Ndooko dibuku kaanga ɔtɔi dia lo ɛtɛmwɛlɔ diele oko Bible. Ndooko dibuku dikina diambolowanya waetawɔ w’anto efula lo edja k’ɛnɔnyi efula oko Bible. Lo wedi okina, ndooko dibuku diamboleka sɛdingɔma ndo diamboleka mɔnyɔma oko Bible.

Ɛnyɛlɔ, nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ Bible ya nshi nyɛ bu la efundelo wa ntondotondo wakoka anto mbɛkɛ otema lɔkɔ. Ombetsha ɔmɔtshi w’awui w’ɛtɛmwɛlɔ akate ate: “Sho bu l’eshikikelo dia efundelo wele la so nshi nyɛ wakasangɔma dimɛna dimɛna oma l’efundelo wa ntondo. Tekɔ paka la kɔpi ya Bible yele la dikɔmɔ efula ndo efula kayɔ yakayofundamaka ntambe efula l’ɔkɔngɔ wa efundelo wa ntondo ndo yɔ ntshikitana la efundelo wa ntondo lo toho efula.”

Anto akina mbidjaka taamu lo kɛnɛ kendana la mɛtɛ ka Bible l’ɔtɛ wa ɛtɛmwɛlɔ awɔ. Ɛnyɛlɔ, Faizal, aketshama oma le nkumbo kande kaki komonga Akristo ɔnɛ Bible kekɔ dibuku di’ekila, koko akambo wa lɔkɔ wakatshikitanyema. Nde mbutaka ate: “Etombelo waki la dui sɔ ele, dimi lakayongaka yema la taamu etena kakalangaka anto nsawola la mi dikambo dia Bible. Ndo nto, vɔ komongaka la Bible kele la efundelo wa ntondo. Ndo tɔ kakatshikitanyema!”

Onde ekɔ ohomba mbeya dia Bible kakatshikitanyema kana keema? Tɔsɛdingole ambola wayela anɛ: Onde wɛ otokoka ndjaɛkɛ lo alaka w’ekeketshelo watanema lo Bible wendana la nshi yayaye otondonga wɛ heye ɔnɛ alaka asɔ wakatanemaka lo efundelo wa ntondo? (Rɔmɔ 15:4) Onde wɛ otokamba la atɔndɔ wa lo Bible dia mbɔsa tɛdikɔ t’ohomba tendana la olimu ayɛ, nkumbo kayɛ kana la ɔtɛmwɛlɔ ayɛ otondonga Bible ya nshi nyɛ yekɔ tsho kɔpi yele keema dimɛna yakasangɔma oma le anto?

Kaanga mbele abuku wa ntondo wa lo Bible wakayoshishɔka, sho koka nsɛdingola kɔpi y’edjedja mbidja ndo nunu dia Bible yakafundama l’anya. Ngande wele efundelo wa l’anya ɛsɔ wakakokamɛ oma l’olanelo, ɛlɔshamelo ndo oma lo welo wakadjama dia ntshikitanya losango la lɔkɔ? Ngande wele woho wakakokamɛ Bible kokaka nkeketsha wɛkamu ayɛ lo kɛnɛ kendana la mɛtɛ kele lo Bible koyokoka mbeya ɛlɔ kɛnɛ? Sɛdingola ekadimwelo wa ambola asɔ lo sawo diayela diɛnya woho wakashimbamɛ Bible.

WAALE: Papirusɛ ndo dikoho dia nyama mbaki dihomɔ dia ntondo diakakambe la afundji ndo asangodi dia mfunda Bible.a (2 Timɔte 4:13) Ngande wakadje dihomɔ sɔ oshimbamelo wa Bible lo waale?

Papirusɛ mbatɛka esadi, shishɔka dangi ndo ndanaka esadi. Richard Parkinson nde la Stephen Quirke, ambeyi w’ɛkɔndɔ wa l’Edjibito w’edjedja mbutaka ɔnɛ: “Dikatshi diadiɔ ndanaka esadi ndo diɔ komaka tɔkɔdikɔdi ta wɔdu wɔdu ndo tɔ ndjokomaka ofushi.” Vɔ mbutaka nto ɔnɛ: “Etena keyɔ lo dihole dia eombelo, wɔɔmbɔ koka mbɔtɔ loonge kana mpɔnda l’ɔtɛ wa tshitshi ndo vɔ mbeyaka ndɛɛma oma le wɛdiya kana oma le tofumbɔfumbɔ, djekoleko etena kayikundɛwɔ, wɛdiya wa wɛma ndjilɛka.” Papirusɛ mɔtshi l’ɔkɔngɔ wa ndjishola, naka vɔ ndjikitsha lo yanyi ya wolo kana lo tshitshi kete yɔ ndana esadi eto.

