Ɔtɛkɛta wa Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Obadiya, dia Jona la dia Mika
“ENELO ka Obadiya.” (Obadiya 1) Ɛtɛkɛta ɛsɔ mbɔtshiya dibuku dia Obadiya. Lo dibuku diakandafunde lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ, ɔprɔfɛta ɔsɔ hate ndoko dikambo lo kɛnɛ kendana la nde ndamɛ, paka lokombo lande loto mbewoyande lɔkɔ. Lo dibuku dimɔtshi diakashile fundama ntambe hiende la ntondo, ɔprɔfɛta Jɔna akakɔndɔla hwe awui wakokomɛ lo olimu ande wa misiɔnɛrɛ. Ɛnɔnyi 60 wakakambe Mika oko ɔprɔfɛta wekɔ lam’asa ɛnɔnyi wakakambe Obadiya nde la Jɔna, mbuta ate oma lo 777 ntondo ka tena diaso nɛ polo lo 717 ntondo ka tena diaso nɛ. Dui ɔtɔi diakatɛkɛta Mika lo dikambo diande ndamɛ ele ɔnɛ nde aki “usi [ngielongelo ya] Moreshete” ndo ɔnɛ ɔtɛkɛta wa Jehowa wakaye le nde “lu nshi ya Jotama, ya Ahaza, ndu ya Hezekiya, khumi ya dikanga ya Juda.” (Mika 1:1) Woho wakeyaka ɔprɔfɛta Mika lɔsɛnɔ la lo shamba dimɛna mɛnamaka hwe oma lo wɛɛla wakakambe lande dia mbokiya losango lande.
ƐDƆMƐ “AYULANYEMA PUNDJU”
Obadiya akate lo dikambo dia Ɛdɔmɛ ate: “Ne dia akambu wa ngala wakayatshela onanyo Jakoba, we ayutshama sonyi, ayulanyema pundju.” Ɔprɔfɛta akohɔka awui wa ngala waki ase Ɛdɔmɛ weke ka salɛ ana wa Jakɔba, mbuta ate ase Isariyɛlɛ. Lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ, etena kakalanya ase Babilɔna Jerusalɛma, ase Ɛdɔmɛ “[w]akemala” ndo wakonge kâmɛ la “angendangenda” wakaye dia ndjɔlɔsha ase Isariyɛlɛ.—Obadiya 10, 11.
Lo yoho yotshikitanyi, luudu la Jakɔba lakahombe mpikama nto. Prɔfɛsiya ka Obadiya mbutaka ɔnɛ: “Keli l’Ukungu wa Siona kayuyala wane wambuhanda. Ukungu ako ayuyala ekila.”—Obadiya 17.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
vs 5-8—Kakɔna kele ohomba lo wɛdikelo w’elanyelo k’Ɛdɔmɛ la oyelo w’ampɔtɔdi ndo w’amumbi w’elowa? Naka wevi wakaye la Ɛdɔmɛ, kete vɔ wakahombe mbɔsa paka kɛnɛ kakawalange. Naka amunyi wakaye lɛkɔ, kete vɔ wakatshike l’ɔkɔngɔ awɔ washa amɔtshi wa dinela. Koko, etena kakalanyema Ɛdɔmɛ, wanɛ wakakilanya wakayangiayangia diangɔ diayɔ tshɛ di’oshinga wolo ndo “antu tshe wakadji la[wɔ] sheki,” mbuta ate akimanyedi awɔ, ase Babilɔna wakambe diangɔ diakɔ.—Jeremiya 49:9, 10.
vs 10—Ngande ‘wakalanyema Ɛdɔmɛ lo pondjo’? Oko wakadiatama la ntondo, wodja w’Ɛdɔmɛ, la lowandji lɔmɔtshi ndo anto wakadjasɛka lo lɛtshi lɔmɔtshi la nkɛtɛ, wakalanyema. Nabɔnidɛ nkumekanga ka Babilɔna akayɔlɛndjaka Ɛdɔmɛ oya l’atei atei wa ntambe ka samalo ntondo ka tena diaso nɛ. Oya lo ntambe ka nɛi ntondo ka tena diaso nɛ, ase Nabatɛ wakadjasɛ l’ɛtshi ka nkɛtɛ k’ase Ɛdɔmɛ, ndo l’ɔtɛ wa dikambo asɔ, ase Ɛdɔmɛ wakatodjasɛka lo sidɛ ka wodja wa Juda, l’ɛtshi la nkɛtɛ l’ase Nɛngɛbɛ lakayelamamɛka l’ɔkɔngɔ diko ɔnɛ Idumaya. L’ɔkɔngɔ w’ase Rɔma ndanya Jerusalɛma lo 70 tena diaso nɛ, ase Ɛdɔmɛ wakalanyema lo pondjo.
