wambotshunda esombe.​—Akambu w’Asi Lewi 19:32.

[Osato wa lo lɛkɛ 146]

Dikumanyi di’Akristo kokaka kokimanyiya efula dia shidiya ekakatanu wa lo nkumbo

[Osato wa lo lɛkɛ 151]

Atshukanyi w’Akristo walangana ndo walɛmiyana shidiyaka ekakatanu awɔ esadi eto

Tshapita ya dikumi l’asato

Naka diwala diayanga pandjɔ

1, 2. Naa dimbola diahomba mumbwama naka diwala diaya l’ekakatanu wa mamba?

L’ƆNƆNYI 1988, omoto ɔmɔtshi l’Ose Italie, lokombo lande Lucia, aki l’okiyanu wa mamba.a Ɛnɔnyi dikumi l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshukana, diwala diawɔ diakahandjɔ. Tena efula, nde akayatshutshuyaka dia mbokana l’omɛnde, koko ndoko di’ɔlɔ diakatombe. Ɔnkɔnɛ, nde akakakitɔna l’omɛnde nɛ dia vɔ kɔmbɔtɔnɛka ko nde akayomɛ mbodja anande ahende wa amato ndamɛ. Ndjâka nde kanyiya etena kɛsɔ, Lucia mbohɔka ate: “Dimi lakeyaka nte: ndoko dikambo diayoshimbɛ diwala diaso.”

² Naka wɛ ekɔ l’ekakatanu lo diwala, kete wɛ mbeyaka ndjadja lo dihole diaki Lucia. Ondo efukutanu wekɔ lo diwala diayɛ ndo wɛ ekɔ lo ndjambola dia kana diɔ diâkakoke mbika. Naka ɔsɔku mbediɔ, kete wɛ ayɛna ɔlɔlɔ sɛdingola dimbola nɛ: Onde dimi lakayele alako tshɛ w’ɛlɔlɔ washa Nzambi lo Bible dia kimanyiya onto dia nde monga la diwala di’oshika?​—Osambu 119:105.

3. Kânga mbambokokanɛ odiakelo w’awala, atotɛwɔ lo dikambo di’anto wakasɛkana l’atshukanyi awɔ ndo dia nkumbo yawɔ na?

³ Naka ekakatanu wamboleka l’asa wadi l’omi, kete vɔ mbeyaka mɛna odiakelo wa diwala oko dui dioleki wɔdu sala. Koko, kânga mbambofulanɛ nkumbo yambohandjɔ lo yɛdikɔ ya kɔlɔ lo wedja efula, alapɔlɔ w’oma lo wekelo wêke ka salema mɛnyaka ɔnɛ efula k’apami la amato wakasɛkana l’atshukanyi awɔ wekɔ la lonyangu lo menda woho wakahandjɔ awala awɔ. Efula k’apami la amato asɔ wekɔ lo sowa la hemɔ ya lo yonge, oyadi hemɔ ya lo demba kana ya lo yimba, oleki wanɛ wakongama l’awala awɔ. Ambutshi l’angɛnyi wa nkumbo kambohandjɔ sowaka ndo vɔ lawɔ. Ko Nzambi, Otungi wa diwala, ngande wɛnande dikambo sɔ na?

4. Ngande wahomba ekakatanu wa lo diwala kandolamaka?

⁴ Oko wofundamidiɔ lo totshapita tambeta, sangwelo dia Nzambi ele dia diwala monga dimama dia pondjo. (Etatelu 2:24) Ko lâsɔ, bonde kahandjɔ awala efula nganɛ? Ondo dikambo sɔ hadiosalemaka la shashimoya. Tena tshɛ, tolembetelo tewola wadi l’omi tekɔ. Ekakatanu wa totshitshɛ lo diwala kokaka tahamaka yema yema edja ndo nyu ndjɛna dia hanyoyokoka mbakandola nto. Ko naka ekakatanu ɛsɔ shidiyamaka esadi eto l’ekimanyielo ka Bible, kete wadi l’omi kokaka mbewɔ ohandjwelo wa diwala diawɔ.

ONGA LA TOKANYI TASUNGANA

5. Naa dui diasungana diahomba monga l’awala tshɛ?

⁵ Dikambo dimɔtshi diayelaka ekakatanu tena dimɔtshi ele tokanyi tahasungana tele la wadi l’omi kana ɔmɔtshi la l’atei awɔ. Abuku wele l’ɛkɔndɔ wa ngandji ka l’asa pami la omoto, tojurunalɛ tambekɔnɛ l’ahole tshɛ, emisiɔ wa lo televiziɔ, ndo wa filmɛ kokaka mbisha onto elongamelo ndo alɔ wele wolo kotshama lo lɔsɛnɔ. Naka alɔ akɔ hawokotshami, kete onto kokaka ndjaoka oko onto lambokesama, lele bu l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo lambohinda asolo. Ko ngande wakoka anto ahende wele bu kokele kondja ɔngɛnɔngɛnɔ lo diwala na? Di’anto monga la diokanelo di’oshika, vɔ pombaka sala la wolo awɔ tshɛ.

6. (a) Naa kanyi ya mɛtɛ mɛtɛ yasha Bible lo dikambo dia diwala? (b) Naa awui amɔtshi watondja ewanu lo diwala?

⁶ Bible mbishaka ekimanyielo k’oshika. Tɔ mbetawɔka ɔnɛ diwala diekɔ l’ɛngɛnɔngɛnɔ, koko tɔ mɛnyaka ndo ɔnɛ wanɛ watshukana “wayuyala la asui lu alimba.” (1 Koreto 7:28) Oko wakataditshi, wadi l’omi bu kokele ndo vɔ hawohandwe lo sala pɛkato. Yimba, asolo ndo woho wakôle onto l’onto tshikitana. Tena dimɔtshi, wadi l’omi towanaka l’akambo wa falanga, w’ana ndo w’akilo. Woho wewɔ bu la tena efula dia ntshaka akambo kâmɛ ndo ekakatanu w’akambo wa dieyanelo kokaka monga kiɔkɔ y’ewanu.b Ekakatanu ɛsɔ hawoshile esadi, koko keketsha otema! Atshukanyi efula shidiyaka ekakatanu wa ngasɔ ndo kimanyiyanaka dia mbashidiya lo yoho y’ɔlɔlɔ.

NYOTANELE EKAKATANU ANYU

7, 8. Naka wadi l’omi wekɔ l’awui amɔtshi wâhomuya l’asolo kana ekakatanu ɛmɔtshi lam’asawɔ, ngande wakokawɔ shidiya awui asɔ lo ndjela Afundelo?

⁷ Anto efula mbokaka wolo tshikala ki lam’atanɛwɔ awui wâhomuya l’asolo, ekakatanu wasawɔ kana munga y’onto l’onto. Lo dihole dia nde mbuta mbala kakɔ ɔtɔi ate: “Dimi mɛnaka dia wɛ hamboke,” omi kana wadi mbeyaka tshimba yimba ko nunya kiambokambo y’anyanya. Efula totaka ɔnɛ: “Wɛ ndjakiyanyaka paka dikambo diayɛ wɛmɛ oto,” kana ɔnɛ: “Wɛ hanange.” Oko wahandalange londjo, otshukanyi okina mbeyaka mata lonya lo tama ko nde akana tshikala ki.

⁸ Dui dioleki ɔlɔlɔ diahombayɛ sala ele mpokɛ lotui lo dako dia lo Bible diata ɔnɛ: “Nyuki kele, ku tanyutshaki kolo. Unya tadjelaki kele kanyu.” (Efeso 4:26) Lam’akawasalaka eohwelo k’ɔnɔnyi wa 60 wa diwala diawɔ, wakambola atshukanyi amɔtshi ahende waki l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbeya sheke yaki lawɔ dia tondoya diwala diawɔ. Omi akakadimola ate: “Sho takeke woho w’aha ntshɔ dia tolala naka tatâshidiya ekakatanu wele lam’asaso, oyadi ekakatanu wa totshitshɛ ngande.”

9. (a) Lo ndjela Afundelo, ahombama dia sawo dia dimɛna monga? (b) Naa dikambo diahomba wadi l’omi salaka mbala efula, kânga mbahombawɔ monga l’otema wolo ndo la ndjakitshakitsha dia vɔ disala?

⁹ Naka wadi l’omi hawɔtɔnɛ lo dui dimɔtshi, kete onto l’onto pombaka ‘monga esadi dia nonga, ɔkɔkɛ dia tɛkɛta ndo ɔkɔkɛ dia mboka nkɛlɛ.’ (Jakoba 1:19) L’ɔkɔngɔ wa vɔ nonga la yambalo tshɛ, atshukanyi akɔ ahende mbeyaka ndjɛ̂na ohomba wa nɔmbana edimanyielo. (Jakoba 5:16) Di’onto mbuta l’otema ɔtɔi ate: “Okimwe lo kɔlɔ kokotshemi,” nde pombaka monga la ndjakitshakitsha ndo l’otema wolo. Koko, woho ɔsɔ wa kandola ekakatanu ayokimanyiya wadi l’omi, aha paka dia kandola ekakatanu awɔ eto, koko ndo dia vɔ monga la lolango ndo la diokanelo diayowakimanyiya dia vɔ ngɛnangɛnaka efula lam’ewɔ kâmɛ.

OMI ASHA WADI KƐNƐ KOKOLAMINDE, NDO WADI ASALE POPO

10. Paulo akandatɛ Akristo w’Ase Kɔrɛtɔ dia mbakokɛ, dako diakoka kotshama ndo le Okristo wa nshi nyɛ?

¹⁰ Lam’akafundɛ ɔpɔstɔlɔ Paulo Ase Kɔrɛtɔ mukanda, nde akawatɛ dia vɔ tshukana ‘nɛ dia monanyi kakakokanɛ.’ (1 Koreto 7:2) Andja wa nshi nyɛ wekɔ kɔlɔ oko Kɔrɛtɔ ka nshi y’edjedja, kana ndeka ndo ndeka. Asawo w’akambo a mindo wasawola ase andja ɔnɛ lo sɛkɛ, ɛlɔtɔ wa kɔlɔ ndo ɛkɔndɔ wemula nsaki ya dieyanelo wele lo tojurunalɛ la l’abuku, lo televiziɔ la lo wa filmɛ, akambo asɔ tshɛ memulaka nsaki ya kɔlɔ ya dieyanelo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akatɛ Ase Kɔrɛtɔ wakasɛnaka lo dihole dia ngasɔ ate: ‘Ndeka ɔlɔlɔ tshukana la ntondo ka tɛnaka pâ la nsaki.’​—1 Koreto 7:9.

11, 12. (a) Wadi l’omi okolanewɔ, ndo la yimba yakɔna yahombawɔ ngɛlanɛka? (b) Wadi l’omi ahombawɔ sala la ntondo ka vɔ mbɔsa tɛdikɔ dia toketsha nshi mɔtshi aha la mbeyana?

¹¹ Ɔnkɔnɛ, Bible mbutɛka Akristo wotshuki ndo wotshukami ɔnɛ: “Umi akitshiya wadendi lam’alangandi; ndu wadi akitshiya umi lam’alangandi.” (1 Koreto 7:3) Tolembete dia, wekɔ lo tɛtɛ lo mbisha ​—koko aha lo mpika. Dieyanelo lo diwala ekɔ dikambo di’ɔlɔ efula paka naka wadi l’omi wekɔ lo ndjakiyanya onto l’onto lo dikambo di’ɔlɔlɔ wa onyande. Oko ɛnyɛlɔ, Bible mbutɛka waomi dia vɔ mbidjasɛ la wadiɛwɔ “la yimba.” (1 Petero 3:7) Dui sɔ mɛnamaka djekoleko wonya washana ndo walongola wadi l’omi kɛnɛ kokolanewɔ. Naka wɛ hasalɛ wadiɛyɛ akambo la ngandji, kete nde mbeyaka ndjɛna wolo dia ngɛnangɛna dikambo sɔ dia lo diwala.

¹² Ekɔ tena dimɔtshi diakoka wadi l’omi dimana tenyi diawɔ dia demba. Dikambo sɔ mbeyaka salema lo tena diɛna omoto ngɔndɔ kana l’etena kamondɔlɛmba efula. (Ɛdika l’Akambu w’Asi Lewi 18:19.) Dikambo sɔ mbeyaka salema nto l’etena kalɔshana pami l’okakatanu wa woke l’olimu kana kamondɔkɔmɔ lo tokanyi. Sunganaka dia wadi l’omi tâsawudi dui diakɔ hwe ndo tâsangi lolemi ‘vɔ akɔ ahende’ la ntondo ka vɔ ndjɔsa tɛdikɔ dia tokemala yema lo tena dia ngasɔ. (1 Koreto 7:5) Dui sɔ diayokimanyiya onto l’onto di’aha nde ndjoyala la tokanyi ta kɔlɔ esadi eto. Ko naka omoto ambotona mbeyana l’omɛnde l’okonda kana omi ambotona mbisha wadiɛnde demba diande la ngandji, kete wadi kana omi mbeyaka ndjɔkɔ l’ehemba. L’etena ka ngasɔ, ekakatanu mbeyaka ndjotomba lo diwala.

