A1
Atɔndɔ wendana la okadimwelo wa Bible
Bible kakafundama ntondo lo Hɛbɛru k’edjedja, lo Arameyɛ ndo lo Grɛkɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, tɔ kotanema la tshondo kana etenyi lo ɛtɛkɛta ndekana 3 000. Anto efula wadia Bible haweye ɛtɛkɛta wa ntondo ɛsɔ, diakɔ diele vɔ pombaka ndjaɛkɛ lo ekadimwelo kɛmɔtshi. Atɔndɔ akɔna wahomba mɛnya woho wahomba Bible kadimɔma ndo ngande wakawakimanyiya lo okadimwelo wa Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo?
Anto amɔtshi mbeyaka mbuta dia okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta wakakambe la wɔ lo Bible interlinear mbayokimanyiya ombadi dia monga la lokanyi loleki nsukana tshɛ la lɔnɛ lakafundama lo ɛtɛkɛta wa ntondo. Koko aha mbala tshɛ mbediɔ ngasɔ. Tɔsɛdingole ɛkɔkɔ engana ɛnɛ:
Ndooko ɛtɛkɛta ehende wafɔna tshɛ lo tshɛ lo gramatika, lo tɔtɛkɛta ndo lo woho walɔngama awui lo ɔnɔngɔ. Ombetsha wa Hɛbɛru, S. R. Driver akafunde ɔnɛ ɛtɛkɛta “ntshikitana aha tsho lo gramatika ndo lo tɔtɛkɛta tatondja tokina, koko ndo lo . . . lo yoho yakengama tokanyi lo ɔnɔngɔ.” Ɔtɛkɛta la ɔtɛkɛta wekɔ la yoho yawɔ ya nkongɛ tokanyi. Ombetsha Driver tetemalaka mbuta ɔnɛ: “Ɔnkɔnɛ, awui wa lo ɛnɔngɔ hawokongɛma yoho yaamɛ lo ɛtɛkɛta wotshikitanyi.”
Ndooko ɔtɛkɛta wa nshi nyɛ wele la tɔtɛkɛta ndo gramatika kafɔna tshɛ lo tshɛ la ka lo Hɛbɛru kakafundama Bible, ka lo Arameyɛ ndo ka lo Grɛkɛ. Diakɔ diele, okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta wa Bible koka monga hokɛma ndo lo tena dimɔtshi koka mbisha lokanyi la kɔlɔ.
Kitshimudi ya tshɛkɛta kana ya etelo kɛmɔtshi koka nemanɛ lo yoho y’efula la dihole diokambiwɔ la yɔ.
Okadimudi koka monga l’akoka wa nkadimola tshɛkɛta lo tshɛkɛta oma l’ɔtɛkɛta wa ntondo lo avɛsa amɔtshi, koko dui sɔ pombaka salema la yambalo y’efula.
Bɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya woho wele okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta koka monga ko hokɛma dimɛna diɔ nɛ:
Afundelo kambaka la tshɛkɛta “djɔ” ndo la tɔtɛkɛta “ndala djɔ” dia ntɛkɛta dikambo dia djɔ ya mɛtɛ mɛtɛ ndo djɔ ya nyɔi. (Mateo 28:13; Etsha 7:60) Etena kakambawɔ la ditelo sɔ lo ahole wendana la nyɔi, akadimudi wa Bible koka nkamba la etelo kele oko ‘ndala djɔ lo nyɔi,’ kakoka nkimanyiya ombadi wa nshi nyɛ diaha nde monga la okandokando.—1 Kɔrɛtɔ 7:39; 1 Tɛsalɔnika 4:13; 2 Petero 3:4.
Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakambe la etelo katanema lo Ɛfɛsɔ 4:14 kakoka kadimɔma tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ “lo nkɛnya la odika wa kɛnyɔ w’anto.” Etelo k’edjedja kɛnɛ mendanaka la tshelo ya nkesa anto akina etena kakɛnyawɔ la odika wa kɛnyɔ. Lo ɛtɛkɛta efula, okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta wa etelo kɛsɔ haleke mbokɛma. Kadimola etelo kɛsɔ ɔnɛ: “Lokeso l’anto” ekɔ yoho yokɛma hwe ya mɔmbɔla lokanyi.
Lo Rɔmɔ 12:11, vɔ nkamba la etelo kɛmɔtshi ka lo Grɛkɛ kalembetshiya tshɛkɛta lo tshɛkɛta ɔnɛ: “Le nyuma kadɔdɔ.” Etelo kɛsɔ hatondja lokanyi la dimɛna lo Ɔtɛtɛla, diakɔ diele lo ekadimwelo kɛnɛ, tɔ kakakadimɔma ɔnɛ: “Nyɔhɛtɛhɛtɛ la nyuma.”