Dikoho diele la efundelo ndeka ntshikala edja oleki papirusɛ, koko diɔ lawɔ ndjolanaka naka wambokamba la diɔ lo yoho ya kɔlɔ kana naka vɔ dikitsha lo dihole diele la djungudungu, tshitshi kana yanyi ya wolo efula.b Tofumbɔfumbɔ sɔmanaka nto la dikoho dia nyama diele l’efundelo sɔ. Diakɔ diele, lo kɛnɛ kendana la efundelo w’edjedja wakasangɔma, dibuku dimɔtshi (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) mɛnyaka ɔnɛ “mongaka wolo dia efundelo w’edjedja wakasangɔma ɛsɔ shimbamɛ.” Otondongaka Bible kakashishɔ, ntshike losango la lɔkɔ lotonshishɔ.

WOHO WAKASHIMBAMƐ BIBLE: Ɛlɛmbɛ w’ase Juda wakatshutshuyaka nkumekanga tshɛ dia ‘ndjasangolɛ dibuku di’Ɛlɛmbɛ ɛnɛ,’ mbuta ate abuku atanu w’etatelo wa lo Bible. (Eohwelu k’Elembe 17:18) Oma laasɔ, lo ntambe ka ntondo lo tena diaso nɛ, asangodi wa tomanamana wakayotondjaka efundelo wa l’anya efula, kɛsɔ mbakasale dia Afundelo tanema lo toshinangɔnga ta l’Isariyɛlɛ w’otondo ndo polo lo tokoma ta nkɛtɛ ta la Makɛdɔniya. (Luka 4:16, 17; Etsha 17:11) Ngande wakashimbamɛ efundelo ɛmɔtshi w’edjedja efula wa l’anya polo ndo ɛlɔ kɛnɛ?

Nomb’ewo kɛmɔ kelɛwɔ Philip W. Comfort akate lo dikambo dia Daka di’Oyoyo ate: “Ase Juda wakeyamaka efula lo woho wakawadjaka wɛɔmbɔ waki l’Afundelo lo elangi kana lo waa mbaka l’oyango wa mbakokɛ.” Mɛnamaka mɛtɛ dia Akristo wakayotetemalaka la mbekelo kɛsɔ. Etombelo waki la dui sɔ ele, efundelo ɛmɔtshi w’edjedja wa Bible wakafundama l’anya wakayotanemaka lo dihomɔ dia diwomba, lo ahole wa wodjima, lo weoko ndo lo ahole wahakome ashi.

ETOMBELO WAKI LA DUI SƆ: Nunu dia ntenyi di’efundelo wa Bible wa l’anya diamboshimbamɛ l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 2000 polo ɛlɔ kɛnɛ. Mbokɛmaka dia ndooko efundelo efula w’edjedja wa l’anya wambotshikala edja efula ngasɔ.

WAALE: Ewandji wa pɔlitikɛ ndo w’ɛtɛmwɛlɔ efula waki la eyango wotshikitanyi la wɔnɛ wele la losango la lo Bible. Mbala la mbala, vɔ wakakambaka la lowandji lawɔ dia nshimba anto dia monga la Bible, kitondja kana kikadimola. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ pende nɛ:

• Oya lo 167 N.T.D.: Nkumekanga Séleucide Antiochus Épiphane, lakayange dia ntshutshuya ase Juda la wolo l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Ngirika, akadjanga dia kɔpi tshɛ y’Afundelo wa lo Hɛbɛru ndanyema. Heinrich Graetz ombewi w’ɛkɔndɔ akafunde ate: “Ɛnɛnɛ wa nkumekanga kɛsɔ wakaatshatshaka ndo wakatshumbaka wɛɔmbɔ w’Ɛlɛmbɛ etena tshɛ kakawatanemaka. Ndo wakadiakaka wanɛ wakayangaka ekeketshelo ndo esambelo oma lo wadielo wa wɛɔmbɔ akɔ.”

