Osanga w’ɛtɛmwɛlɔ—Onde Nzambi mbeetawɔka?
Wakambola ambadi wa jurnalɛ mɔtshi (The Sydney Morning Herald) dimbola nɛ: “Onde ɛtɛmwɛlɔ tokimanyiyaka dia monga kaamɛ kana tokakitolaka?” Anto pursa oko 89 wakakadimola ɔnɛ, ɛtɛmwɛlɔ tokakitolaka.
KOKO wanɛ wasukɛ osanga w’ɛtɛmwɛlɔ wekɔ la kanyi yotshikitanyi lo dui sɔ. Eboo Patel lele kanga tshunda dimɔtshi diasanganya ɛlɔngɔlɔngɔ w’oma l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi dia nkenga osanga w’ɛtɛmwɛlɔ akate ate: “Ndooko ɔtɛmwɛlɔ wahakeketsha anto awɔ dia mbokana kɛtshi . . . , dia namaka ahole wodjashiwɔ . . . , ndo dia nongolaka angɛndangɛnda.”
Laadiko dia laasɔ, ase Buda, aseka Mupɛ, ase Asɔnyi, waa Hindu, waa Muzilima ndo ɛtɛmwɛlɔ ekina kambaka kaamɛ lo waaso amɔtshi dia ndɔshana la wola, nsala waa kapanyɛ dikambo dia lotshungɔ lele l’anto, nsekɛ okundelo wa bɔmbɛ kana mbidja yimba lo awui weta l’ahole wodjashiwɔ. Ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi sanganaka dia nkɛtshanya woho wakokawɔ monga kaamɛ ndo keketshanaka. Etena kasanganawɔ vɔ pɛtshaka waa buji, salaka fɛtɛ, membaka esambo, salaka alɔmbɛlɔ ndo awui akina.
Onde osanga w’ɛtɛmwɛlɔ ekɔ yoho ya nkandola ekakatanu wele lam’asa anto wele la waetawɔ wotshikitanyi? Onde osanga w’ɛtɛmwɛlɔ ekɔ yoho yakamba la Nzambi dia mbela andja woleki dimɛna?
AHOMBASO NSALA DIA MONGA KAAMƐ?
Tshunda dimɔtshi l’atei w’atshunda woleki weke diendana la osanga w’ɛtɛmwɛlɔ diekɔ lo mfuna dia diɔ kengama l’anto ndekana 200 woye oma lo ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi ndo wele lo wedja 76. Diɔ mbutaka dia oyango adiɔ ele “dia ɛtɛmwɛlɔ kambaka kaamɛ lushi la lushi ndo pondjo pondjo.” Dui sɔ diaki wɔdu mbuta, koko ndooko kɛnɛ kakasalema. Ɛnyɛlɔ, lo ndjela wanɛ wakongɛ akambo lo tshunda sɔ, mukanda awɔ w’ɛlɛmbɛ waki l’awui wahakoke nyangiya ase ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi wakasinya mukanda akɔ. Lande na? Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi ele vɔ waki la tokanyi totshikitanyi dia mbeya kana pombaka dimola lokombo Nzambi lo mukanda akɔ. Diakɔ diele, vɔ kokamba la lokombo Nzambi lo mukanda akɔ w’otondo.
Ko naka vɔ kokamba la lokombo Nzambi, ohomba akɔna wele la mbetawɔ kawɔ? Ndo nto, onde tshunda di’osanga w’ɛtɛmwɛlɔ dia ngasɔ ntshikitana l’atshunda washa anto weshasha wa kɛtshi kana wakambɛ anto elimu ofele? Diakɔ diele, tshunda di’osanga w’ɛtɛmwɛlɔ diakatatɛkɛtshi la diko ndjaɔsaka aha oko tshunda di’ɔtɛmwɛlɔ, koko oko “tshunda diasala la wolo di’anto monga kaamɛ.”
ONDE NKIMANYIYA ANTO DIA MONGA LA WAONGA W’AMƐNA KETE AMBOKOKA?
Dalai Lama lele onto la woke lasukɛ osanga w’ɛtɛmwɛlɔ, akate ate: “Ɛtɛmwɛlɔ tshɛ mbetshaka anto awui anɛ: Mbokana ngandji, kɛtshi ndo dimanyiyana.” Nde kotshaka ate: “Kɛnɛ koleki ohomba ele kɛnɛmɔlaka waonga asɔ lushi la lushi.”
Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, nɛmɔ diele la ngandji, kɛtshi ndo edimanyielo, hahombe mbɔsama lo yoho ya tshambandeko. Lo kɛnɛ kendana la tɔndɔ dielamɛ ɔnɛ woho wa salɛ anto akina akambo, Yeso akate ate: “Nyosale anto kɛnɛ tshɛ kalanganyu vɔ nyosalɛ.” (Mateo 7:12) Ko onde mbetawɔ ka mɛtɛ komɛka tsho lo nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ?
Lo kɛnɛ kendana l’anto efula wa lo nshi yande wakayafunaka dia Nzambi mbakawakambɛka, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akate ate: “Dimi lambota dia vɔ wekɔ la ohetoheto le Nzambi, koko aha lo ndjela ewo k’oshika.” Lande na kakiwɔ l’okakatanu? Pɔɔlɔ akate ate: “Lam’ele vɔ haweye losembwe laki Nzambi, vɔ nyangaka dia nshikikɛ losembwe lawɔ hita.” (Rɔmɔ 10:2, 3) Oko wakiwɔ komonga la ewo k’oshika ka kɛnɛ kakalɔmbaka Nzambi dia nsala, ohetoheto ndo mbetawɔ kawɔ kaki anyanya.—Mateo 7:21-23.