13. Ngande wakoka Akristo namaka tokanyi tawɔ pudipudi?

¹³ Oko watsha Akristo tshɛ, ekambi wa Nzambi wotshuki kana wotshukami pombaka mbewɔ abuku, tojurunalɛ, wa filmɛ ndo diangɔ dikina diɛnya etakataka w’anto diakoka mbasha nsaki ya mindo ndo ya wɔnɔnyi. (Kolosai 3:5) Ndo nto, vɔ pombaka nama tokanyi tawɔ la ditshelo diawɔ wonya wewɔ la ntondo k’anto wotshikitanyi lawɔ tenyi dia demba. Yeso akate ate: “Onto tshɛ latetemala menda omoto ko ambôkombola, nde amboshila ntsha la nde loseka l’otema.” (Mateo 5:28, NW) Naka wadi l’omi kitanyiyaka alako washa Bible l’akambo wa dieyanelo, kete vɔ wayokoka nshika tanga la ntondo k’ohemba ndo hawototsha loseka. Vɔ kokaka tetemala ngɛnangɛna akambo wa dieyanelo lo diwala diɔsama tenyi dia demba dia dieyanelo oko losha la dimɛna l’oma le Jehowa, Otungi wa diwala.​—Tukedi 5:15-19.

ƐKƆKƆ WETAWƆ BIBLE DIA NDJAKA DIWALA

14. Naa dui dia lonyangu diayotombaka tena dimɔtshi? Lande na?

¹⁴ Diɛsɛ ko, l’awala efula w’Akristo, oseka okakatanu tshɛ watomba kokaka shidiyama. Koko tena dimɔtshi, aha ngasɔ mbatodiotshamaka. Lam’ele anto bu kokele ndo wekɔ lo sɛna l’andja wa kɔlɔ walɔmbwama oma le Satana, awala amɔtshi toyangaka pandjɔ. (1 Joani 5:19) Akristo ahombawɔ sala la ntondo k’okakatanu wa wolo ngasɔ na?

15. (a) Naa ɔkɔkɔ akɔ ɔtɔi wetawɔ Afundelo di’onto ndjaka diwala ko totshukana l’onto okina? (b) Lande na kɔsa amɔtshi tɛdikɔ di’aha sɛkana l’otshukanyi lambosala loseka?

¹⁵ Oko wotamidiɔ lo Tshapita 2 ya dibuku nɛ, monanyi mbele ɔkɔkɔ akɔ ɔtɔi wetawɔ Afundelo di’onto ndjaka diwala ko totshukana l’onto okina.c (Mateu 19:9) Naka wɛ ambokondja djembetelo ya shikaa yɛnya ɔnɛ otshukanyi ayɛ akasadi loseka, kete wɛ aya la ntondo ka yɛdikɔ ya wolo. Onde wɛ ayotetemala mbidjasɛ la nde kana nyayɔsɛkana? Ndoko ɔlɛmbɛ lo dikambo sɔ. Akristo amɔtshi kimwɛka wadiɛwɔ kana waomɛwɔ wanɛ wayatshumoya l’otema ɔtɔi ndo vɔ ndjodjasɛka dimɛna lo diwala. Akina mbɔsaka tɛdikɔ di’aha sɛkana dia vɔ kokɛ ana.

16. (a) Naa awui amɔtshi wakatshutshuya anto amɔtshi dia vɔ sɛkana l’atshukanyi awɔ wakatshe pɛkato? (b) Naka otshukanyi lele bu l’onongo ambɔsa yɛdikɔ ya ndjaka diwala kana ya mbidjasɛ, lande na kahahombe onto mɔnyɔla yɛdikɔ yande?

¹⁶ Lo wedi okina, onto lotshe pɛkato mbeyaka ntshɔ diemi kana mbɔsa hemɔ. Kana ondo pombaka kokɛ ana oma le ombutshi ɔmɔtshi wakoka sala la wɔ awui a mindo la wolo. Mɛtɛ, pombaka takanyi yimba ɔlɔlɔ l’akambo asɔ la ntondo ka wɛ ndjɔ̂sa yɛdikɔ mɔtshi. Ko naka wɛ ambeya wate: omɛmi kana wadiɛmi ambotsha loseka ko wɛ amboyeyana la nde l’ɔkɔngɔ, kete wɛ ambɛnya dia wɛ ambôkimwɛ ndo wɛ nangaka tetemala mbidjasɛ la nde. Lâsɔ kete wɛ aya ndoko l’ɔkɔkɔ nto wa sɛkana la nde ko totshukana l’onto okina. Aha onto mbɔtɔ l’akambo ayɛ wɛmɛ kana kotshutshuya dia wɛ mbɔsa yɛdikɔ mɔtshi, ndo onto atokɔ̂nyɔlake l’ɔtɛ wa yɛdikɔ yamboyɔsa. Wɛ la dia mɛna etombelo w’oma lo yɛdikɔ yɔshiyɛ. “Untu l’untu ayemba wutshu andi ndame.”​—Ngalatiya 6:5.

ƐKƆKƆ W’OKAKITƆNELO

17. Naka otshukanyi honanyi, elelo akɔna wadja Afundelo lo dikambo di’okakitɔnelo kana di’odiakelo wa diwala?

¹⁷ Onde ekɔ awui amɔtshi wakoka mbisha onto dikimɔ dia nde kakitɔna l’otshukanyi ande oyadi kânga nde honanyi? Eelo, koko l’etena kɛsɔ, Okristo hakoke nyanga dia tshukana l’onto okina. (Mateu 5:32) Kânga mbetawɔ Bible okakitɔnelo wa ngasɔ, tɔ mbutaka ɔnɛ: ɔnɛ latatshu “atshikali unyimba, kana akaluli le umendi.” (1 Koreto 7:11) Naa awui amɔtshi wa weke wakoka onto mɛna ɔlɔlɔ kakitɔna l’otshukanyi ande na?

18, 19. Naa akambo amɔtshi wa weke wakoka tshutshuya otshukanyi dia nde mɛna ɔlɔlɔ Lɛɛta mbakakitola kana ndjaka diwala, kânga mbahandakoke totshukana nto?

¹⁸ Mɛtɛ, nkumbo mbeyaka ndjohomba diangɔ diele ohomba l’ɔtɛ w’ɛnɛndɛ ka mamba kana mbekelo ya kɔlɔ yele l’omi.d Nde mbeyaka mbɔsaka falanga tshɛ yakondja nkumbo ko toyimanaka lo tɔkɛnyɔ ta falanga kana lo sombaka wanu la mfɔka kana didjoyadjoya. Bible mbutaka ɔnɛ: “Naka untu humbi . . . khumbu kandi, ndi ambutuna mbetawo kandi, ambuleka untu lahetawo kolo.” (1 Timote 5:8) Naka pami ka ngasɔ halange tshikitanya lɔkɛwɔ lande, ondo mbɔsaka ndo falanga yakondja wadiɛnde ko tayimanaka lo mbekelo yande ya kɔlɔ, lâsɔ kete wadi mbeyaka mbɔsa tɛdikɔ dia kokɛ lɔsɛnɔ lande ndo l’anande lam’ayondotshɔ le Lɛɛta dia tokondja dikimɔ dia kakitɔna l’omɛnde.

¹⁹ Dui sɔ diɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ kokaka salema nto naka omi kana wadi sɔkishaka onyande efula, ondo mbokulaka ludî polo ndo lo yɛdikɔ ya yonge yande la lɔsɛnɔ lande ndjoyala lo wâle. Ndo nto, naka otshukanyi tshutshuyaka onyande nshi tshɛ dia sekola ɛlɛmbɛ wa Nzambi lo weoho ɛmɔtshi, kete otshukanyi okina wele lo wâle mbeyaka nto mɛna ɔlɔlɔ dia kakitɔna, djekoleko naka lonyuma lande laya lo wâle. Otshukanyi wele lo wâle mbeyaka mɛna ɔnɛ: yoho yâmɛ ya dimi ‘kitanyiya Nzambi oko owandji oleki nkitanyiya anto’ ele kakitɔna la dikimɔ di’oma le Lɛɛta.​—Etsha 5:29.

20. (a) Naka nkumbo kɛmɔtshi kambohandjɔ, angɛnyi la dikumanyi diambotshunda wɛɔngɔ akokawɔ sala ndo ahawakoke sala? (b) Atshukanyi hawokoke kamba l’awui wata Bible lo dikambo di’okakitɔnelo la di’odiakelo a diwala oko yɛkɛ nɛndɛ ya sala dui diakɔna?

²⁰ Lo kɛnɛ k’endana l’akambo tshɛ wasɔkisha otshukanyi onyande, ndoko onto lahomba tshutshuya otshukanyi laha l’onongo dia nde kakitɔna la nde kana mbidjasɛ la nde. Kânga mbele angɛnyi la dikumanyi diambotshunda wɛɔngɔ mbeyaka mbisha ekimanyielo l’alako wotumbi oma lo Bible, vɔ hawokoke mbeya kiambokambo tshɛ yeta l’asa wadi l’omi. Jehowa ndamɛ oto mbakoka mɛna dikambo sɔ. Mɛtɛ, omoto l’Okristo halɛmiya dikongɛ dia Nzambi dia diwala naka nde nyangaka tɛ̂kɛ nɛndɛ ate kele ndawɔ diwala. Ko naka dikambo dia wâle efula diekɔ tsho, kete ndoko onto lakoka mbɔ̂nyɔla naka nde ambɔsa tɛdikɔ dia kakitɔna l’omɛnde. Ɔsɔku mbakokaso mbuta ndo lo kɛnɛ k’endana l’omi l’Okristo layanga dia kakitɔna la wadiɛnde. “Shu tshe tayemala l’elumbwelu la ntundu ka [Nzambi, NW].”​—Romo 14:10.

WOHO WAKASHIMBAMELA DIWALA DIAKAHANDJƆ

21. Ɛnyɛlɔ kakɔna kɛnya ɔnɛ alako washa Bible lo dikambo dia diwala kimanyiyaka onto?

²¹ Ngɔndɔ shato l’ɔkɔngɔ wa Lucia, omoto lakatatɛkɛtshi dikambo diande la ntondo, kakitɔna l’omɛnde, nde akayohomana l’Ɛmɛnyi wa Jehowa ko akayomɛ mbeka la wɔ Bible. Nde ekɔ lo nembetshiya ate: “Lakâmbe heyama dia mɛna ɔnɛ Bible mbishaka alako w’eshika wɛnya woho wakoka okakatanu ami shidiyama. Lomingu ɔtɔi loto l’ɔkɔngɔ wa dimi tatɛ wekelo, lakayange woho wa kawɔnya l’omɛmi esadi eto. Ɛlɔ kɛnɛ, dimi kokaka mbuta nte: Jehowa mbeyaka woho wa shimbɛ awala wele lo pâ k’efula nɛ dia wetshelo ande kimanyiyaka wadi l’omi dia vɔ mbeka woho wa nɛmiyanaka ndo mbokanaka ngandji. Kɛnɛ kata anto amɔtshi ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa mbatanyaka nkumbo ekɔ dui dia kashi. Lo dikambo diami, vɔ mbidjaka diokanelo lo nkumbo.” Lucia akeke woho wa kitanyiyaka awui wa lo Bible lo lɔsɛnɔ lande.

22. Atshukanyi tshɛ pombaka ndjaɛkɛ lo na?

²² Dikambo sɔ kôkomɛ paka Lucia ndamɛ oto. Diwala pombaka monga tshondo y’ɔtshɔkɔ, koko aha wotsho. Diɔ diakɔ diakatosha Jehowa dibuku dioleki abuku akina tshɛ lo kɛnɛ k’endana l’alako wa lo diwala​—Dui diande di’ohomba efula. Bible kokaka ‘mbisha enginya lomba.’ (Osambu 19:7-11) Tɔ kakashimbɛ awala efula waki suke la pandjɔ ndo kakalɔngɔsɔla awala akina efula waki l’ekakatanu wa wolo. Atshukanyi tshɛ wayaɛkɛ l’etondo awɔ tshɛ lo alako watosha Jehowa Nzambi lo dikambo dia diwala. Alako akɔ kimanyiyaka onto mɛtɛ!

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . WADI L’OMI DI’AHA DIWALA DIAWƆ PANDJƆ?

Diwala diekɔ kiɔkɔ y’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ya fɔnu.​—Tukedi 5:18, 19; 1 Koreto 7:28.

Pombaka shidiyaka ekakatanu kam’atombawɔ.​—Efeso 4:26.

Wonya watanɛnyu awui, mpokamɛ la tɛkɛta ekɔ ohomba.​—Jakoba 1:19.

Wadi l’omi pombaka mbishanaka kɛnɛ kokolanewɔ lo diwala la yimba ya lokaho ndo ya ngandji.​—1 Koreto 7:3-5.

