Ɔsɔnwɛlɔ w’ɛtɛkɛta

ƐTƐKƐTA wekɔ dihomɔ dia wolo efula dia mbewoya awui. Koko di’ɛtɛkɛta aso kotsha oyango ɔmɔtshi wa shikaa, ekɔ ohomba sho mbâsɔna dimɛna. Tshɛkɛta yakoka monga dimɛna lo diaaso dimɔtshi koka monga l’etombelo wa kɔlɔ lo waaso wotshikitanyi. Oyadi tshɛkɛta yekɔ dimɛna, naka wɛ kamba la yɔ lo yoho ya kɔlɔ, kete yɔ koka ‘mbisha pâ l’asolo.’ Okambelo wa l’ɛtɛkɛta wa ngasɔ koka monga kɔlɔ, ndo koka mɛnya dia wɛ hɔshi anto akina la nɛmɔ. Tɔtɛkɛta tɔmɔtshi tekɔ la tokitshimudi tohende, mɔtshi koka nyangiya anto kana mbaɔnyɔla. (Tuk. 12:18; 15:1) Koko, ‘tshɛkɛta y’ɔlɔlɔ,’ mbut’ate tshɛkɛta yakeketsha, mbishaka ɔngɛnɔngɛnɔ l’otema w’onto layitɛwɔ. (Tuk. 12:25) Dia tana ɛtɛkɛta w’eshika paka sala la wolo, oyadi kânga le onto lele la lomba. Bible totɛka dia Sɔlɔmɔna akeyaka ohomba wa nyanga ‘ɛtɛkɛta w’amɛna’ ndo ‘ɛtɛkɛta w’eshika w’akambo wa mɛtɛ.’​—Und. 12:10.

L’ɛtɛkɛta ɛmɔtshi, ekɔ tɔtɛkɛta takamba l’anto etena katɛkɛtawɔ l’epalanga kana l’ewandji, ndo vɔ kambaka la tɔtɛkɛta tokina totshikitanyi etena katɛkɛtawɔ la wanyawɔ kana l’akɛnda. Naka wɛ hakambi la tɔtɛkɛta tɔsɔ, kete anto wayokɔsa dia wɛ bu la loshilambo. Kema nto dimɛna dia wɛ kamba la tɔtɛkɛta tɛnya dilɛmiyɛlɔ dikambo diayɛ naka mbekelo ya lo ngelo kambaka la tɔ dikambo di’anto akina. Lo dikambo dia nɛmiyana, Bible toshaka ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wa lâdiko woleki ndo kɛnɛ kokoki ɛlɛmbɛ w’anto kana mbekelo ya lo ngelo tɔlɔmba. Tɔ keketshaka Akristo dia ‘nɛmiya anto wa weho tshɛ.’ (1 Pet. 2:17) Wanɛ wasala ngasɔ l’otema ɔtɔi tɛkɛtaka l’anto wa nɔnga tshɛ la dilɛmiyɛlɔ.

Anto efula wele bu Akristo wa mɛtɛ kambaka l’ɛtɛkɛta wa lɔsɛndji ndo wa kɔlɔ. Vɔ koka fɔnya dia lo tondja ɛtɛkɛta wa ngasɔ mbayowoleka mɔtsha sawo diawɔ. Kana vɔ koka kamba la tɔ, nɛ dia vɔ bu la tɔtɛkɛta efula ta kamba la tɔ. Naka onto aki la mbekelo ka tɛkɛtaka yoho ya ngasɔ la ntondo ka nde mbeka mboka ya Jehowa, kete nde koka mɛna wolo tshika mbekelo kɛsɔ. Koko, nde koka kitshika l’ekimanyielo ka nyuma kaki Nzambi. Ɔnkɔnɛ, onto pombaka nto sala woho wa nde monga l’ɛtɛkɛta efula w’amɛna, mbut’ate ɛtɛkɛta wele l’akambo wasungana ndo wakeketsha, ko l’ɔkɔngɔ nde ndjokambaka l’ɛtɛkɛta akɔ mbala la mbala.​—Romo 12:2; Ef. 4:29; Kol. 3:8.

Ɔtɛkɛta wokɛma dimɛna. Tɛkɛta dimɛna nembetshiyaka ntondo mbokɛma le anto aha l’okakatanu. (1 Kor. 14:9) Naka ampokami ayɛ hawoke tɔtɛkɛta tayɛ dimɛna, kete wɛ ayonga le wɔ oko onto latɛkɛta ɔtɛkɛta w’angɛndangɛnda.