• Moyen Âge: Ewandji ɛmɔtshi w’aseka Mupɛ, wakomala l’ɔtɛ wakasambishaka waa layikɛ kɛnɛ ketsha Bible lo dihole dia vɔ mbetsha mbekelo y’aseka Mupɛ. Onto tshɛ laki konongola olowanyelo ɔmɔtshi wa laande ndo laki l’abuku akina wa lo Bible laadiko dia dibuku di’Esambo lo latin, akɔsamaka oko ɔpɔsta. Lo losanganya lakɔtɔ ase ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi, vɔ wakadjangɛ apami awɔ dia “nyanga waa apɔsta l’etete, la kɔlamelo tshɛ ndo aha la mpekɔ . . . nyanga lo mvudu tshɛ ndo lo mvudu ya la tshina dia nkɛtɛ lɛnɛ tshɛ akawakokaka ntana anto wele la Bible. . . . Luudu lakawakoke ntana ɔpɔsta lakahombaka ndanyema.”

Otondonga atunyi wa Bible wakatondoya dia kilanya, tshike losango la lɔkɔ lotoshishɔ.

WOHO WAKASHIMBAMƐ BIBLE: Nkumekanga Antiochus akaleke mbidja yimba lo kapanyɛ kande otsha le ase Isariyɛlɛ, koko ase Juda wakayongaka nto doyi doyi ndo lo wedja ekina. Waa nomb’ewo wakayotaka dia ondo oya lo ntambe ka ntondo lo ntena diaso nɛ, ndekana pursa 60 y’ase Juda kombidjasɛka lo Isariyɛlɛ. Lo toshinangɔnga tawɔ, ase Juda wakalamaka kɔpi y’Afundelo, nɔnga kina oma laasɔ, mbidja ndo Akristo wakayokambaka la Afundelo akɔ waamɛ.—Etsha 15:21.

Lo Moyen Âge, wanɛ wakalangaka Bible komboka wɔma w’ɔlɔshamelo ndo wakatetemala kikadimola ndo kisangola. La ntondo ka kaanga vɔ ndjotondja mashinyi w’ɛprimɛwɔ ekanda l’atei atei wa ntambe ka 15, mbeyaka monga ko tenyi dimɔtshi dia Bible diamboshilaka monga lo ɛtɛkɛta oko 33. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, Bible kakakadimɔma ndo kakatondjama lo yoho yaki yatasalemaka.

ETOMBELO WAKI LA DUI SƆ: Kaanga mbakatalɔshama oma le nkumi ya dikanga ya ngala, ndo ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa kɔlɔ, Bible ekɔ dibuku diamboleka kahanyema ndo kadimɔma l’andja w’otondo oko wadiɛnya ɔkɔndɔ w’ana w’anto. Tɔ kambolowanya ɛlɛmbɛ ndo ɛtɛkɛta wa wedja ɛmɔtshi, mbidja ndo nsɛnɔ ya miliyɔ y’anto.

WAALE: Kaanga mbele Bible kaki lo waale w’oma l’awui akina, ɛnyɛlɔ oko olanelo ndo ɔlɔshamelo, tɔ kakakokamɛ. Koko, asangudi ndo akadimudi amɔtshi wakahembe dia ntshikitanya losango la lo Bible. Lo ntena dimɔtshi, vɔ wakahembe nsala dia Bible ɔtɔngane la mbekelo yawɔ lo dihole dia vɔ mbɔtɔnganyiya mbekelo yawɔ la Bible. Tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi:

• Dihole di’ɔtɛmwɛlɔ: Lam’asa ntambe ka nɛi la ka hende la ntondo ka ntena diaso nɛ, afundji wa Patatɛkɛ k’ase Samariya wakahembe mbidja l’ɔkɔngɔ wa Etombelo 20:17 ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Lo Aargaareezem. Ndo lɛkɔ mbahombayɛ mbika elambwelo.” Ase Samariya wakalongamɛka dia Afundelo nsukɛ wokelo awɔ wa tɛmpɛlɔ lo “Aargaareezem,” kana lo dikona dia Ngarizimɛ.

• Wetshelo wa Losato l’osanto: La ntondo ka koka ɛnɔnyi 300 l’ɔkɔngɔ wa Bible nshila la fundama, ofundji ɔmɔtshi wasukɛ wetshelo wa Losato l’osanto akakotsha lo divɛsa dia 1 Joani 5:7 ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ: “L’olongo ekɔ Papa, Dui, ndo Spirito-k’Osanto: ndo vɔ akɔ asato wekɔ ɔtɔi.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ hawotanema lo efundelo wa ntondo. Bruce Metzger, nomb’ewo kɛmɔtshi k’awui wa lo Bible akafunde ate: “Oma lo ntambe ka samalo polo otsha la ntondo, ɛtɛkɛta ɛsɔ wakatanemaka mbala efula lo efundelo wa l’anya wa lo Latino k’’Edjedja ndo wa lo [Latino] Vulgate.”