KANYI YA BIBLE LO DIKAMBO DI’OSANGA W’ƐTƐMWƐLƆ
Yeso akate ate: “Ɔngɛnɔngɛnɔ le wanɛ wadja wɔladi.” (Mateo 5:9) Yeso akasɛnaka lo yoho yɔtɔnɛ la kɛnɛ kakandasambishaka lo ntona awui wa ngala ndo mbetsha anto wa l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi dia nsɛna lo wɔladi. (Mateo 26:52) Wanɛ waketawɔ wetshelo ɔsɔ wakayotatɛ mbokana ngandji k’efula. (Kɔlɔsayi 3:14) Onde Yeso aki tsho l’oyango wa mbokanya anto wa l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi dia vɔ nsɛna lo wɔladi wa pondjo? Onde nde akasangana l’ɛtɛmwɛlɔ ekina dia ntɛmɔla kaamɛ la wɔ?
Ewandji wa taato t’ɛtɛmwɛlɔ ta waa Afarisɛ ndo Asadukɛ wakalɔshana la Yeso la wolo tshɛ ndo wakayotatɛ nyanga dia mbodiaka. Kakɔna kakandasale? Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Nyaatshike. Ɛnɔmbɔdi wa totshungu mbewɔ.” (Mateo 15:14) Yeso akatone dia nsanga ɔtɛmwɛlɔ l’anto wa ngasɔ.
Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, etshumanelo k’Akristo kakakengama la Kɔrɛtɔ ka la Ngirika, osomba wakanyanyemaka lo woho wakiwɔ l’ɛtɛmwɛlɔ efula ndo la mbekelo yotshikitanyi. Kakɔna kakahombe Akristo nsala lo dihole dia ngasɔ? Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akaafundɛ ate: ‘Tanyɔsɔhanake kamɛ la wanɛ wele bu ambetawudi.’ Lande na kakandawatɛ ngasɔ? Pɔɔlɔ akakane la wɔ yimba lo mbuta ɔnɛ: “Diɔtɔnganelo diakɔna diele lam’asa Kristo la Beliyala [kana Satana]? Kana losambi lakɔna lele lam’asa ombetawudi la onto lele bu ombetawudi?” Nde akawatɛ nto ɔnɛ: “Ɔnkɔnɛ, nyotombe oma l’atei awɔ ndo nyokakitɔne la wɔ.”—2 Kɔrɛtɔ 6:14, 15, 17.
Mbokɛmaka hwe dia Bible tonaka osanga w’ɛtɛmwɛlɔ. Koko, wɛ koka ndjambola ɔnɛ: ‘Ngande wakoka kaamɛ ka mɛtɛ monga?’
WOHO WA MONGA LA KAAMƐ KA MƐTƐ
Tshunda dielɛwɔ La Station spatiale internationale diendana la eongelo ka nkɛtɛ, ɛnyɛlɔ woho watshimbatɔ, diakakengama diɛsɛ la welo wakadje wedja oko 15 dia nkamba kaamɛ. Onde wɛ fɔnyaka dia dikambo dia ngasɔ diakakoke salema otondongaka wedja wakasangana ɛsɔ kombetawɔ ekongelo kakawakambe la tɔ?
Ngasɔ mbasalema akambo lo tshunda di’osanga w’ɛtɛmwɛlɔ dia nshi nyɛ. Kaanga mbakambawɔ kaamɛ ndo mbalɛmiyanawɔ, vɔ hawosange lolemi lo kɛnɛ kahombawɔ nsala dia monga l’ekongelo ka nkeketsha mbetawɔ. Etombelo wele la dui sɔ ele, vɔ hawongaki pondjo kaamɛ lo kɛnɛ kendana la lɔkɛwɔ ndo waetawɔ.
Bible kekɔ l’atɔndɔ waki Nzambi wele oko ekongelo kɛmɔtshi. Sho koka mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yaso la kɛnɛ kata Bible. Wanɛ wambetshama akambo wa lɔkɔ, wambonya elelo wendana la nkoho y’alemba, hawoyokanɛ ase ɛtɛmwɛlɔ ekina kɔlɔ, wambetshama dia nsɛna kaamɛ ndo lo wɔladi. Lo dikambo sɔ, Nzambi akate ɔnɛ: “Ku dimi layukadimula eteketa w’antu dia vo ndjala pudipudi, dia vo tshe mbeya mbeta lukumbu la [Jehowa], la mbôtemola l’utema otoi.” Kaamɛ kɛsɔ ndja oma lo ‘ɔtɛkɛta wa pudipudi,’ mbuta ate atɔndɔ waki Nzambi wendana la woho wa mbɔtɛmɔla.—Zefaniya 3:9; Isaya 2:2-4.
Ɛmɛnyi wa Jehowa wambokelɛ la wangasanu tshɛ dia wɛ ndja lo Mbalasa ka Diolelo kele suke la nyu dia ndjɛna la washo ayɛ wɔladi wa laande ndo kaamɛ kele lam’asawɔ.—Osambu 133:1.