[Osato wa lo lɛkɛ 154]

Nyoshidiyake ekakatanu esadi esadi. Wonya tadjelake nkɛlɛ kanyu

Tshapita ya dikumi l’anɛi

Naka nyaya esombe

1, 2. (a) Etshikitanu akɔna watosalemaka naka onto ôtatshunde osombe? (b) Ngande wakakondjaka anto wakokaka Nzambi wɔma lo nshi yakafundamaka Bible ɔngɛnɔngɛnɔ lo nshi yawɔ y’esombe?

ETSHIKITANU efula salemaka lam’atatatshunde esombe. Ɔkɔmwɛlɔ wa demba takitshakitshaka wolo aso yema yema. Ndjâka wɛ ndjaɛnda lo talatala ko mɛna enyanga w’eyoyo ndo dangi dia divo diamboshishɔ​—mbala mɔtshi ko ndo divo diokɔkɔ. Sho mbeyaka tatɛ mbohohɛ awui. Diokanelo di’oyoyo tatɛka monga naka ana wambotshukana ndo naka tambɛna ekana. Le anto amɔtshi, olongwelo wa pasiɔ l’olimu wa l’emunyi mbelaka woho okina wa lɔsɛnɔ la lushi la lushi.

² Mɛtɛ, lotshundju kokaka monga pâ efula. (Undaki 12:1-8) Koko, tênde dikambo di’ekambi wa Nzambi wa lo tena diakafundamaka Bible. Kânga mbakawayovɔka, vɔ wakakondja lomba la yimba yakawasha ɔngɛnɔngɛnɔ efula lo nshi yawɔ y’esombe. (Etatelu 25:8; 35:29; Jobo 12:12; 42:17) Ngande wakawakoke monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ kânga mbakawatshunde esombe na? Mɛtɛ, vɔ wakakoke monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ nɛ dia vɔ wakayaɔtɔnganyiyaka l’awui wofundami lo Bible wɛnaso ɛlɔ kɛnɛ.​—Osambu 119:105; 2 Timote 3:16, 17.

3. Dako diakɔna diakasha Paulo esombe w’apami la wa amato?

³ Lo mukanda wakandafundɛ Tito, ɔpɔstɔlɔ Paulo akasha esombe dako di’oshika. Nde akafunde ate: “Dikumanyi [diayale] la ndjakimela, . . . la kenemo, la ki, la wulu lu mbetawo, ndu ngandji ndu lu kolamelu. Ndu dikumanyi dia amantu wayali la kenemo lu akambu awo, tawuyalaki atendanyi, kuyanga fumbi ya wanu. Vo wayali embetsha wa akambu w’ololo.” (Tito 2:2, 3) Naka wɛ kitanyiyaka ɛtɛkɛta ɛsɔ, kete wɛ ayokoka shidiya ekakatanu wa lo nshi yayɛ y’osombe.

EKESANƐ LA DIPANDA DI’ANAYƐ

4, 5. Kakɔna katotshaka ambutshi efula lam’atomɔka anawɔ oma la ngelo, ndo ngande watekesanɛka ambutshi amɔtshi la lɔsɛnɔ l’oyoyo?

⁴ Naka ɛkɛndɛ ayɛ wambotshikitana, kete wɛ pombaka mbekesanɛ l’awui akina w’eyoyo. Dui sɔ diekɔ mɛtɛ naka ana w’epalanga wambomɔ oma la ngelo ko wambotshukana! Le ambutshi efula, ɔsɔ ekɔ djembetelo ya ntondo yawaohola ɔnɛ vɔ waya esombe. Kânga mbatowɔngɛnangɛnaka ɔnɛ anawɔ waya epalanga, mbala efula ambutshi toyakiyanyaka dia mbeya kana vɔ wakasale kɛnɛ tshɛ kakawakoke sala dia nɔngɔsɔla anawɔ woho w’aha vɔ ndjêndɛ l’anya w’anto akina. Ndo nto, vɔ mbeyaka monga la lonyangu nɛ dia waya bu kâmɛ la wɔ nto.

⁵ Ambutshi wekɔ la mbekelo ka ndjakiyanyaka lo dikambo di’ɔngɛnɔngɛnɔ w’anawɔ kânga l’ɔkɔngɔ w’ana mumɔ oma la ngelo, ndo dui sɔ bu kɔlɔ. Mama kɛmɔtshi akate ate: “Otomolongolaka kânga awui ato mbala efula oma le wɔ, dia dimi mbeya nte: vɔ wekɔ la wolo​—tshike lotɔngɛnangɛnaka.” Papa kɛmɔtshi ekɔ lo kɔndɔla ate: “Lam’akamɔ ɔnaso la omoto oma la ngelo, ɔsɔ aki etena ka wolo efula. Dui sɔ diakatshike difuku dia woke lo nkumbo kaso nɛ dia nshi tshɛ takatshaka oseka dikambo tshɛ sho tshɛ kâmɛ.” Ngande wakeye ambutshi asɔ sɛna kânga mbaki komonga anawɔ lâwɔ na? Tena efula, vɔ wakayakiyanyaka dikambo di’anto akina ndo wakâkimanyiyaka.

6. Ahombama dia diokanelo dia lo nkumbo tshikalaka lo dihole diadiɔ?

⁶ Naka ana wambotshukana, kete ɔkɛndɛ w’ambutshi wambotshikitana. Etatelu 2:24 mbutaka ɔnɛ: “Pami ayutshika shi la nyangu, ayumamana la wadendi, ku vo wayuyala dimba otoi.” (Sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Nɛmiyaka awui wa Nzambi lo kɛnɛ k’endana la lowandji ndo salaka akambo l’ekongelo k’ɔlɔlɔ ayokimanyiya ambutshi dia vɔ mbidja dikambo tshɛ lo dihole diadiɔ.​—1 Koreto 11:3; 14:33, 40.

7. Naa dionga di’ɔlɔlɔ diaki la papa kɛmɔtshi lam’akamɔ anande wa amato oma la ngelo ko tshukama?

⁷ L’ɔkɔngɔ w’anawɔ ahende wa amato tshukama ko mumɔ oma la ngelo, atshukanyi amɔtshi ahende wakɛnyi di’oko dihole dimɔtshi diambotshikala hwe lo nsɛnɔ yawɔ. Ntondotondo, omi akahetshaka waomi w’anande. Koko l’ɔkɔngɔ wa nde kanyiya dui di’endana la lowandji, nde akeye ɔnɛ waomi w’anande mbaya l’ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla nkumbo yawɔ hita. Ɔnkɔnɛ, lam’akalɔmbaka anande wa amato alako, nde akawambolaka kanyi ya waomɛwɔ ntondo, ko nde ndjotsha tshɛ dia mbakimanyiya lo yɛdikɔ yakoka. Kakianɛ, waomi w’anande wowɔsaka oko ɔngɛnyi ndo wetawɔka alako ande.

8, 9. Ngande wakayaekesanya ambutshi amɔtshi la dipanda di’anawɔ w’epalanga?

⁸ Kakɔna kakoka salema naka atshukanyi w’eyoyo, aha la tamba kɛnɛ kata Afundelo, hawotshe kɛnɛ kakanyiya ambutshi ɔnɛ tɔ mboleki ɔlɔlɔ na? Atshukanyi amɔtshi ahende wele l’ana wambotshukana wekɔ lo nembetshiya vate: “Sho mbakimanyiyaka nshi tshɛ dia vɔ mɛna kanyi ya Jehowa, koko naka hatosangi la wɔ lolemi lo yɛdikɔ mɔtshi yɔshiwɔ, sho ndjietawɔka, mbakimanyiyaka ndo mbakeketshaka.”

⁹ Lo wedja ɛmɔtshi wa l’Aziya, ambutshi amɔtshi wa amato mɛnaka wolo mbetawɔ dipanda di’anawɔ w’apami. Koko, naka vɔ nɛmiya dui di’Akristo di’aha salaka akambo lo lofunge ndo nɛmiya lowandji, kete wayɛna dia mindjo yayokitakita lam’asawɔ la wadi w’anawɔ. Omoto ɔmɔtshi l’Okristo akɛnya ɔnɛ womwelo w’anande w’apami oma lo nkumbo ekɔ “kiɔkɔ ya lowando lahakomɛki pondjo.” Nde mbokaka ɔlɔ polo ndo l’evɔ lo mɛna akoka awɔ wa nɔmbɔla nkumbo yawɔ y’eyoyo. Ɔnkɔnɛ, dikambo sɔ diakahola wotsho wa lo demba ndo wa lo yimba wahombande mɛmba nde l’omɛnde lam’atawatshunde esombe.

NYONYOMOKEKETSHA DIMAMA DIA DIWALA DIANYU

10, 11. Naa dako dia l’Afundelo diayokimanyiya anto dia mbewɔ tolonga tɔmɔtshi tatongaka naka onto ôtatshunde osombe?

¹⁰ Anto salaka akambo wa weoho la weoho naka wôtatshunde esombe. Apami amɔtshi ndɔtaka ahɔndɔ yoho yotshikitanyi ɔnɛ kele wɛnamake oko akɛnda. Amato efula ndjakiyanyaka lo dikambo di’etshikitanu wasalema l’alemba awɔ lo nshi yambowokila ngɔndɔ (ménopause). Lonyangu ko, anto amɔtshi wôtatshunde esombe mpɔhɔlaka atshukanyi awɔ lo mbaokiya nkididi kana kandjema lo tashanaka l’ana w’apami kana wa amato toshambi kana takimanɛka la wɔ l’alemba oko wadi l’omi. Koko, esombe w’apami wôka Nzambi wɔma wekɔ la “yimba y’ololo,” vɔ mbahemɛka nsaki ya kɔlɔ. (1 Petero 4:7) Amato wambotshunda wɔɔngɔ ndo vɔ lawɔ salaka tshɛ di’awala awɔ mongaka nge nshi tshɛ, oma lo ngandji kokawɔ waomɛwɔ ndo oma lo nsaki kele lawɔ ka ngɛnyangɛnya Jehowa.

¹¹ Oma l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma, Nkumekanga Lemuɛlɛ akafunde lotombo la “umuntu l’ololo” latofutaka omɛnde “ololo utu lu nshi tshe ya lumu lande.” (Sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Omi l’Okristo pombaka mandolaka wadiɛnde lo woho wayatshutshuyande dia shidiya ofukutanu wa lo tokanyi wele lande lo nshi yôndotatshunde osombe. Ngandji kande kayowotshutshuya dia nde ‘mbowandola.’​—Tukedi 31:10, 12, 28.

12. Ngande wakoka wadi l’omi talekaka kakatana l’edja katete ɛnɔnyi?

¹² L’edja k’ɛnɔnyi w’olimu efula wa diodielo di’ɔna, ondo nyu akɔ ahende nyaketawɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ dia ndjahondja ehomba anyu dia tokokotsha ehomba w’ananyu. Naka vɔ wambomɔ oma la ngelo, kete etena kambokoka ka nyu nyomodja yimba nto lo lɔsɛnɔ lanyu la lo diwala. Pami kɛmɔtshi akate ate: “Lam’akamɔ anami wa amato oma la ngelo, dimi lakamɛ nto keketsha diokanelo diasami la wadiɛmi l’akambo tshɛ, lo mbetshaka wenya efula kâmɛ la nde.” Pami kekina nto ate: “Sho mbidjaka yimba lo yonge y’onto l’onto ndo mboholanaka ɔnɛ ekɔ ohomba sutshasutshaka yema ya demba.” Ɔnkɔnɛ, di’aha vɔ ndjaoka oko anto wele vamɛ ato, nde la wadiɛnde wakelɛka anto akina wa l’etshumanelo lakawɔ. Mɛtɛ, ɔnɛ layasha lo dikambo di’anto akina kondjaka ɛtshɔkɔ. Ndo nto, dui sɔ ngɛnyangɛnyaka Jehowa.​—Filipi 2:4; Heberu 13:2, 16.

13. Ekimanyielo kakɔna kayokondja wadi l’omi lam’ayawɔ esombe naka vɔ ndjihwanɛka otema ndo mbutanɛka mɛtɛ?

¹³ Sawolaka la wadiɛyɛ kana l’omɛyɛ tena tshɛ. Nyotanelake awui hwe wonya wasawolanyu. (Tukedi 17:27) Pami kɛmɔtshi ekɔ lo nembetshiya ate: “Sho ndekaka mbeya woho w’onto l’onto ndjadja lo dihole dia onyande lam’okanaso kɛtshi, walɛmiyanaso ndo wadjanaso yimba.” Wadiɛnde ekɔ lo mbetawɔ dui sɔ, ata ate: “Lam’ele taya esombe, sho ngɛnangɛnaka nɔ tshayi kâmɛ, sawolaka ndo kimanyiyanaka lam’asaso.” Dionga dianyu dia mbutanɛka awui hwe ndo oma k’ɛse otema kokaka keketsha dimama dia diwala dianyu, ndo ayodisha wolo wa diɔ shika ekolo la ntondo ka Satana, lohandjola awala.