L’elimu ɛmɔtshi, anto kambaka la tɔtɛkɛta lo yoho mɔtshi ya lânde. Wanɛ wakamɛ kamba latɔ tiokaka ndo kambaka la tɔ lushi tshɛ. Koko naka wɛ pemba latɔ l’awui wahendana l’elimu ɛsɔ, kete tɔ koka mbidja ampokami ayɛ lo wengengo. Ndo nto, oyadi wɛ ekɔ lo kamba la tɔtɛkɛta tokokambaka l’anto lushi tshɛ, naka wɛ mbidja awui akina wele bu ohomba waheyama ɔtɛ l’ekolo, kete yimba y’ampokami ayɛ koka mbekɔ l’awui akina.

Ɔtɛkɛtshi wɔsa anto akina la nɛmɔ sɔnaka ɛtɛkɛta wokɛma dimɛna kânga le wanɛ waki kombeka mukanda efula. Lo mbokoya Jehowa, nde nɛnyaka “kanga tshitshɛ.” (Jɔbɔ 34:​19, NW) Naka ɔtɛkɛtshi ambɛna ohomba wa kamba la tshɛkɛta mɔtshi ya wolo, kete nde la dia kamba la yɔ lo ditelo dia wɔdu dialembetshiya tshɛkɛta yakɔ dimɛna.

Tɔtɛkɛta ta wɔdu ndo tɔsɔnami dimɛna ndeka ponola lokanyi. Ditelo dia tomondo ndo dia wɔdu mbokɛmaka esadi. Diɔ koka sɔhanyema la ditelo dimɔtshi di’etale dia mbewɔ di’aha sawo pembɔhembɔ. Koko lo tokanyi talekayɛ nanga di’ampokami ayɛ ndjotiohɔka, ndeka dimɛna wɛ sɔna tɔtɛkɛta ta wɔdu ndo ditelo dia tomondo.

Kamba la ditelo diotshikitanyi ndo di’eshika. Tɔtɛkɛta t’ɔlɔlɔ ta kamba la tɔ tekɔ efula. Lo dihole dia kambaka la ditelo diamɛ mbala tshɛ, kambaka la tɔtɛkɛta totshikitanyi. Kɛsɔ mbayetsha sawo diayɛ dimɛna efula ndo mbayodisha wotsho. Ngande wakokɛ fudia tɔtɛkɛta ta kambaka la tɔ na?

Etena kadiayɛ, dja djembetelo lo tɔtɛkɛta tshɛ tahayoke dimɛna, ndo yangatɔ lo diksiɔnɛrɛ naka dimɔtshi diekɔ l’ɔtɛkɛta anyu. Sɔna tɔtɛkɛta tɔmɔtshi l’atei atɔ, ndo sala la wolo dia kamba la tɔ etena kɛnayɛ wate kokaka. Dja yimba dia titɛkɛta dimɛna ndo dia kamba la tɔ lo yoho yahatonga anto l’okakatanu dia timana fundo koko aha kamba la tɔ paka l’oyango wa kotola yambalo y’anto. Naka wɛ fudia tɔtɛkɛta ta kambaka la tɔ, kete wɛ ayokambaka la tɔtɛkɛta totshikitanyi lo sawo diayɛ. Koko paka wɛ kɛba lo dikambo sɔ. Etena katɛkɛta kana kakamba onto la tɔtɛkɛta tɔmɔtshi lo yoho ya kɔlɔ, anto akina koka mbuta di’ɔtɛkɛtshi mɛtɛ heye kɛnɛ katande.

Oyango wafudiaso tɔtɛkɛta ta kambaka la tɔ ele wa mbewoya losango lele laso, koko aha wa mambiya ampokami aso. Tɔtɛkɛta ta wolo ndo t’etale kotolaka yambalo y’anto otsha le ɔtɛkɛtshi. Oyango aso la dia monga wa mbewoya awui w’eshika ndo wa mona woho w’awui akɔ ngɛnyangɛnya ampokami aso. Ohɔ yokedi nyɛ ya lo Bible yata ɔnɛ: “Lulimi la kanga yimba atutaka ewu ololo.” (Tuk. 15:⁠2) Okambelo wa la tɔtɛkɛta t’amɛna, tasungana ndo tokɛma esadi, kimanyiyaka dia sawo diaso keketsha anto ndo mbatshutshuya dia mbɔsa yɛdikɔ lo dihole dia diɔ monga l’awui wahokɛ nd’ɔlɔ ndo wahangɛnyangɛnya anto.