Lokanyi: “wanɛ weya ehomba awɔ wa lo nyuma”
Okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta lo Ɔtɛtɛla: “wanɛ wele wola lo nyuma”
Lo Dako diande dia lɔɔka dia lo Dikona, Yeso akakambe la etelo kɛmɔtshi kakadimɔma mbala efula ɔnɛ: “Diɛsɛ le ankanga wa wola lu yimba.” (Mateo 5:3, Dikelemba di’oyuyu) Koko lo ɛtɛkɛta efula, okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta wa etelo kɛsɔ hokɛma dimɛna. Lo tena dimɔtshi, okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta koka mbela kanyi yele oko “wanɛ wele wola lo nyuma” bu la wɛdimo lo timba kana bu la wolo ndo haweye mbɔsa yɛdikɔ. Koko lanɛ Yeso aki lo mbetsha anto ɔnɛ, ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ hawolemanɛ la nkotsha ehomba awɔ wa lo demba, koko nemanɛka la woho weyawɔ dia wekɔ la ohomba wa nɔmbwama oma le Nzambi. (Luka 6:20) Ɔnkɔnɛ, nkadimola ɔnɛ: “Wanɛ weya ehomba awɔ wa lo nyuma” kana “wanɛ weya dia wekɔ l’ohomba wa Nzambi” mɔmbɔlaka dimɛna dimɛna kanyi ya etelo kɛsɔ k’oma lo ɔtɛkɛta wakafundama Bible ntondo.—Mateo 5:3; The New Testament in Modern English.
Lo ahole efula, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yakadimɔma ɔnɛ “kandjema” mbɔtɔnɛka la kitshimudi yeyama efula ya tshɛkɛta ya l’Ɔtɛtɛla yalembetshiya momalɛ ɔngɛnyi ɔmɔtshi w’oshika wɛnama oko nde bu la kɔlamelo kana nkɔmiya anto akina l’ɔtɛ wa diangɔ diele la wɔ. (Tokedi 6:34; Isaya 11:13) Koko, tshɛkɛta yakɔ yaamɛ ya lo Hɛbɛru yekɔ ndo la kitshimudi ya dimɛna. Ɛnyɛlɔ, vɔ koka nkamba la yɔ lo kɛnɛ kendana la “ohetoheto,” kana ekokelo k’efula kasha Jehowa ekambi ande, kana ‘woho waalɔmbande dia vɔ mbomamema paka ndamɛ oto.’ (Etombelo 34:14; 2 Nkumi ya dikanga 19:31; Ɛzɛkiyɛlɛ 5:13; Zɛkariya 8:2) Vɔ koka nkamba la yɔ nto lo dikambo dia “ohetoheto” wele la ekambi wa kɔlamelo waki Nzambi otsha le nde, lo ɔtɛmwɛlɔ ande kana lo woho ‘wahawetawɔ dia kaanga onto ɔtɔi nsɛmanɛ’ la nde.—Osambo 69:9; 119:139; Walelo 25:11.
Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yadh kadimɔmaka mbala efula ɔnɛ “lonya,” koko lo ndjela dihole diokambiwɔ la yɔ, tshɛkɛta yakɔ koka kadimɔma ɔnɛ: “Lowandji,” “lokaho,” “wolo” kana toho tokina efula
Etelo ka lo Hɛbɛru kalembetshiya mbala efula lonya l’onto kekɔ la tokitshimudi efula totshikitanyi. Etelo kakɔ koka kadimɔma ɔnɛ “lowandji,” “lokaho” kana “wolo” lo ndjela dihole diokambiwɔ la tɔ. (2 Samuɛlɛ 8:3; 1 Nkumi ya dikanga 10:13; Tokedi 18:21) Diakɔ diele, etelo kɛsɔ akakadimɔma lo toho ndekana 40 totshikitanyi lo ekadimwelo ka lo Ɔtɛtɛla ka Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo.
L’ɔtɛ w’awui asɔ tshɛ, okadimwelo wa Bible mendanaka la awui efula lo dihole dia nkadimola tsho tshɛkɛta ya lo ɔtɛkɛta wa ntondo lo nkamba la tshɛkɛta yaamɛ dihole tshɛ diatanemayɔ. Okadimudi pombaka monga l’ekanelo k’ɔlɔlɔ dia nsɔna tɔtɛkɛta ta l’ɔtɛkɛta ande tasha kanyi ya dimɛna y’oma lo efundelo wa lo ɔtɛkɛta wa ntondo. Ndo nto, ekɔ nto ohomba nkongɛ ditelo lo yoho yɔtɔnɛ la ɛlɛmbɛ wa gramatika ka lo ɔtɛkɛta w’okadimudi. Dui sɔ kimanyiyaka di’awui akɔ monga wɔdu mbadia.