NYƆNGƐNANGƐNAKE EKANA ANYU

14. Olimu akɔna wakasale tshɛnde la Timɔtɛ lam’akayolaka Timɔtɛ oko Okristo?

¹⁴ Ekana wekɔ “dembo dia kusu” di’esombe. (Tukedi 17:6) Mbidjasɛ kâmɛ l’ekana kokaka monga dikambo di’ɔlɔ efula​—di’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo di’ekeketshelo. Bible ekɔ lo tɛkɛta dikambo dia mama kɛmɔtshi kakawelɛka Lɔyi, mama kɛsɔ, kâmɛ la Eyunikɛ, ɔnande la omoto, akalakanya okana ande lakawelɛka Timɔtɛ wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ ande. Dikɛnda sɔ akole ndo akeyaka ate: mama la tshɛmi ka omoto mbɔsaka mɛtɛ ka lo Bible la nɛmɔ.​—2 Timote 1:5; 3:14, 15.

15. Lo dikambo di’ekana, naa ekimanyielo k’ohomba efula kakoka watshɛwɔ mbisha, ko ahombawɔ mbewɔ?

¹⁵ Lanɛ, ekɔ dikambo dimɔtshi dia lânde diakoka ambutshi wambɛna ekana mbisha ekimanyielo k’ohomba. Nyu wanɛ wambɛna ekana, nyu nyamboshilaka sambiyɛ ananyu ewo kanyu k’asangwelo wa Jehowa. Kakianɛ, nyu kokaka sala woho akɔ wâmɛ otsha le lɔlɔnga lokina! Ana w’akɛnda efula mbokaka ɔlɔ wa mamba lam’okawɔ watshɛwɔ wakɔndɔla ɛkɔndɔ wa lo Bible. Mɛtɛ, wɛ hakoke mbɔsa ɔkɛndɛ w’ombutshi wa pami wa kɔkɔmiya akambo wa mɛtɛ l’etema w’anande. (Euhwelu k’Elembe 6:7) Koko, wɛ ekɔ lo kimanyiya ombutshi wa pami dia nde kotsha ɔkɛndɛ ande. Dɔmbɛlɔ diayɛ diayale oko nɛ di’omembi w’esambu lakalɔmbɛ ate: “[Nzambi, NW] li, tonsekaki lam’ayami usumbi la ote aya kasa la ndjui, edja ndu lambutela wa lolonga lone dia lunya laye la wulu, la wulu aye le untu tshe layutoka.”​—Esambu 71:18; 78:5, 6.

16. Ngande wakoka ambutshi wambɛna ekana mbewɔ dia fukutanya ehamelo ka nkumbo kawɔ?

¹⁶ Lonyangu ko, ambutshi amɔtshi mbekiyaka ekana lo kɔlɔ ko ekakatanu efula ndjoyalaka lam’asa ambutshi wambɛna ekana l’anawɔ w’epalanga. Koko, ondo ɔlɔlɔ ayɛ kokaka keketsha ekana ayɛ dia vɔ kodihwɛka etema l’etena kewɔ bu la mposa ka mbutɛ ambutshi awɔ dikambo. Tena dimɔtshi, ana w’akɛnda nongamɛka ɔnɛ watshɛwɔ wawaoka kɛtshi efula wayeta la wɔ wedi wonya wakakatanawɔ l’ambutshi awɔ. Ayoyotsha l’etena kɛsɔ na? Onga la lomba ndo keketsha ekana ayɛ dia vɔ ndjihwɛka ambutshi awɔ otema. Wɛ kokaka mbalembetshiya ɔnɛ dikambo sɔ ngɛnyangɛnyaka Jehowa. (Efeso 6:1-3) Naka ekɔ ohomba, kete wɛ mbeyaka tewuyisha ambutshi w’ekana ayɛ ekakatanu wele l’anawɔ. Honwɛka ekana ayɛ kɛnɛ kakayeke l’edja k’ɛnɔnyi watete. Losembwe layɛ ndo mɛtɛ kayɛ kokaka mbakimanyiya.

YAEKIYA L’AKAMBO W’EYOYO LAM’ATAYATSHUNDE OSOMBE

17. Yɛdikɔ yakɔna yakɔshi omembi w’esambu yahomba Akristo w’esombe mbokoya?

¹⁷ Lam’atayatshunde osombe, wɛ ayɛna ɔnɛ: handjokoka sala kɛnɛ tshɛ kakamatshaka ntondo kana kalangami sala. Ngande wetawɔ onto lotshundju lande ndo weyande sɛna la lɔ na? Lo yimba yayɛ, wɛ mbeyaka kanyiya di’oko wɛ êke l’ɛnɔnyi 30, koko ndjâka wɛ ndjaenda lo talatala ko wate: kashi, lambɔlɛ edja. Tɔkɔmɔke otema. Omembi w’esambu akasɛngasɛnga Jehowa ate: “Tunsukulaki lu nshi yami y’usumbi, tonsekaki lam’ashila wulu ami.” Ɔsa tɛdikɔ dia mbokoya omembi w’esambu. Nde akate ate: “Dimi layokolamela nkulungamelaka, layutakutumbulaka tshu.”​—Osambu 71:9, 14.

18. Ngande wakoka Okristo wambotshunda wɔɔngɔ kamba la pasiɔ kande lo yoho y’ɔlɔlɔ?

¹⁸ Anto efula toyalɔngɔsɔlaka la ntondo dia ndjoleka tombola Jehowa l’ɔkɔngɔ wa vɔ nongola pasiɔ. Papa kɛmɔtshi kambolongola pasiɔ ekɔ lo nembetshiya ate: “Lakatalɔngɔsɔdi kɛnɛ kayomoyotsha naka ɔnami la omoto amboshidiya kalasa. Lakɔshi tɛdikɔ nte: layomɛ olimu w’ombatshi mboka, ko lakasondja diangɔ diami di’olimu nte kele kondja diaaso dia kambɛ Jehowa lo yɛdikɔ yoleki efula. Lakalɔmbɛ Nzambi dia nde nɔmbɔlami.” Naka wɛ aya suke la nongola pasiɔ l’olimu, kete ɔsa ekeketshelo oma l’ɛtɛkɛta ɛnɛ wakatɛkɛta Otungi aso a Woke ate: “Layunyusukelaka, edja ndu lam’ayunyuyala esumbi wa lukusumbi. Dimi lakanyembe, layunyemb[a] ntu.”​—Isaya 46:4.

19. Dako diakɔna diambowosha wanɛ wôtatshunde esombe?

¹⁹ Mbeyaka monga wolo dia wɛ mbekesanɛ la lɔsɛnɔ la lo nshi yamboyolongola pasiɔ l’olimu wa l’emunyi. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akalake dikumanyi di’apami dia vɔ ‘sɛna woho wakoka.’ Kɛdikɛdi vɔ pombaka ndjakimɛ l’akambo tshɛ, aha monga la mposa ka lɔsɛnɔ la wɔdu. Mbeyaka monga ohomba efula dia wɛ salaka akambo amɔtshi lushi la lushi kana ndjaekiya l’awui amɔtshi l’ɔkɔngɔ wa wɛ nongola pasiɔ oleki lo nshi yakiyɛ l’olimu. Lâsɔ, tɔkɔmake anya, ‘ongaka nshi tshɛ la lotumu efula l’olimu wa Nkumadiɔndjɔ, êya wate: lotumu layɛ le Nkumadiɔndjɔ bu anyanya.’ (1 Koreto 15:58) Salaka elimu efula dia kimanyiyaka anto akina. (2 Koreto 6:13) Akristo efula salaka dui sɔ lam’asambishawɔ lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto tshɛ lo ndjela akoka awɔ. Lam’atayatshunde osombe, yala ‘nge lo mbetawɔ, lo ngandji ndo l’etetemalo.’​—Tito 2:2.

WOHO WAKOKAYƐ MBIKIKƐ NYƆI K’OLONGANYI AYƐ

20, 21. (a) Atokakitolaka wadi l’omi l’andja ɔnɛ l’edjedja ka wonya? (b) Ngande wakasha Ana ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula le wanɛ wambovusha elonganyi awɔ?

²⁰ Ekɔ dikambo dia lonyangu, koko ekɔ mɛtɛ di’ɔnɛ: l’andja ɔnɛ, edja l’edja paka nyɔi ndjokakitola wadi l’omi. Akristo wambovusha elonganyi awɔ mbeyaka ɔnɛ wakiwɔ wa ngandji wambolala djɔ, ndo wekɔ l’eshikikelo k’ɔnɛ: tayɛnana la wɔ nto. (Joani 11:11, 25) Koko, onto totetemalaka monga la kandji l’asolo naka nde ambovusha lakinde ɔmɔtshi. Ngande wakoka ɔnɛ lotshikadi la lɔsɛnɔ mbikikɛ nyɔi ka onyande na?a

²¹ Wɛ ayokondja ekimanyielo lo mbohɔka kɛnɛ kakatshe anto watawɔ lo Bible. Ana akavusha omɛnde l’ɔkɔngɔ wa vɔ tshukana ɛnɔnyi esambele eto, ndo l’etena kâlaso dikambo diande, nde aki l’ɛnɔnyi 84. Sho kokaka ndjashikikɛ ɔnɛ nde aki la lonyangu efula lam’akandavusha omɛnde. Ngande wakandakikɛ dikambo sɔ na? Nde akakambɛka Jehowa Nzambi olimu w’ekila lo tɛmpɛlɔ ndo otsho ndo yanyi. (Luka 2:36-38) Lɔsɛnɔ laki Ana la kambɛka Nzambi l’otema ɔtɔi lakôkimanyiya efula di’aha nde nyanga ndo ndjaoka opoko oko wakinde wadi aki odo.

22. Ngande wakatshe wadi la waomi waki edo amɔtshi di’aha vɔ ndjaokaka oko epoko?

²² Omoto ɔmɔtshi l’ɛnɔnyi 72 lakavusha omɛnde ambeta ɛnɔnyi dikumi w’etondo ekɔ lo nembetshiya ate: “Okakatanu woleki wolo le mi ele wa pomba ɔngɛnyi wa sawolaka la mi. Omɛmi akeyaka mpokamɛ onto. Takasawolaka akambo w’etshumanelo ndo woho wakambaso olimu w’Okristo.” Wadi aki odo okina ekɔ lo mbuta ate: “Kânga mbatoshilaka lonyangu l’edjedja ka wonya, lakɛnyi nte: ndeka ɔlɔlɔ mbuta ɔnɛ: kɛnɛ katsha onto dia kimanyiya onyande lele la pâ mbôkimanyiya dia nde shidiya lonyangu lande. Wɛ ekɔ lo dihole dioleki ɔlɔlɔ dia kimanyiya anto akina.” Pami kɛmɔtshi k’ɛnɔnyi 67 kakavusha wadiɛnde ekɔ lo mbetawɔ dui sɔ, ata ate: “Yoho yoleki ɔlɔlɔ ya wɛ mbikikɛ nyɔi ka onyayɛ ele ntshɔka dia tokeketsha anto akina.”

NZAMBI MBAƆSAKA LA NƐMƆ LO NSHI YAWƆ Y’ESOMBE

23, 24. Naa ekeketshelo ka woke kasha Bible esombe, djekoleko wanɛ wambovusha wadiɛwɔ kana waomɛwɔ?

²³ Kânga mbatɔhɔtɔla nyɔi wadiɛso kana omɛso la ngandji, Jehowa ekɔ nshi tshɛ la kɔlamelo ndo ɔnɛ lakokaso mbisha otema. Nkumekanga Davidi ka lo nshi y’edjedja akembe ate: “Engo otoi kakamalombe [Jehowa], to kayumuyangaka, dia dimi mbidjase lu luudu la [Jehowa] lu nshi tshe ya lumu lami; dia menda dimena dia [Jehowa], ndu dia mamba dia [tɛmpɛlɔ, NW] kandi.”​—Osambu 27:4.

²⁴ Ɔpɔstɔlɔ Paulo ekɔ lo totɛ dia ‘nɛmiyaka wanɛ wele mɛtɛ wadi waki edo.’ (1 Timote 5:3) Dako diakandasha l’ɔkɔngɔ wa dui sɔ mɛnyaka ɔnɛ wadi waki edo wasungana wele bu l’ewotɔ wa suke suke mbeyaka kondja ekimanyielo ka l’emunyi oma le etshumanelo. Koko, kitshimudi ya dako diatotɛ dia sho ‘mbalɛmiyaka’ yekɔ ndo la kanyi ya mbaɔsa la nɛmɔ. Ande ekeketshelo kakoka wadi waki edo la waomi waki edo wôka Nzambi wɔma kondja lo mbeya ɔnɛ Jehowa mbaɔsaka la nɛmɔ ndo mbasukɛka lee!​—Jakoba 1:27.

25. Oyango akɔna wahomba esombe ndjadjɛ?

²⁵ Dui dia Nzambi diakasambiyama mbutaka ɔnɛ: “Ndjui y’esumbi w’apami mbeli nemo diawo.” Yɔ yele “dɛmbɔ dia koso dia dimɛna lam’atanemayɔ lo mboka ka losembwe.” (Tukedi 16:31, NW; 20:29) Lâsɔ, oyadi wɛ mbidjasɛ l’olonganyi ayɛ kana onyemba mbayayɛ nto, tetemala mbidja olimu wa Jehowa lo dihole dia ntondo lo lɔsɛnɔ layɛ. Ɔsɔku mbayoyoyala la lokumu l’ɔlɔlɔ lo asho wa Nzambi kakianɛ ndo l’elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo l’andja wele pâ ya lotshundju hatonga nto.​—Osambu 37:3-5; Isaya 65:20.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . . WADI L’OMI NAKA WAYA ESOMBE?