• Lokombo laki Nzambi: Lo ndjaɛkɛ lo dikanyiyakanyiya di’ase Juda, akadimudi wa Bible efula wakɔshi yɛdikɔ ya minya lokombo laki Nzambi oma lo Afundelo. Vɔ wakahɛnya lokombo lɔsɔ la nkombo ya lɔtɛtɛmɔla yele oko: “Nzambi” kana “Nkumadiɔndjɔ,” ditelo diakamba la Bible aha paka tsho otsha le Otungi, koko ndo nto otsha le anto, diangɔ diatɛmɔma lo nkashi ndo kaanga Diabolo.—Joani 10:34, 35; 1 Kɔrɛtɔ 8:5, 6; 2 Kɔrɛtɔ 4:4.a

WOHO WAKASHIMBAMƐ BIBLE: Dui dia ntondo, kaanga mbele asangudi amɔtshi wa Bible kombidjaka yimba lo kɛnɛ kakawasangolaka ndo wakayakese, efula ka l’atei awɔ waki tomanamana ndo washo wolo. Lam’asa ntambe ka samalo la ka dikumi lo ntena diaso nɛ, waa Masɔrɛtɛ wakasangola kɔpi y’Afundelo wa lo Hɛbɛru ndo wakatondja kɛnɛ kelamɛ ɔnɛ efundelo waki Masɔrɛtɛ. Ondo vɔ wakadia dimɛna tshɛkɛta lo tshɛkɛta ndo dɛta lo dɛta diaha dikɔmɔ mbɔtɔ lɔkɔ. Dihole tshɛ diakawatanaka dikɔmɔ lo efundelo w’oma lɛnɛ akawasangolaka, vɔ wakafundaka dikɔmɔ diakɔ l’omamu. Waa Masɔrɛtɛ konangaka ntshikitanya losango la lo Bible. Moshe Goshen-Gottstein lele ombetsha lo kalasa y’adidi akafunde ate: “Otowotshikitanya Afundelo, tshike otonga dikambo dia kɔlɔ efula le wɔ.”

Dui dia hende ele, ɛlɔ kɛnɛ lokema la efundelo wa l’anya wele laso ɛlɛ kɛnɛ kimanyiyaka wa nomb’ewo y’awui wa lo Bible dia mbishola dikɔmɔ. Ɛnyɛlɔ, aya ntambe efula yetsha ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ɔnɛ dikadimwelo diawɔ dia lo Latino diaki la efundelo wa mɛtɛ wa lo Bible. Koko, lo 1 Joani 5:7 vɔ wakayɔtshiyaka dikɔmɔ diɔtɛkɛtami l’etatelo ka sawo nɛ. Dikɔmɔ diakɔtɔ ndo lo ekadimwelo k’ohomba ka King James Version! ka lo Angɛlɛ. Koko etena kakayoshɔmaka efundelo ekina wa l’anya, kakɔna kakawɛnyaka? Bruce Metzger akafunde ate: “Divɛsa dia [1 Joani 5:7] hatanema lo dikadimwelo di’edjedja tshɛ dia l’anya (syriaque, copte, arménienne, éthiopienne, arabe, slave), koko paka lo Latino oto.” Etombelo waki la dui sɔ ele, ekadimwelo ka King James Version kakavuswama ndo wakanya odingɔ waki la dikɔmɔ lo Bible nkina.

Onde efundelo w’edjedja wa l’anya mɛnyaka dia losango la Bible lakakokamɛ? Etena kakawashola Wɛɔmbɔ lo Ndjale Kambovɔ lo 1947, waa nomb’ewo wakayɛdikaka la efundelo wa lo Hɛbɛru wa waa Masɔrɛtɛ la kɛnɛ kakatanemaka lo wɛɔmbɔ wa Bible wakafundama ndekana ɛnɔnyi kinunu la ntondo. Ɔmɔtshi l’atei wa wanɛ wakayosangola Wɛɔmbɔ w’oma lo Ndjale Ka mbovɔ, akayokomaka lo mbuta ate paka wɔmbɔ ɔtɔi oto “mbakayoshaka tolembetelo ta mɛtɛ ɔnɛ osambiyelo wa losango la Bible l’edja k’ɛnɔnyi efula oma lo anya wa asangodi w’ase Juda wakasalema mɛtɛ la kɔlamelo y’efula ndo la yambalo tshɛ.”