L’etena kakɔ kaamɛ, ekɔ ohomba mbewɔ ntamba elelo l’otshikitanyelo w’awui. Okadimudi wakadimola Bible lo mbisha lokanyi lo tshena pe la lolango lande lo ndjela eokelo kande aha la mbisha lokanyi l’otondo koka mfukutanya lokanyi lele lo ɔtɛkɛta wakadimolande. Lo ngande? Okadimudi koka ndjodja kanyi yande lo mfɔnya ɔnɛ ɔsɔ mbele kanyi yele lo ɔtɛkɛta wa ntondo kana nde koka minya awui amɔtshi w’ohomba wele lo ɔtɛkɛta wa ntondo. Ɔnkɔnɛ, kaanga mbele nkadimola Bible lo mbisha lokanyi lo tshena pe kimanyiyaka dia mbadia aha l’okakatanu, dui sɔ koka mbidjɛ ombadi wekamu diaha nde mboka losango la mɛtɛ l’oma l’ɔtɛkɛta wakakadimɔma.
Awui wendana la dietawɔ koka nsɛngiya olimu w’okadimudi. Ɛnyɛlɔ, Mateo 7:13 mbutaka ɔnɛ: ‘Mboka k’enanɔnanɔ tɔlaka lo elanyelo.’ Ondo lo sɛngiyama la awui wendana la dietawɔ, akadimudi amɔtshi wakakambe la tshɛkɛta “ifɛrnɔ” lo dihole dia tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya mɛtɛ “elanyelo.”
Okadimudi wa Bible pombaka mbeya nto dia Bible kakafundama lo nkamba la tɔtɛkɛta teya anto, takamba la weho w’anto tshɛ lushi la lushi, ɛnyɛlɔ akambi wa dikambɔ, alami w’ɛkɔkɔ ndo amundji wa nse. (Nɛhɛmiya 8:8, 12; Etsha 4:13) Ɔnkɔnɛ, okadimwelo wa dimɛna wa Bible konyaka anto w’etema ɛlɔlɔ dia mboka losango lele lɔkɔ oyadi dihole diakɔna diakawole. Ndeka dimɛna nkamba la tɔtɛkɛta tokɛma hwe, teya anto efula, tokɛma aha l’okakatanu lo dihole dia nkamba la tɔtɛkɛta tahaleke anto efula nkamba la tɔ.
Akadimudi efula wa Bible wakayasha lotshungɔ aha la ɛkɔkɔ w’eshika dia minya lokombo laki Nzambi, Jehowa oma lo dikadimwelo dia nshi nyɛ etena kele lokombo lɔsɔ lekɔ lo ntanema lo efundelo wa Bible w’edjedja wa l’anya. (Enda Appendix A4.) Dikadimwelo efula pɛnyaka lokombo lɔsɔ la titrɛ yele oko “Nkumadiɔndjɔ” ndo dikina dinyadinyaka mɛtɛ k’ɔnɛ Nzambi ekɔ la lokombo. Ɛnyɛlɔ, lo dikadimwelo dimɔtshi, dɔmbɛlɔ dia Yeso diofundami lo Joani 17:26 diakakadimɔma ɔnɛ: “Dimi lakakeyanya le wɔ,” ndo lo Joani 17:6 ɔnɛ: “Dimi lakakeyanya le wanɛ wakayambisha.” Koko okadimwelo wa la kɔlamelo wa dɔmbɛlɔ dia Yeso sɔ wekɔ ɔnɛ: “Dimi lakawaewoya lokombo layɛ,” ndo “dimi lakɛnya lokombo layɛ le anto wakayambisha.”
Oko wotamidiɔ lo ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ lo ekadimwelo ka ntondo ka lo Angɛlɛ ka Bible—Ekadimwelo k’andja w’oyoyo ɔnɛ: “Hatosha lokanyi la lo tshena pe lele lo Afundelo. Sho salaka la wolo dia nkadimola tshɛkɛta lo tshɛkɛta naka kokaka lo ahole wakokaso nkamba la tɔtɛkɛta ta lo Ɔtɛtɛla wa nshi nyɛ, ndo lo ahole wele okadimwelo wa tshɛkɛta lo tshɛkɛta kokaka ndo hadinyadinya lokanyi.” Ɔnkɔnɛ, Kɔmite k’Okadimwelo wa Bible k’andja w’oyoyo akadje welo dia monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la okambelo wa la tɔtɛkɛta ndo la ditelo diatondja lokanyi la l’ɔtɛkɛta wa ntondo ndo l’etena kakɔ kaamɛ mbewɔ mbidja tɔtɛkɛta ta wolo kana tadinyadinya lokanyi l’ohomba. Etombelo wele la dui sɔ ele, Bible koka mbadiema aha l’okakatanu ndo ombadi koka mbetawɔ l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ losango lele lɔkɔ lakasambiyama la kɔlamelo tshɛ.—1 Tɛsalɔnika 2:13.