Ekana wekɔ “dembo dia kusu” le watshɛwɔ.​—Tukedi 17:6.

Nshi y’osombe kokaka kosha waaso akina efula dia wɛ kambɛ Jehowa.​—Osambu 71:9, 14.

Esombe wekɔ lo keketshama dia ‘sɛna lo woho wakoka.’​—Tito 2:2.

Wanɛ wambovusha elonganyi awɔ kokaka kondja ekeketshelo lo Bible kânga mbanyangawɔ.​—Joani 11:11, 25.

Jehowa mbɔsaka esombe wele la kɔlamelo la nɛmɔ.​—Tukedi 16:31.

[Esato wa lo lɛkɛ 166]

Lam’atanyatshunde esombe, nyɛnyana ngandji

Tshapita ya dikumi l’atanu

Tɔlɛmiyake ambutshi aso w’esombe

1. Naa dibasa diokolamiso le ambutshi aso, ko lâsɔ, ngande wahomba asolo aso monga ndo ahombaso mbasalɛka?

KANGA lomba ɔmɔtshi la lo nshi y’edjedja akatosha dako nɛ ate: “Uhukami aui wa sho lakakuti, tonyolaki nyo lam’ayandi usumbi.” (Tukedi 23:22) Wɛ mbeyaka mbuta wate: ‘Dimi hatshaki dikambo sɔ pondjo!’ Lo dihole dia mɔnyɔla anyangɛso​—kana washɛso​—efula ka l’atei aso mbaokaka ngandji k’oma k’ɛse otema. Sho mbeyaka shate: vɔ tokolɛ dibasa dia woke. Ntondotondo, ambutshi aso wakatosha lɔsɛnɔ. Kânga mbele Jehowa Kiɔkɔ ya lɔsɛnɔ, otondonga aha ambutshi aso, tshike sho bu. Ndoko ɛngɔ k’ohomba efula kakokaso mbisha ambutshi aso ko mbɛdima la lɔsɛnɔ. Dikambo dia hende, ohokanyiya kɛnɛ tshɛ kakawatosalɛ, woho wakawetawɔ ndjahondja dia tokotshɛ ehomba aso, woho wakawayakiyanyaka dia tokokɛ, diangɔ diakawashisha ndo woho wakawadjaka yimba la ngandji tshɛ dia tôdja oma ko dikɛnda diaso polo ndo l’opalanga aso. Diakɔ mɛtɛ diatolaka Dui dia Nzambi ɔnɛ: “Olemia sho la nyo . . . dia we mpumo lukulu l’olo, la dia we ndjala la lulumbi la kete”!​—Efeso 6:2, 3.

MBEYA EHOMBA AWƆ WA L’ASOLO

2. Ngande wakoka ana wambola ‘kaloya ɔlɔlɔ’ le ambutshi awɔ?

² Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafundɛ Akristo ate: “[Ana kana ekana] wateki dia menya khumbu kawo ngandji ndu dia nkaluya ololo le ambutshi awo, ne dia dikambu diako dieko ololo lu ashu a [Nzambi, NW].” (1 Timote 5:4) Ana wambola ‘kaloyaka ɔlɔlɔ’ ɔsɔ lo mɛnya lowando lawɔ lo dikambo di’ɛnɔnyi wa ngandji, w’olimu ndo w’ekokelo kakawakondja oma le ambutshi awɔ la watshɛwɔ. Yoho mɔtshi yakoka ana sala dikambo sɔ ele mbeya ɔnɛ: ndo esombe wekɔ l’ohomba wa ngandji ndo w’ekeketshelo oko onto tshɛ​—mbala efula, vɔ hawotokondjaka akambo asɔ kânga yema. Oko weso sho tshɛ, mbewɔ ndo vɔ lawɔ l’ohomba wa ndjaoka ɔnɛ: tekɔ lo mbɔsama la nɛmɔ. Vɔ wekɔ l’ohomba wa ndjaoka ɔnɛ: nsɛnɔ yaso yekɔ ohomba.

3. Ngande wakokaso nɛmiya ambutshi aso la watshɛso?

³ Ɔnkɔnɛ, sho kokaka nɛmiya ambutshi aso la watshɛso lo mbatɛka ɔnɛ: sho nyôkaka ngandji. (1 Koreto 16:14) Naka hatodjashi l’ambutshi aso dihole ɔtɔi, kete sho pombaka mbohɔka ɔnɛ vɔ kokaka kimanyiyama efula naka sho tomanɛka la wɔ awui. Sho kokaka fudia ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ naka sho mbafundɛka mukanda ɔmɔtshi woludi l’awui w’ɔngɛnɔngɛnɔ, naka sho sawolaka la wɔ lo telefɔnɛ kana ntshɔka dia towaenda. Mama Miyo, ɔnɛ lodjashi lo wodja wa Japon, akafunde ɔnkɔnɛ lam’akinde l’ɛnɔnyi 82: “Ɔnami la omoto [lotshukami l’omendji ɔmɔtshi wêteta] akambutɛ ate: ‘Mama, lam’alangayɛ, “tɛ̂ngɔlaka” kâmɛ la so.’ Nde akatomɛ lokombo l’etshumanelo la numɛlɔ ya telefɔnɛ ya lɛnɛ akokawɔ tanema lomingu tshɛ. Dimi kokaka mbufola kartɛ kami ko mbuta nte: ‘Aah. Lanɛ mbayawɔ kakianɛ!’ Dimi mbishaka Jehowa losaka nshi tshɛ, nɛ dia nde akantshɔkɔla lo mbishami ɔna la nganɛ.”

TÂKIMANYIYAKE L’EHOMBA WA L’EMUNYI

4. Ngande wakakeketshamaka anto la mbekelo y’ashidi ya l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda dia vɔ monga l’etema wolo otsha le ambutshi awɔ w’esombe?

⁴ Onde dia sho nɛmiya ambutshi aso, kokaka sho mbakimanyiya ndo l’ehomba wa l’emunyi? Eelo. Ɔsɔku mbediɔ tena efula. Lo nshi ya Yeso, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wakasukɛka mbekelo k’ashidi k’ɔnɛ: naka onto ambota ate: falanga yami nyɛ kana diangɔ diami nɛ diekɔ ‘woshasha wambokimɔma le Nzambi,’ kete nde aya bu nto l’ɔkɛndɛ wa mbɔsa falanga shɔ kana diangɔ sɔ dia kotsha ehomba w’ambutshi ande. (Mateu 15:3-6) Ande ekonda wakiwɔ lee! Mɛtɛ, ewandji ɛsɔ w’ɛtɛmwɛlɔ kokeketshaka anto dia vɔ nɛmiya ambutshi awɔ, koko dia vɔ mbaɔnyɔla lo ntona dia kotsha ehomba awɔ la lokaki tshɛ. Tatotshake ngasɔ ndoko lushi ɔtɔi!​—Euhwelu k’Elembe 27:16.

5. Koyanga mbakɔshi Lɛɛta tɛdikɔ lo wedja ɛmɔtshi dia kimanyiyaka anto, bonde kele di’onto nɛmiya ambutshi ande, nde pombaka mbakimanyiyaka ndo l’emunyi?

⁵ Lo wedja efula ɛlɔ kɛnɛ, Lɛɛta kimanyiyaka esombe l’ehomba ɛmɔtshi, ɛnyɛlɔ oko: mbo ya ndɛ, ahɔndɔ la mvudu ya mbidjasɛ. Lâdiko dia lâsɔ, ondo esombe vamɛ wakayaombɛ diangɔ dimɔtshi dia vɔ ndjoyakimanyiyaka lo nshi yawɔ y’esombe. Ko naka diangɔ sɔ diayanga shila kana bu kambe, kete ana wayɔlɛmiya ambutshi awɔ lo sala kɛnɛ kɛdimi l’akoka awɔ dia kotsha ehomba w’ambutshi awɔ. Mɛtɛ, onto lakokɛ ambutshi ande w’esombe mɛnyaka dia nde ekɔ lo mamema Nzambi, mbuta ate, nde ekɔ lo mamema Jehowa Nzambi, Otungi wa nkumbo.

NGANDJI NDO YIMBA YA MBETAWƆ NDJAHONDJA

6. Naa tɛdikɔ takɔshi anto amɔtshi lo dikambo dia dihole dia mbidjasɛ dia vɔ kotsha ehomba w’ambutshi awɔ?

⁶ Oma lo ngandji la yimba ya mbetawɔ ndjahondja, ana efula wambola kotshaka ehomba w’ambutshi awɔ. Amɔtshi wakɔshi ambutshi awɔ oya la wakawɔ kana wakonɔ dia monga suke la wɔ. Akina wakonɔ dia todjasɛ l’ambutshi awɔ. Esangɔ efula, tɛdikɔ ta ngasɔ mongaka oko tshondo y’ɔtshɔkɔ ndo le ambutshi, ndo le ana.

7. Bonde kele bu ɔlɔlɔ mbɔsa tɛdikɔ esadi esadi lo dikambo di’ambutshi w’esombe?

⁷ Koko tena dimɔtshi, tɛdikɔ ta monɔ ngasɔ bu l’etombelo w’ɛlɔlɔ. Lande na? Ondo nɛ dia tɛdikɔ takɔ takɔsama esadi esadi kana l’esasesase. Bible ekɔ lo tosha diewoyelo nɛ di’oshika ɔnɛ: “Kanga ewu atushishimaka mbuka katandatshu.” (Tukedi 14:15) Oko ɛnyɛlɔ, ohokanyiya dia nyɔ laya osombe ekɔ l’okakatanu dia mbidjasɛ ndamɛ ko wɛ ekɔ lo kana wate: nde mbeyaka kimanyiyama naka nde monɔ ko ndjodjasɛ la mi. Lam’ayoyoshishimaka mboka katayatshu oko kanga lomba, wɛ mbeyaka menda akambo anɛ: Ahombande mɛtɛ mɛtɛ? Onde ekɔ tshunda dimɔtshi dia lânde kana dia Lɛɛta diakoka kimanyiyami woho okina w’ɔlɔlɔ dia kandola dikambo nɛ? Onde nde nangaka monɔ? Ko naka nde nangaka, okonde ayoyonga lɔsɛnɔ lande na? Onde nde ayolanga tshika angɛnyi ande? Ngande wakoka dikambo sɔ ndjonanda asolo ande? Onde wɛ akasawola la nde akambo asɔ? Ko naka nde ambonɔ, ngande wayoyonga wɛ la wadiɛyɛ kana l’omɛyɛ ndo l’ananyu? Naka nyɔ ekɔ l’ohomba w’ekokelo, akɔna ayowolamaka? Onde ɔkɛndɛ ɔsɔ kokaka kahanyema le anto akina? Onde wɛ akasawola l’ase nkumbo tshɛ dui sɔ?

8. Le na akokayɛ ntshɔ dia toyanga tokanyi wonya wɔsayɛ tɛdikɔ dia kimanyiya ambutshi ayɛ w’esombe?

⁸ Lam’ele ɔkɛndɛ wa kokɛ ambutshi wekɔ l’ahɛka w’ana tshɛ wa lo nkumbo, ekɔ ɔlɔlɔ nyu mbɔtɔ losanganya lɔmɔtshi la nkumbo woho w’anto tshɛ mbisha tokanyi tawɔ la ntondo ka tɛdikɔ tɔmɔtshi mbɔsama. Mbutɛ dikumanyi dia l’etshumanelo k’Akristo kana anto akina wakahomana la dikambo diakɔ mbeyaka kokimanyiya efula. Bible tewolaka ɔnɛ: “Lam’aha ului w’andaki, sangweyu diatufutanaka. Keli lam’eli andaki efula, dio diatushikikalaka.”​—Tukedi 15:22.

YADJAKA LO DIHOLE DIAWƆ NDO OKAKAWƆ KƐTSHI

9, 10. (a) Koyanga mbayawɔ l’ɛnɔnyi efula, ngande wahombayɛ kanɛka esombe? (b) Oyadi tɛdikɔ takɔna takoka ɔna lambola mbɔsa lo dikambo di’ambutshi ande, ahombande mbashaka nshi tshɛ?