Bibliɔtɛkɛ welɛwɔ Chester Beatty wa lo Dublin, lo wodja w’Irlande, wekɔ la papirusɛ yakawakakatanya abuku suke la tshɛ wa lo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, mbidja ndo efundelo wa l’anya wakafundama oya lo ntambe ka hende lo ntena diaso nɛ, mbuta ate yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 100 l’ɔkɔngɔ wa Bible nshila la fundama. Diksiɔnɛrɛ dimɔtshi dimɔtshi (The Anchor Bible Dictionary) mbutaka ɔnɛ: “ Kaanga mbele Papirusɛ mɛnyaka awui amɔtshi w’eyoyo wa lo efundelo, yɔ mɛnyaka nto woho wamboshikimala Bible la diambo tshɛ ndo woho wambosambiyama losango la lɔkɔ l’ɔkɔndɔ.”

ETOMBELO WAMBONGA LA DUI SƆ: Lo dihole dia ndanya efundelo wa lo Bible, woho wamboviya efundelo ɛsɔ ndo lokema la efundelo wa l’anya wele la so ambokimanyiya dia nɔngɔsɔla losango la lɔkɔ. Yɔnɛ Frederic Kenyon akafunde lo dikambo dia Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ ate: “Ndooko dibuku dikina di’edjedja diele l’awui wele la tolembetelo t’etatelo ndo toludi la tolembetelo ta mɛtɛ ta losango la tɔ ndo ndooko nomb’ewo kakoka mbidja taamu ɔnɛ losango la lɔkɔ lele polo ɛlɔ kɛnɛ le so lekɔ kɔlɔ.” Ndo lo kɛnɛ kendana la Afundelo wa lo Hɛbɛru, nomb’ewo kelɛwɔ William Henry Green mbutaka ate: “Sho kokaka mbuta l’eshikikelo tshɛ dia ndooko olimu wakakambema dimɛna dimɛna lo nshi y’edjedja ko mbɛdimɛa la osangwelo wa la yambalo tshɛ wa efundelo.”

Bible kakakokamɛ. Etombelo wele la dui sɔ ele, wɛ koka nkondja ndo mbadia kɔpi katɔ ɛlɔ kɛnɛ. Ndo etena kasɔnayɛ ekadimwelo ka dimɛna ka Afundelo, wɛ koka monga l’eshikikelo dia wɛ ekɔ lo mbadia kɔpi ka dimɛna ka efundelo wa ntondo.a Ko lande na kakakokamɛ Bible kaanga mbakawadje welo dia kishisha, dia kilɔsha la wolo ndo nyanga dia mfukutanya losango la lɔkɔ, mbala efula lo yoho ya diambo? Kakɔna kele diambo lo kɛnɛ kendana la dibuku sɔ?

Ambeki wa Bible efula wambokoma lo mbuta oko wakate ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ ɔnɛ: ‘Afundelo tshɛ wakasambiyama oma le Nzambi.’ (2 Timɔte 3:16) Vɔ mbetawɔka ɔnɛ Bible kakakokamɛ nɛ dia tɔ kekɔ tshɔi y’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo nɛ dia Nzambi akakilame polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Faizal, lakatatɛkɛtshi lo sawo di’’etatelo, akayokomaka lo mbɔsa yɛdikɔ ya mbeka Bible l’oyango wa nshikikɛ kɛnɛ kakawawotɛ. Kɛnɛ kakandashola kakawambiya. Aha la ntshimbatshimba, nde akashihodia dia wetshelo efula wetshawɔ lo Lokristokristo hawotanema lo Bible. Ndo nto, nde akanandema oma lo sangwelo diaki Nzambi lo dikambo dia nkɛtɛ oko wɛnyamidiɔ lo Ɔtɛkɛta Ande.

Nde mbutaka ate: “Kakianɛ laya la eshikikelo k’ɔnɛ Bible kele la mi kekɔ woshasha w’oma le Nzambi.” Nde kotshaka nto ate: “Laadiko di’akambo asɔ tshɛ, naka Nzambi ekɔ la wolo wa ntonga andja, onde nde hakoke monga la wolo wa tosha dibuku ndo dikokɛ lo dikambo diaso? Mbuta ngasɔ, ekɔ oko onto lɛnya dia wolo wa Nzambi wekɔ la elelo. Ko dimi eemi dia memadia wolo wa Kanga-Wolo tshɛ?”—Isaya 40:8.