Etena kafudiayɛ tɔtɛkɛta ta kambaka la tɔ, dja yimba dimɛna dia kamba la tɔtɛkɛta t’ɔlɔlɔ. Tɔtɛkɛta tohende koka monga la kitshimudi yamɛ koko yotshikitanyi yema etena kakambawɔ la tɔ l’akambo wotshikitanyi. Naka wɛ mbeya ngasɔ, kete wɛ ayonga l’akoka wa mona woho wa mpotola ɛtɛkɛta ayɛ dimɛna ndo wa mbewɔ dia nyangiya ampokami ayɛ. Hokamɛka la yambalo tshɛ etena katɛkɛta anto weya tɛkɛta. Adiksiɔnɛrɛ amɔtshi nɔngaka l’ɛse ka tshɛkɛta tshɛ tɔtɛkɛta tele la yɔ kitshimudi yamɛ (tɔtɛkɛta tele la kitshimudi yamɛ kânga mbahatafundama yoho yamɛ) ndo tahafɔnɛ la yɔ (mbut’ate tɔtɛkɛta tele la tokitshimudi totshikitanyi.) Ɔnkɔnɛ, wɛ ayotana tɔtɛkɛta ta weho la weho tele la kanyi yamɛ koko tele nto la tokitshimudi totshikitanyi yema. Dui sɔ diekɔ ohomba efula etena kayangayɛ tshɛkɛta y’oshika ya kamba la yɔ lo dikambo dimɔtshi dia lânde. La ntondo ka mbidja tshɛkɛta mɔtshi l’ɔnɔngɔ wa tɔnɛ tayokambaka layɛ, yashikikɛ dia wɛ mbeyaka kɛnɛ kalembetshiyayɔ, woho wa ndjitɛkɛta ndo etena kahombayɛ kamba la yɔ.

Tɔtɛkɛta tele la tokitshimudi ta shikaa ponolaka lokanyi oleki tɔnɛ tahashikikɛ tshɔyi ya dikambo. Ɔtɛkɛtshi koka mbuta ɔnɛ: “L’etena kɛsɔ, anto efula wakandama la hemɔ.” Kana nde koka mbuta ɔnɛ: “L’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, yɛdikɔ y’anto 21 000 000 wakavu la hemɔ ka grippe espagnol.” Otshikitanu w’efula wekɔ mɛtɛ naka ɔtɛkɛtshi mbuta hwe kɛnɛ kalangande nembetshiya lo mbuta ɔnɛ “l’etena kɛsɔ,” “anto efula,” ndo “wakandama la hemɔ”! Dia wɛ tɛkɛta lo yoho shɔ, wɛ la dia mbeya awui wendana la dui diakɔ dimɛna ndo sɔna ɛtɛkɛta dimɛna.

Okambelo wa la tshɛkɛta y’ɔlɔlɔ koka nto kokimanyiya dia sembɔ tɔɔ lo dikambo aha la kamba la tɔtɛkɛta tamboleka efula. Lo wedi okina, tɔtɛkɛta tamboleka efula dinyadinyaka tokanyi. Hatonga wolo le anto akina dia shihodia ndo kimɛ awui w’ohomba naka wɛ nɛndjalɛndja awui akɔ. Dui sɔ kimanyiyaka ɔtɛkɛtshi dia mbewoya anto ewo k’oshika. Wetshelo waki Yeso Kristo waki dimɛna efula nɛ dia nde kotondjaka ɛtɛkɛta wa wolo shihodia. Tokondja wetshelo oma le nde. (Enda bɛnyɛlɔ dia lo Mateu 5:3-12 ndo Mako 10:17-21.) Hemba wɛmɛ dia kamba lo tshena pe la tɔtɛkɛta takayasɔnyi dimɛna.

Ɛtɛkɛta wasalanganya, wɛnya nsaki ndo wakotola yambalo. Lam’afudjayɛ tɔtɛkɛta ta kambaka la tɔ, djaka yimba aha paka lo tɔtɛkɛta t’eyoyo toto, koko ndo lo tɔnɛ tele la tokitshimudi ta lânde. Ɛnyɛlɔ, dja yimba lo tɔvɛrbɛ tasalanganya dikambo; lo etshindedi wakotola yambalo lo dikambo; ndo lo ditelo diɛnya wangasanu, kɛtshi, kana mɛtɛ ka dikambo.