⁹ Dia sho nɛmiya ambutshi aso w’esombe, sho pombaka ndjadjaka lo dihole diawɔ ndo mbaokaka kɛtshi. Lam’ele lotshundju ndjâka ndo l’ekakatanu, esombe mbeyaka ndjonga la pâ efula dia kɛndakɛnda, dia ndɛ ndo dia mbohɔ akambo. Vɔ mbeyaka monga l’ohomba w’ekimanyielo. Mbala efula, ana ndjoyakiyanyaka efula dia kokɛ ambutshi awɔ ndo ndjatshutshuyaka dia mbalɔmbɔla. Koko, esombe wekɔ epalanga wele la lomba ndo l’ewo k’efula kakawakondja lo lɔsɛnɔ lawɔ, l’edja ka lɔsɛnɔ lakɔ, vamɛ mbakayakokɛka ndo mbakɔsaka tɛdikɔ. Lonto lawɔ ndo nɛmɔ diawɔ mbeyaka kimamɛ l’ɔkɛndɛ awɔ w’ambutshi ndo w’epalanga. Ambutshi wayaoka di’oko anawɔ mbahomba mbalɔmbɔla mbeyaka ndjonga la lonyangu l’efula kana ndjôka nkɛlɛ. Amɔtshi mpetshaka ndo ndɔshanaka la kɛnɛ tshɛ kakokawɔ mɛna oko dikambo dialanga mbahɔtɔla dipanda diawɔ.

¹⁰ Ndoko tokanyi takoka kokimanyiya dia wɛ kandola awui asɔ esadi eto, koko dia wɛ monga ɔlɔlɔ le ambutshi ayɛ, wɛ pombaka mbashaka diaaso dia vamɛ ndjalama ndo mbɔsa tɛdikɔ lo yɛdikɔ yakokawɔ sala. Bu dimɛna mbɔsɛka ambutshi tɛdikɔ lo kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le wɔ naka wɛ hatasawudi la wɔ ntondo. Ondo vɔ wamboshisha efula lo woho wayawɔ esombe. Shawɔ diaaso dia vɔ mbɔsaka tɛdikɔ oko alangawɔ. Wɛ ayɛna dia, naka wɛ hayatshutshuya efula dia nɔmbɔla nsɛnɔ y’ambutshi ayɛ, kete diokanelo diasayɛ la wɔ diayoleka ndowana. Vɔ wayoleka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo wɛ lawɔ ayɔngɛnangɛna efula. Oyadi kânga ekɔ ohomba wɛ ntɛtɛ awui amɔtshi wele ɔlɔlɔ le wɔ, dia wɛ nɛmiya ambutshi ayɛ, wɛ pombaka mbasha nɛmɔ diasungana la wɔ. Dui dia Nzambi toshaka dako nɛ ɔnɛ: “Kunelaki la ntundu ka kanga ndjui. Kolemiaki usumbi w’untu.”​—Akambu w’Asi Lewi 19:32.

TOTETEMALE MONGA LA DIONGA DI’ƆLƆLƆ

11-13. Naka ndoko diokanelo dia dimɛna diaki lam’asa ɔna l’ambutshi ande lo nshi ya ntondo, ngande wakokande kandola okakatanu ɔsɔ dia kokɛ ambutshi ande lo nshi yayawɔ esombe?

¹¹ Mbala mɔtshi, okakatanu wele l’ana w’epalanga lo nɛmiya ambutshi awɔ w’esombe ndjâka oma lo diokanelo diaki lam’asawɔ l’ambutshi awɔ lo nshi yakiwɔ akɛnda. Ondo shɔ kombokanaka kɛtshi ndo kombokanaka ngandji, nyɔ akalangaka mbahemɛ anto tshɛ ndo aki ngala ka mamba. Ondo wɛ êke la lonyangu, la nkɛlɛ kana la pâ l’asolo nɛ dia vɔ komonga woho w’ambutshi wakayalangaka vɔ monga. Onde wɛ kokaka mbahemɛ tokanyi tɔsɔ?a

¹² Basse, ɔnɛ lakole lo wodja wa Finlande, ekɔ lo kɔndɔla ate: “Oma mama aki ɔsɔlayi wa lo SS, lo wodja w’Allemagne, lo nshi y’ɛlɔmbwɛlɔ ka Nazi. Nde akokaka nkɛlɛ esadi ko aki ngala ka mamba. Nde akakulaka mama ludî mbala efula lo asho ami. Lushi lɔmɔtshi lakandamboke nkɛlɛ, nde akɔsɛ oya ande ko akatɛtɛ singu diawɔ l’elungi. Lakahomɔ wolo efula ko lakakɔ lâ tange.”

¹³ Koko, nde aki l’akambo akina nto lo dionga diande. Basse ekɔ lo mbuta nto ate: “Lo wedi okina, nde akakambaka olimu efula ndo akasalaka tshɛ dia kotsha ehomba wa l’emunyi wa lo nkumbo. Ndoko lushi lakandamɛnya ngandji katokaka ombutshi ɔnande, koko lakeyaka nte: yimba yande bu ki. Nyango akawotshanya oma la ngelo lam’akinde êke dikɛnda. Nde akole paka lo talɔka ata ndo lo tayaɔtshiyaka l’ata lam’akinde ɔlɔngɔlɔngɔ. Lakakoke mbôka lo yɛdikɔ mɔtshi ndo dimi kombɔsaka oko kanga kɔlɔ. Lam’akamayokomaka opalanga ko papa amboka hemɔ, lakôkimanyiya l’otema ɔtɔi lo yɛdikɔ y’akoka ami tshɛ edja ndo lam’akandayovɔ. Ɔsɔ komonga dikambo dia wɔdu, koko lakatshe tshɛ dia mbokimanyiya lo woho wakamakoke sala. Lakayatshutshuya dia monga ɔna l’ɔlɔlɔ edja ndo lam’akayovɔ papa, ndo dimi kanaka nte: nde akambɔshi oko ɔna l’ɔlɔlɔ mɛtɛ.”

14. Naa divɛsa diendana l’akambo tshɛ, ndo la dikambo dia kokɛ ambutshi w’esombe?

¹⁴ L’akambo wa lo nkumbo ndo l’awui akina, Bible mbishaka dako nɛ ɔnɛ: “Nyolote etema wa ketshi, la wa memakana, la wa ndjakitshakitsha, la wa kenemo, la wa kolamelu. Nyukikaneli kolo. Nyudimanyanyia kolo yanyu, naka untu eko la ukina dikambu. Uku akanyudimanyia [Jehowa] kolo, dieli la nyu, ndu nyu dia nyimanyiana kolo.”​—Kolosai 3:12, 13.

NDO WANƐ WALAMA AMBUTSHI MBELE L’OHOMBA W’EKOKELO

15. Lande na kele kokɛ ambutshi mbishaka onto lonyangu tena dimɔtshi?

¹⁵ Nama ombutshi waya bu la wolo ekɔ lotumu la wolo lasha onto wesanu efula, ɛkɛndɛ efula ndo mbɔ̂sɛka wenya efula. Koko, dikambo dialeka wolo mbala efula ele: kandji ka l’asolo. Ekɔ kandji efula dia mɛna ambutshi ayɛ washisha yonge yawɔ, yimba yawɔ ndo dipanda diawɔ. Sandy, omoto ɔmɔtshi lakotɔ lo wodja wa Porto Rico, ekɔ lo kɔndɔla ate: “Nkumbo kaso tshɛ kakendɛka l’anya wa mama. Aki kandji efula dia mɛna woho wasowande ndo mbokokɛ. Ntondotondo, nde akamɛ tɛnguna; ko akayonga l’ohomba wa danga, oma lo danga ko alanga ahende, oma l’alanga ahende ko nkɔsa k’etshimbi. L’ɔkɔngɔ diko, yonge yande yakayoleka ndana edja ndo lam’akandayovɔ. Nde akayotata kansɛrɛ ka lo weka ko akayonga l’ohomba w’ekokelo kaha pe​—ndo yanyi ndo otsho. Takawɔ̂tshaka, takôleshaka ndo takawâdiɛka ekanda. Aki pâ efula​—djekoleko l’asolo. Lam’akamɛnyi nte: mama ayanga mvɔ, lakatondɔ la delo nɛ dia lakôlangaka efula.”

16, 17. Dako diakɔna diakoka kimanyiya ɔnɛ lalama ombutshi ande dia nde mɛnaka akambo lo yoho yasungana?

¹⁶ Akokayɛ sala naka dikambo dia ngasɔ diambokokomɛ na? Wɛ kokaka kondja ekimanyielo k’efula naka wɛ nongaka Jehowa lo mbalaka Bible ndo lo mbotɛka awui lo dɔmbɛlɔ. (Filipi 4:6, 7) Lo yoho yasungana, dui dimɔtshi diakokayɛ sala ele ndɛ̂ka diangɔ di’amɛna diadja demba ɛtɛtɔ ndo ndalaka djɔ lo yɛdikɔ yakoka. Naka wɛ sala ɔsɔku, kete wɛ ayonga la yimba ya dimɛna ndo la demba dia wolo dia wɛ nama olangemi ayɛ. Ondo wɛ kokaka mbɔsa tɛdikɔ tɔmɔtshi dia mumuyaka yema oma l’elimu wa lushi la lushi. Oyadi kânga wɛ hakoke mbɔsa vakashi, ekɔ ɔlɔlɔ wɛ mbɔsa tena dimɔtshi dia mbɔdiaka wɔɔngɔ. Dia wɛ ndjatshungolɛ etena, wɛ mbeyaka mbɔsa tɛdikɔ di’onto okina ndjotshikala l’ombutshi ayɛ wele la hemɔ.

¹⁷ Tena efula, epalanga walama ambutshi kana anto akina ndjadjɛka eyango wahɛdimi la wɔ. Koko, toyatshumolake l’ɔtɛ wa kɛnɛ kahayakoke sala. Tena dimɔtshi, wɛ mbeyaka monga l’ohomba wa ntɔla olangemi ayɛ lo dihole dimɔtshi dialamawɔ esombe. Naka wɛ mbôlama, kete yadjɛ eyango wasungana ndo wɛdimi la yɛ. Wɛ pombaka mbidja yimba, aha paka l’ehomba w’ambutshi ayɛ ato, koko ndo w’anayɛ, w’otshukanyi ayɛ ndo wayɛ wɛmɛ.

WOLO WOLEKI WƆNƐ WÔKONGAKA L’ONTO

18, 19. Daka diakɔna diakalake Jehowa diɛnya ɔnɛ nde ayotokimanyiyaka, ndo ɛnyɛlɔ kakɔna kɛnya ɔnɛ nde kotshaka daka diakɔ?

¹⁸ Lo tshimbo ya Bible, Dui diande, Jehowa ekɔ lo mbisha alako wakoka monga ekimanyielo ka woke le onto lalama ambutshi w’esombe, koko aha yoho shɔ tsho mbashande ekimanyielo. Omembi w’esambu akafunde l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nyuma ate: “[Jehowa] eli lasuki la wane tshe watuwetaka. . . . [Nde] atukaka delu diawo, atâshimbelaka.” Jehowa ayoshimbela, kana ayolama, wanɛ wele la kɔlamelo le nde kânga l’atei w’akambo woleki wolo.​—Osambu 145:18, 19.

¹⁹ Myrna, lo wodja wa Philippines, akɛnyi dui sɔ lam’akandalamaka nyango lakandama la hemɔ ka muyɛkɛ wa demba di’otondo. Myrna akafunde ate: “Ndoko kɛnɛ koleki mbisha onto lonyangu oko mɛna olangemi ande asowa, hayokoka ndo kotɛ lanɛ wende la pâ. Laki oko onto lawɛna atavu l’ashi yema yema ko ndoko kakamakoke sala. Tena efula, dimi lakakaka adwe ko lakatɛka Jehowa nte: lambɔlɛmba efula. Lakalele oko Davidi, ɔnɛ lakasɛngasɛngaka Jehowa dia nde mbidja asɔi ande l’ɔlɔndɔ ɔmɔtshi ko mbôhɔka. [Osambu 56:8] Ndo, oko wakalake Jehowa, nde akambisha wolo wakamahombaka. ‘Jehowa akayala osukɔ ami’ ”​—Osambu 18:18.

20. Alaka akɔna wa lo Bible wakoka kimanyiya wanɛ walama ambutshi dia vɔ mɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ, oyadi kânga ɔnɛ lalamawɔ ambovɔ?

²⁰ Anto totaka ɔnɛ: nama ambutshi w’esombe ekɔ “shimu yele bu l’ekomelo k’ɔngɛnɔngɛnɔ.” Oyadi kakɔna tshɛ kayoyosala dia mbalama, esombe kokaka mvɔ, oko akayovɔka nyango Myrna. Koko, wanɛ wayaɛkɛ le Jehowa mbeyaka ɔnɛ nyɔi bu ekomelo a shimu. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate ate: ‘Dimi lekɔ l’elongamelo le Nzambi nte: . . . eolwelo k’anto w’ɛlɔlɔ l’anto wa kɔlɔ kayoyala.’ (Etsha 24:15) Wanɛ wakavusha ambutshi awɔ w’esombe, kondjaka ekeketshelo l’elongamelo k’eolwelo ndo lo daka di’andja w’oyoyo w’ɔngɛnɔngɛnɔ wayanga mbela Nzambi, l’andja akɔ, ‘nyɔi hoyala nto.’​—Enyelo 21:4.

21. Naa etombelo w’ɛlɔlɔ wakondja onto naka nde nɛmiyaka ambutshi ande w’esombe?

²¹ Ekambi wa Nzambi mbɔsaka ambutshi awɔ la nɛmɔ efula, oyadi kânga ambutshi akɔ waya esombe. (Tukedi 23:22-24) Vɔ mbalɛmiyaka. Lam’atshawɔ ɔsɔku, vɔ mɛnaka kɛnɛ kata yokedi nyɛ yakasambiyama oma le Nzambi: “Shɔ la nyɔ wayɔngɛnangɛna efula, ndo ɔnɛ lakakôte ayoka ɔlɔ.” (Tokedi 23:25, NW) Ndo, kɛnɛ koleki tshɛ ele, wanɛ walɛmiya ambutshi awɔ w’esombe wekɔ lo ngɛnyangɛnya Jehowa Nzambi ndo wekɔ lo mbɔlɛmiya.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE TOKIMANYIYA . . .DIA SHO NƐMIYA AMBUTSHI ASO W’ESOMBE?

Sho pombaka kaloya ɔlɔlɔ le ambutshi aso la watshɛso.​—1 Timote 5:4.

Awui aso tshɛ pombaka salemaka la ngandji.​—1 Koreto 16:14.

Tɛdikɔ t’ohomba hatohombe mbɔsamaka esadi esadi.​—Tukedi 14:15.

Ambutshi w’esombe pombaka nɛmiyama, oyadi kânga waya la hemɔ ndo waya bu la wolo.​—Akambu w’Asi Lewi 19:32.

Aha nshi tshɛ mbayototshundaka esombe ndo mbayotovɔka.​—Enyelo 21:4.

[Osato wa lo lɛkɛ 179]

Onto laha la lomba mbatɔsɛka ombutshi tɛdikɔ la ntondo ka tâsawudi la nde

Tshapita ya dikumi l’asamalo

Lamɛ nkumbo kayɛ nshi yayaye ya pondjo

1. Naa sangwelo diaki la Jehowa lo dikambo dia nkumbo?

ETENA kakatshukanya Jehowa Adama l’Eva, Adama akɛnya ɔngɛnɔngɛnɔ waki lande lam’akandate ɛtɛkɛta wakayala kilɛngɛ (poésie) ka ntondo kakafundama lo Hɛbɛru. (Etatelu 2:22, 23) Koko, Otungi kokanyiyaka paka dia mbisha anande w’anto ɔngɛnɔngɛnɔ oto. Nde akalange di’atshukanyi la nkumbo sala lolango lande. Nde akatɛ atshukanyi ahende wa ntondo ate: “Nyuyali la diwutshi, nyufulaneli, nyuludia kete, nyuyûleli. Nyuleli nsi ya lu ashi a waki, fudu ya l’ulungu, la dikendakenda tshe dieli la lumu diakendakenda la kete.” (Etatelu 1:28) Ande olimu wa woke ndo wa dimɛna efula wakawakondja lee! Ande ɔngɛnɔngɛnɔ wotowokondja vɔ l’anawɔ otondoyala Adama l’Eva wakatshe lolango la Jehowa l’okitanyiya tshɛ lee!

2, 3. Ngande wakoka nkumbo kondja ɔngɛnɔngɛnɔ woleki woke ɛlɔ kɛnɛ?

² Ndo ɛlɔ kɛnɛ, nkumbo ngɛnangɛnaka efula lam’akimanɛwɔ dia sala lolango la Nzambi. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: ‘Mamema Nzambi ekɔ ohomba l’akambo tshɛ, nɛ dia omamemelo akɔ wekɔ la daka dia lɔsɛnɔ la kakianɛ ndo lɔnɛ lokoya.’ (1 Timote 4:8) Nkumbo kamamema Nzambi ndo kayela alako wa Jehowa wele lo Bible kayokondja ɔngɛnɔngɛnɔ lo ‘lɔsɛnɔ la kakianɛ.’ (Esambu 1:1-3; 119:105; 2 Timote 3:16) Oyadi ose nkumbo ɔtɔi oto mbakitanyiya awui wa lo Bible, awui ndowanaka lo nkumbo kakɔ ndeka ndo lo nkumbo kele bu l’onto latsha ɔsɔku.

³ Dibuku nɛ diambɔtɛkɛta awui efula wa lo Bible wakimanyiya nkumbo dia tɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ondo wɛ akɛnyi di’awui amɔtshi tanemaka mbala la mbala lo dibuku nɛ di’otondo. Lande na? Nɛ dia ɔsɔ ekɔ awui wa mɛtɛ ndo w’eshika wakimanyiya anto tshɛ l’akambo wa weoho la weoho wa lo lɔsɛnɔ la nkumbo. Nkumbo kayatshutshuya dia kitanyiya awui asɔ wa lo Bible mɛnaka ɔnɛ: mamema Nzambi mɛtɛ ‘ekɔ la daka dia lɔsɛnɔ la kakianɛ.’ Ɛsɔ tonyomenda awui anɛi w’oma l’atei w’awui asɔ w’ohomba.

OHOMBA WA NDJAKIMƐ

4. Lande na kele ndjakimɛ ekɔ ohomba lo diwala?

⁴ Nkumekanga Sɔlɔmɔna akate ate: “Untu laha la ndjakimela, eli uku usumba wambuhandjo, waha la lukumbu.” (Tukedi 25:28; 29:11) ‘Mbahemɛ yimba,’ kana ndjakimɛ, ekɔ ohomba efula le ɔnɛ lalanga monga la diwala di’ɔngɛnɔngɛnɔ. Naka wɛ ndjakimɔ l’awui wa kɔlɔ, ɛnyɛlɔ oko lo nkɛlɛ kana lo mposa ka wolo k’akambo wa mindo, kete wɛ mbeyaka ndjotsha kɔlɔ kele dia wɛ ndjokilɔngɔsɔla, paka ɛnɔnyi k’ɛnɔnyi wambeta​—naka tɔ mɛtɛ kokaka nɔngɔswama.

5. Ngande wakoka onto lele bu kokele monga la ndjakimɛ, ndo ɛlɔlɔ akɔna wakokande kondja oma lo dui sɔ?

⁵ Mɛtɛ, ndoko kanula y’Adama yakoka monga owandji wa tshɛ lâdiko dia demba diande diele bu kokele. (Romo 7:21, 22) Koko, ndjakimɛ ekɔ olowa ɔmɔtshi wa nyuma. (Ngalatiya 5:22, 23) Ɔnkɔnɛ, nyuma ka Nzambi kayotosha ndjakimɛ naka sho nɔmbaka dia kondja dionga sɔ, naka sho kitanyiyaka alako wasungana watanema l’Afundelo, ndo naka sho mbɔtɔnganɛka l’anto akina wele la dionga sɔ ndo mbewɔ wanɛ wele bu ladiɔ. (Osambu 119:100, 101, 130; Tukedi 13:20; 1 Petero 4:7) Dionga dia ngasɔ diayotokimanyiya dia ‘ndawɔ monanyi,’ oyadi kânga lam’eso la ntondo k’ohemba. (1 Koreto 6:18) Tayotshika akambo wa ngala ndo tayewɔ kana tayotshungɔ oma lo sɔngu ka wanu. Ndo, tayotshikalaka ki naka wambotosola ndo tayeyaka shidiya ekakatanu la wɔladi. Sho tshɛ​—ndo ana​—nyɛsɔ têke woho wa monɛ olowa ɔsɔ wa nyuma w’ohomba l’etema aso.​—Osambu 119:1, 2.

KANYI YASUNGANA LO DIKAMBO DIA LOWANDJI

6. (a) Ngande wakal ɔngɛ Nzambi lowandji? (b) Pami ahombande mbohɔka naka nde nangaka mbela ɔngɛnɔngɛnɔ lo nkumbo kande?

⁶ Dui dia hende di’ohomba ele dilɛmiɛlɔ dia lowandji. Paulo akalembetshiya ɔnɔngɔ wa dimɛna w’akambo lam’akandate ate: “Dimi nangaka nyu mbeya nyati: Ote a pami tshe eli Kristu, la ote a umuntu eli pami; la ote a Kristu eli [Nzambi, NW].” (1 Koreto 11:3) Kɛdikɛdi, omi mbahomba nɔmbɔla nkumbo, wadiɛnde pombaka mbosukɛ la kɔlamelo tshɛ ndo ana pombaka monga l’okitanyiya le ambutshi awɔ. (Efeso 5:22-25, 28-33; 6:1-4) Koko, tolembete dia lowandji mbelaka ɔngɛnɔngɛnɔ paka naka lɔ lekɔ lo kambema lo yoho yasungana. Waomi wamamema Nzambi mbeyaka ɔnɛ: aha naka laya owandji, kete lâsɔ laya nkum’ehangɔhangɔ. Vɔ mbokoyaka Yeso, owandji awɔ. Kânga mbakahombe Yeso monga ‘owandji wa diangɔ tshɛ,’ nde ‘akaye dia ndjokambɛ anto koko aha di’anto mbokambɛ.’ (Efeso 1:22; Mateu 20:28) Woho akɔ wâmɛ mbakamba Okristo wa pami la lowandji lande, aha dia ndjakondjɛ wahɔ ande ndamɛ, koko dia kotsha saki ya wadiɛnde l’anande.​—1 Koreto 13:4, 5.

7. Awui akɔna wa l’Afundelo wayokimanyiya wadi dia nde kotsha ɔkɛndɛ wakawosha Nzambi lo nkumbo?

⁷ Lo wedi ande, wadi lamamema Nzambi hasɛmanɛ kana hayange dia mbahemɛ omɛnde. Nde ngɛnangɛnaka mbokimanyiya ndo kamba kâmɛ lande. Tena dimɔtshi, Bible mbutaka dikambo dia omoto ɔnɛ omɛnde ‘mbôkanga,’ dui sɔ mɛnyaka hwe ɔnɛ nde mbele owandji ande. (Etatelu 20:3) Lo diwala, nde ekɔ la tshina di’“elembe w’umendi.” (Romo 7:2) Bible mbêlɛka nto ɔnɛ: “okimanyedi lufanyi la ndi.” (Etatelu 2:20) Nde kotshaka waonga l’akoka wele bu l’omɛnde, ndo mboshaka ekimanyielo kahombama. (Tukedi 31:10-31) Bible mbutaka nto ɔnɛ: wadi ekɔ ‘osekande’ la pami, ɔnɛ lakamba kâmɛ lande dihɛka lo dihɛka. (Malaki 2:14) Awui asɔ wa l’Afundelo kimanyiyaka wadi l’omi di’onto l’onto mpotɔ tɛdikɔ ta onyande ndo mbosha dilɛmiɛlɔ la nɛmɔ diasungana.

‘ONGA ESADI DIA MPOKAMƐ’

8, 9. Lembetshiya awui amɔtshi wayokimanyiya ase nkumbo tshɛ dia vɔ mbeya woho wa sawolaka dimɛna.

⁸ Lo dibuku nɛ, wekɔ lo mɛnya ɔnɛ ekɔ ohomba sawolaka. Lande na? Nɛ dia bu wolo kandola ekakatanu naka anto sawolaka ndo onto l’onto mpokamɛka kɛnɛ kata onyande. Wakake epole ɔsɛkɛ mbala efula dia mɛnya ɔnɛ sawo ekɔ ohomba lam’asa anto ahende. Ombeki Jakɔba akɛnya dui diakɔ lo yoho nyɛ ate: ‘Onto tshɛ pombaka monga esadi dia mpokamɛ, ɔkɔkɛ dia tɛkɛta.’​—Jakoba 1:19.

⁹ Ndo nto, ekɔ ohomba sho mbɛdikolaka woho watɛkɛtaso. Ɛtɛkɛta a wotata, w’ewanu kana wa diɔnyɔ hawɔmɔtsha sawo. (Tukedi 15:1; 21:9; 29:11, 20) Oyadi kânga awui wataso wekɔ ɔlɔlɔ, naka tambowata la ngala, la ndjambiya kana lo yoho ya mpumuya onto l’asolo, kete awui akɔ wayowotshɛ kɔlɔ k’efula lo dihole dia vɔ mbokimanyiya. Sho pombaka monga l’ɛtɛkɛta w’amɛna, “wosohanyimi la leho.” (Kolosai 4:6) Ɛtɛkɛta aso pombaka ndjâla oko “elua wa paunyi lu asangu wa fesa.” (Tukedi 25:11) Nkumbo yeka woho wa sawolaka dimɛna yamboshila takula nna dia woke otsha l’ɔngɛnɔngɛnɔ.

NGANDJI EKƆ OHOMBA EFULA

10. Ngandji ka woho akɔna kele ohomba lo diwala?

¹⁰ Tshɛkɛta “ngandji” mɛnamaka mbala efula lo dibuku nɛ di’otondo. Onde wɛ mbohɔka woho wa ngandji kakatatɛkɛta ntondo? Mɛtɛ, lolango la l’asa pami la omoto (lo Grɛkɛ, eʹros) ekɔ dui dimɔtshi di’ohomba efula lo diwala, ndo l’awala w’eshika, lolango l’efula ndo lɔngɛnyi (lo Grɛkɛ, phi·liʹa) pamaka l’asa wadi l’omi. Koko, ngandji koleki ohomba ele kɛnɛ kelɛwɔ lo Grɛkɛ ɔnɛ: a·gaʹpe. Ɔsɔ kele ngandji kokaso Jehowa, Yeso ndo onyaso onto. (Mateu 22:37-39) Ɔsɔ ekɔ ngandji koka Jehowa anto. (Joani 3:16) Ande ɔlɔ di’ɔnɛ ndo sho lawɔ kokaka mɛnya wadiɛso kana omɛso la anaso ngandji ka ngasɔ lee!​—Joani 4:19.