Bible ndola la bɛnyɛlɔ di’ɛtɛkɛta wa ngasɔ. Oma lo tshimbo y’omvutshi Amɔsɛ, Jehowa akate ate: ‘Nyoyange kɛnɛ kele ɔlɔlɔ, koko aha kɛnɛ kele kɔlɔ . . . Nyohetsha kɛnɛ kele kɔlɔ, ndo nyolange kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.’ (Amose 5:14, 15) Omvutshi Samuɛlɛ akatɛ Nkumekanga Saulo ate: ‘Jehowa ambokɔhɔtɔla diolelo di’Isariyɛlɛ ɛlɔ.’ (1 Sam. 15:28) Lam’akandatɛkɛtaka la Ezekiyɛlɛ, Jehowa akakambe l’ɛtɛkɛta wele ekɔ wolo mbaohɛ lo mbotɛ ate: ‘Nkumbo k’Isariyɛlɛ tshɛ kekɔ ɛtɛ wolo ndo etema wolo.’ (Ezek. 3:7) Dia mɛnya woke woke wa kɔlɔ k’Isariyɛlɛ, Jehowa akambola ate: ‘Onde onto koka mbiva Nzambi? Kele nyu nyatombivaka.’ (Mal. 3:8) Dia kɔndɔla ohemba wa mbetawɔ waki lawɔ la Babilɔna, Danyɛlɛ akakɔndɔla dikambo sɔ l’ɔlɔlɔ tshɛ ate: ‘Nɛbukandinɛza akadungana la kɛlɛ’ nɛ dia Shadarakɛ, Mɛshakɛ, l’Abɛdɛ-Nɛngo kɔtɛmɔla kimɛta kakandemɛ, ɔnkɔnɛ nde akadjanga dia vɔ mbakeleka ko mbakadja lo ‘khuka ka dja.’ Dia tokimanyiya dia mɛna woke woke wa dja shɔ, Danyɛlɛ akate dia nkumekanga akadjanga di’anto ande ‘pɛtsha khuka ka dja tena esambele, oleki yɛdikɔ yatowɔhɛtshaka,’ ɔnkɔnɛ, dja yaki wolo efula woho ɔnɛ wele lam’akasukana anto wa nkumekanga la khuka ka dja kɛsɔ, vɔ wakadiakema la lohaladi. (Dan. 3:19-22) Lam’akandatɛkɛta la ntondo k’anto wa la Jerusalɛma nshi ngana tsho la ntondo ka nyɔi kande, Yeso akate la kɛtshi tshɛ ate: ‘Nde tena efula diakamalange tshumanya anayɛ, oko atotshumanyaka wale wa kɔkɔ ana atɔ la tshina di’ahafu atɔ, kele nyu konanga lee! Enda, wambonyutshikela nkumbo kanyu anyanya.’​—Mat. 23:37, 38.

Tɔtɛkɛta tɔsɔnami dimɛna koka tɔtɔmiya kɛnɛ katayɛ lo wɛɔngɔ w’ampokami ayɛ. Naka wɛ kamba la tɔtɛkɛta tasalanganya awoki wa demba, kete ampokami ayɛ “wayɛna” ndo “wayonanda” diangɔ diatɛkɛtayɛ, “wayɔlɛta” ndo “wayoka solo” ka mbo ya ndɛ yatɛkɛtayɛ, ndo “wayoka” londjo l’awui watɛkɛtayɛ ndo l’anto wavusolayɛ ɛtɛkɛta awɔ. Ampokami wayoyasha tshɛ lo kɛnɛ katayɛ nɛ dia wɛ ekɔ lo mbakimanyiya dia vɔ monga oko anto wɛna awui akɔ watɛkɛtayɛ.

Tɔtɛkɛta tɔmbɔla tokanyi lo yoho yakotola yambalo lo dikambo koka mbɔdja kana ndedja onto. Tɔ koka mbisha elongamelo, keketsha onto lambɔkɔmɔ dia mboka ɔlɔ wa lɔsɛnɔ ndo mbotshutshuya dia nanga Otungi ande. Anto wa lo nkɛtɛ k’otondo minandemaka la tɔtɛkɛta tasha elongamelo tele l’avɛsa wa lo Bible anɛ: Osambu 37:10, 11, 34; Joani 3:16; ndo Enyelo 21:4, 5.