11. Ngande wakimanyiya ngandji ase diwala?

¹¹ Lo diwala, ngandji kɛsɔ koleki tshɛ ekɔ mɛtɛ “dimama di’osanga dia kokele.” (Kɔlɔsai 3:14, NW) Tɔ kakatanyaka wadi l’omi ndo mbashaka saki k’onto l’onto salɛ onyande la anawɔ kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ. Etena katomba ekakatanu lo nkumbo, ngandji mbakimanyiyaka dia vɔ mbashidiya lo kâmɛ. Naka wadi l’omi waya esombe, ngandji mbakimanyiyaka dia vɔ kimanyiyanaka ndo mbɔsanaka la nɛmɔ. “Ngandji . . . hayangi paka lulangu landi, . . . atukukhumeka akambu tshe, atukitshiyaka akambu tshe, atulungamelaka akambu tshe, atukikeka akambu tshe. Ngandji haheko pundju.”​—1 Koreto 13:4-8.

12. Lande na kele ngandji ka wadi l’omi otsha le Nzambi keketshaka diwala diawɔ?

¹² Diwala ndekaka keketala naka diɔ keketshama ntondotondo, la ngandji kokawɔ Jehowa, koko aha la ngandji kokana wadi l’omi keto. (Undaki 4:9-12) Lande na? Ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Ngandji ka [Nzambi, NW] kene, dia shu nama elembe andi.” (1 Joani 5:3) Ɔnkɔnɛ, wadi l’omi pombaka ndakanya anawɔ dia vɔ mamema Nzambi, aha paka l’ɔtɛ awalangawɔ efula oto, koko nɛ dia ɔsɔ ekɔ ɔlɛmbɛ wa Jehowa. (Euhwelu k’Elembe 6:6, 7) Vɔ pombaka mbewɔ akambo wa mindo, aha paka l’ɔtɛ wokanawɔ ngandji oto koko ntondotondo, l’ɔtɛ wa ngandji kokawɔ Jehowa, ɔnɛ ‘layolomboya akanga a monanyi la loseka.’ (Heberu 13:4) Oyadi kânga wadi kana omi ambodja ekakatanu wa mamba lo diwala, otshukanyi okina ayotshutshuyama la ngandji kokande Jehowa dia nde tetemala ndjela awui tshɛ wa lo Bible. Mɛtɛ, diɛsɛ le nkumbo yele ngandji kokanawɔ keketshamaka la ngandji kokawɔ Jehowa!

NKUMBO KATSHA LOLANGO LA NZAMBI

13. Ngande wele mbɔsa tɛdikɔ dia sala lolango la Nzambi kimanyiyaka anto dia vɔ shikikɛ asho awɔ l’akambo woleki ohomba mɛtɛ?

¹³ Lɔsɛnɔ l’otondo l’Okristo kimamɛ lo sala lolango la Nzambi. (Osambu 143:10) Ɔsɔ mɛtɛ mbatawɔ ɔnɛ: mamema Nzambi. Sala lolango la Nzambi kimanyiyaka ase nkumbo dia vɔ mbika asho awɔ l’akambo woleki ohomba mɛtɛ. (Filipi 1:9, 10) Oko ɛnyɛlɔ, Yeso akasha diewoyelo nɛ ate: “Dimi lakayi dia ndjatanya untu la shi, ona umuntu la nyangu, ndu olokayi la nyangu umendi. Wane weli lu luudu wayuyala atunyi wa kanga luudu.” (Mateu 10:35, 36) Lo ndjela diewoyelo sɔ diakasha Yeso, ambeki ande efula wambɔhɛnyahɛnyama oma le ase nkumbo yawɔ. Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ dikambo dia lonyangu, diasha kandji l’asolo! Koko, ngandji kokaso nkumbo kaso hahombe ndeka ngandji kokaso Jehowa Nzambi la Yeso Kristo. (Mateu 10:37-39) Naka wɛ mbikikɛ kânga mbalɔshana ase nkumbo vɔ la yɛ, kete vɔ mbeyaka ndjotshikitana lam’ayowɛna etombelo w’ɛlɔlɔ w’oma lo woho wamamemayɛ Nzambi. (1 Koreto 7:12-16; 1 Petero 3:1, 2) Oyadi kânga dikambo sɔ hadiotshami, ndoko ɔlɔlɔ wa pondjo wayoyokondja naka wɛ ntshika kambɛ Nzambi l’ɔtɛ w’ɔnɛ ase nkumbo hawolange.

14. Ngande wayokimanyiyama ambutshi oma lo saki ka sala lolango la Nzambi dia vɔ kimanyiya anawɔ lo yoho yoleki ɔlɔlɔ?

¹⁴ Sala lolango la Nzambi kimanyiyaka ambutshi dia vɔ mbɔsa tɛdikɔ t’ɛlɔlɔ. Oko ɛnyɛlɔ, lo ngelo mɔtshi, ambutshi mbɔsaka anawɔ oko falanga yômbami lo bankɛ, ndo vɔ mendɛka le ana akɔ dia vɔ ndjâkokɛ lam’ayowokoma esombe. Koyanga mbele ekɔ ɔlɔlɔ ndo sunganaka di’ana waya epalanga kokɛ ambutshi awɔ w’esombe, ambutshi hawokoke tshutshuya anawɔ dia vɔ monga la mposa ka lomombo. Ambutshi hawotosalɛ anawɔ ndoko ɔlɔlɔ naka vɔ mbaodja la yimba ya vɔ mbɔsaka diangɔ dia l’emunyi la nɛmɔ efula oleki akambo wa lo nyuma.​—1 Timote 6:9.

15. Ngande waki Eyunikɛ, nyango Timɔtɛ, ɛnyɛlɔ ka dimɛna k’ombutshi wakatshaka lolango la Nzambi?

¹⁵ Eyunikɛ, nyango Timɔtɛ, ɔngɛnyi wa Paulo wa dikɛnda, toshaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula lo dikambo sɔ. (2 Timote 1:5) Kânga mbakandatshukana l’omi l’opanganu, Eyunikɛ kâmɛ la Lɔyi, tshɛnde la Timɔtɛ, wakodja Timɔtɛ l’ɔlɔlɔ tshɛ dia nde tetemala mamema Nzambi. (2 Timote 3:14, 15) Lam’akakome Timɔtɛ opalanga, Eyunikɛ akawosha diaaso dia nde mumɔ oma la ngelo ko ntatɛ kamba olimu w’esambishelo ka Diolelo oko misiyɔnɛrɛ, otshindedi waki Paulo. (Etsha 16:1-5) Ande ɔlɔ wakandoke lam’akayala ɔnande misiyɔnɛrɛ wa mamba lee! Woho wakandamamemaka Nzambi lam’akinde opalanga akɛnyaka ɔnɛ nde akakondja olakanyelo wa dimɛna lo nshi yande ya dikɛnda. Mɛtɛ, Eyunikɛ akangɛnangɛnaka efula lam’akandokaka nsango y’olimu wakasalaka Timɔtɛ la kɔlamelo tshɛ, kânga mbakinde l’olengolengo ondo nɛ dia tshondo y’ɔnande komonga la ngelo.​—Filipi 2:19, 20.

NKUMBO LA NSHI YAYƐ YAYAYE

16. Lam’akinde oko ɔna, Yeso akɛnya woho wakandayakiyanyaka lo dikambo diakɔna, ko aki oyango ande wa ntondo?

¹⁶ Yeso akole lo nkumbo kakamamemaka Nzambi, ndo lam’akandayala opalanga, nde akɛnya woho wakoka ɔna ndjakiyanya l’ɔlɔlɔ tshɛ lo dikambo dia nyango. (Luka 2:51, 52; Joani 19:26) Koko, oyango wa ntondo wa Yeso aki dia kotsha lolango la Nzambi, l’atei w’akambo wakandahombe sala dia nde kotsha lolango lakɔ, nde akahombe ndjihwɛ anto mboka k’otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo. Nde akatshe dikambo sɔ lam’akandakimɔ lɔsɛnɔ lande l’onto la kokele oko olambo w’etshungwelo lo dikambo di’anto wa kɔlɔ.​—Mako 10:45; Joani 5:28, 29.

17. Naa elongamelo ka dimɛna efula kele la wanɛ watsha lolango la Nzambi oma lo kɔlamelo ya Yeso?

¹⁷ L’ɔkɔngɔ wa Yeso mvɔ, Jehowa akawôlola otsha lo lɔsɛnɔ la l’olongo ndo akawosha lowandji la woke, ko l’ɔkɔngɔ diko, nde akayowodjashiya l’okudi oko Nkumekanga ka lo Diolelo dia l’olongo. (Mateu 28:18; Romo 14:9; Enyelo 11:15) Oma l’olambo wa Yeso mbakakoke anto amɔtshi sɔnama dia tôlɛ kâmɛ la nde lo Diolelo sɔ. Olambo akɔ wakadiholɛ anto akina w’etema ɛlɔlɔ mboka k’otsha lo lɔsɛnɔ la kokele lo nkɛtɛ kambokadimɔ paradiso. (Enyelo 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4) Diɛsɛ dimɔtshi dioleki woke diele laso nshi nyɛ ele dia sambisha anyaso lokumu l’ɔlɔlɔ lɔsɔ la dimɛna efula.​—Mateu 24:14.

18. Ambowotɛ ambutshi l’anto akina dia mbaohola ndo dia mbakeketsha?

¹⁸ Oko wakadiɛnya ɔpɔstɔlɔ Paulo, mamema Nzambi lo lɔsɛnɔ mbishaka anto daka di’ɔnɛ vo kokaka kondja ɛtshɔkɔ wa lo lɔsɛnɔ ‘lokoya.’ Mɛtɛ, ɔsɔ mbele yoho yoleki ɔlɔlɔ yakokaso kondja ɔngɛnɔngɛnɔ! Ohɔ dia, ‘andja ɔnɛ wekɔ lo teete la nsaki yawɔ, koko ɔnɛ latsha lolango la Nzambi atotshikalaka pondjo.’ (1 Joani 2:17) Ɔnkɔnɛ, oyadi ɔna mbeyɛ kana ombutshi, omi kana wadi, onyemba w’opalanga wele l’ana kana bu, yâtshutshuya dia sala lolango la Nzambi. Koyanga lam’eyɛ la pâ ka mamba kana lam’amboyohomana l’ekakatanu wa wolo, tôhɛke wate: okambi wa Nzambi kasɛna mbemi. Ɔnkɔnɛ, sala tshɛ dia ditshelo diayɛ ngɛnyangɛnyaka Jehowa. (Tukedi 27:11) Ndo sala tshɛ dia dionga diayɛ kosha ɔngɛnɔngɛnɔ nshi nyɛ ndo lɔsɛnɔ la pondjo l’andja w’oyoyo wokoya!

NGANDE WAKOKA AWUI ANƐ WA LO BIBLE KIMANYIYA . . .NKUMBO KAYƐ DIA TƆ MONGA L’ƆNGƐNƆNGƐNƆ?

Ekɔ ohomba monga la ndjakimɛ.​—Ngalatiya 5:22, 23.

Naka vɔ monga la kanyi yasungana lo dikambo dia lowandji, kete ndo wadi ndo omi wayoyangɛka nkumbo kawɔ kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ.​—Efeso 5:22-25, 28-33; 6:4.

Sawo kɛdikɛdi mpokamɛ la tɛkɛta.​—Jakoba 1:19.

Ngandji kokanyu Jehowa kayokeketsha diwala dianyu.​—1 Joani 5:3.

Sala lolango la Nzambi mbele oyango woleki ohomba le nkumbo.​—Osambu 143:10; 1 Timote 4:8.

[Kiombo ya lo lɛkɛ 188]

LOSHA LA MONGA ONYEMBA

Aha onto tshɛ mbatotshukaka kana mbatotshukamaka. Ndo aha atshukanyi tshɛ mbatoyangaka mbota ana. Yeso aki onyemba, ndo nde akatɛkɛta dikambo dia lonyemba oko losha naka onto ambetawɔ tshikala onyemba ‘lo dikambo dia diolelo dia l’olongo.’ (Mateu 19:11, 12) Ndo ɔpɔstɔlɔ Paulo mbakasɔnɛ dia tshikala onyemba. Nde akatɛkɛta dikambo dia monga onyemba kana dia tshukana oko ‘weshasha.’ (1 Koreto 7:7, 8, 25-28) Ɔnkɔnɛ, kânga mbaleka dibuku nɛ tɛkɛta akambo wa lo diwala ndo w’endana la diodielo di’ana, hatohombe mbohɛ ɛtshɔkɔ ndo afuto wakoka kondja onto latshikala onyemba kana wanɛ wotshukanyi koko bu l’ana.