Lam’adiayɛ Bible ndo ekanda w’‘ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ,’ wɛ ayɛna weho efula wa tɔtɛkɛta ndo wa ditelo diotshikitanyi. (Mat. 24:45) Ona woho wa kimɛka tɔtɛkɛta ndo ditelo sɔ. Sɔna tɔtɛkɛta kana ditelo diangɛnangɛnayɛ, ndo djadiɔ l’ɔnɔngɔ wa tɔtɛkɛta la ditelo diakamba layɛ.

Ɔlɛnyɛlɔ w’ɛlɛmbɛ wa gramatika. Anto amɔtshi mɛnaka dia tɔtɛkɛta tawɔ hatɔtɔnɛ mbala tshɛ l’ɛlɛmbɛ wa gramatika. Akokawɔ sala lo dikambo sɔ na?

Naka wɛ akɔ̂tɔ kalasa, kete yasha dia kondja wahɔ oma lo diaaso diele layɛ sɔ dia mbeka gramatika k’ɔlɔlɔ ndo ndowanya dikoka diayɛ dia kamba l’ɛlɛmbɛ wa gramatika lam’atɛkɛtayɛ. Naka wɛ hoke dimɛna bonde kakambawɔ l’ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wa gramatika, kete mbola ombetsha ayɛ. Eka gramatika l’oyango ɔmɔtshi w’oshika. Wɛ ekɔ l’oyango ɔmɔtshi wele ambeki akina bu lawɔ. Wɛ nangaka monga osambisha w’ɔlɔlɔ wa lokumu l’ɔlɔlɔ.

Ko kayotota naka wɛ aya opalanga koko okamba wony’ɔnɛ l’ɔtɛkɛta okina wele aha vɔ mbakole layɛ? Kana, ondo wɛ kombeka efula l’ɔtɛkɛta ayɛ hita. Tɔkɔmɔke otema. Koko, sala la wolo dia ndjalowanya dikambo dia lokumu l’ɔlɔlɔ. Lo mpokamɛ woho watɛkɛta anto akina, mboteya efula ka gramatika keyaso kɛnɛ. Lâsɔ, hokamɛka la yambalo tshɛ etena kasha atɛkɛtshi wa tomanamana asawo awɔ. Etena kadiayɛ Bible kana ekanda walembetshiya Bible, dja yimba dimɛna lo woho wokongewɔ ditelo, tɔtɛkɛta tokambi lawɔ kamɛ, ndo yoho yokambiwɔ la tɔ. Okoya bɛnyɛlɔ di’amɛna sɔ lo yoho yayɛ ya tɛkɛta.

Akɛnyi wa tɔkɛnyɔ ndo amembi weyama efula koka kamba la tɔtɛkɛta tahɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa gramatika. Anto pembaka dia mbokoya weho w’anto asɔ. Anɔshi wa nɔnɔ dia wolo ndo anto akina wambokimɔ nsɛnɔ yawɔ paka l’awui wa ngala kana wa mindo wekɔ la weho w’ɛtɛkɛta wokokambaka lawɔ, ndo vɔ tshikitanyaka tokitshimudi t’ɛtɛkɛta. Kema ɔlɔlɔ le Akristo dia mbokoya weho w’anto asɔ. Naka sho mbaokoya, kete tayonga oko anto asɔ wa l’andja ɔnɛ ndo sho koka ndjokoma dia mbokoya yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ.​—Joa. 17:16.

Onga la mbekelo ka kambaka l’ɛtɛkɛta w’amɛna lushi tshɛ. Naka wɛ ayokambaka l’ɛtɛkɛta wele bu ɔlɔlɔ l’asawo ayɛ wa lushi la lushi, kete tolongamɛke dia ndjɔtɛkɛta dimɛna lo waaso amɔtshi wa lânde. Koko, naka wɛ kambaka la tɔtɛkɛta t’amɛna kânga lo waaso wele bu ohomba efula, kete wɛ ayonga la mbekelo ka tɛkɛtaka ngasɔ oyadi lam’eyɛ lo lɔyɛnga kana etena kasambishayɛ anto akina akambo wa mɛtɛ.