Wetshelo le so:
vs 3, 4. L’ɔtɛ wakawadjasɛka lo weoko w’ave w’akona w’etale ndo lo menga yakadjɛka atunyi wekamu dia ndɔ la wɔ, la otako tshɛ ase Ɛdɔmɛ wakayakese lo fɔnya ɔnɛ wekɔ l’ekokelo ndo lo lotui tshitshi. Koko ndoko onto lakoka mbewɔ elombwelo kaki Jehowa.
vs 8, 9, 15. Lomba l’anto ndo wolo awɔ hasha ndoko ekokelo lo “lushi la [Jehowa].”—Jeremiya 49:7, 22.
vs 12-14. Ase Ɛdɔmɛ wekɔ ɛnyɛlɔ kasha ɔhɛmwɛlɔ le wanɛ wangɛnangɛna ekakatanu wahomana l’ekambi waki Nzambi. Jehowa hangɛnangɛna kânga yema ɛhɛnyɔhɛnyɔ wahomana la ekambi ande.
vs 17-20. Prɔfɛsiya kɛnɛ kendana la okalwelo w’ana wa Jakɔba kakatatɛ kotshama etena kakakalola atshikadi oma la Babilɔna oya la Jerusalɛma lo 537 ntondo ka tena diaso nɛ. Ɔtɛkɛta wa Jehowa kotshamaka tena tshɛ. Sho kokaka ndjaɛkɛ tshɛ lo alaka ande.
‘NINIVA AYOLANYEMA’
Lo dihole dia nde kitanyiya didjango diaki Nzambi dia ntshɔ “la Niniva, usumba a wuki; [ndo tewoya]” losango l’elombwelo, Jɔna akalawɔ otsha lo lɛkɛ lokina. Lo toma “lopepe la wulu lu ashi a waki” ndo lo kamba la “lusi la wuki,” Jehowa akayotomaka Jɔna nto ndo akawosha ɔkɛndɛ mbala ka hende dia nde ntshɔ otsha lo kapitalɛ k’ase Asuriya.—Jona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Jɔna akakome la Niniva ndo akatatɛ mbewoya losango lokɛma hwe ɔnɛ: “Nshi akumi anei tshu mbambutshikala dia Niniva nanyema.” (Jona 3:4) Etombelo wakinde konongamɛka waki la losango lande akakonya dia Jɔna monga la ‘kɛlɛ ka wolo.’ Jehowa akakambe la “dimoke” dia mbetsha Jɔna ohomba wa monga la kɛtshi.—Jona 4:1, 6.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
3:3—Onde osomba wa Niniva waki mɛtɛ woke wa “yediko ya lokendo la nshi shatu”? Eelo. Ondo Niniva akɔsaka ndo tenyi dia nkɛtɛ di’oma la Khorsabad lo nɔrdɛ polo ndo nɛ dia la Nimroud lo sidɛ. Tenyi sɔ tshɛ diɔsama oko Niniva mbasha osomba ɔsɔ woke wele oko kilɔmɛtɛlɛ 100 lo atshuku akɔ anɛi.
3:4—Onde Jɔna akahombe mbeka ɔtɛkɛta w’ase Asuriya dia nde sambisha ase Niniva? Ondo Jɔna akeyaka ɔtɛkɛta w’ase Asuriya, kana ondo nde akalongola lo dihindo akoka wa tɛkɛta ɔtɛkɛta akɔ. Kana nto, nde akakoke mbewoya losango lande la tshena pe ndo lasembɔ tɔɔ lo dikambo lo ɔtɛkɛta wa Hɛbɛru, ko onto okina kadimolaka. Naka onto okina akakadimolaka losango lande, kete ɛtɛkɛta ande wakalomialomia nsaki yawɔ lo losango lakandewoya.
Wetshelo le so:
1:1-3. Kongɛ akambo akina la lolango laso dia mbewɔ olimu w’esambishelo ndo wa mbetɛ anto ambeki mɛnyaka dia onto ekɔ l’eyango wa kɔlɔ. Onto lasala ngasɔ ndawɔka ɔkɛndɛ wakatosha Nzambi.
1:1, 2; 3:10. Kɛtshi ka Jehowa hakomɛ paka le wodja ɔtɔi kana le lokoho ɔtɔi la demba kana le olui w’anto ɔmɔtshi wa lânde. “[Jehowa] eli ololo le antu tshe, ndu [kɛtshi] kandi keko ladiku dia diango diandi tshe.”—Osambu 145:9.
1:17; 2:10. Woho waketsha Jɔna nshi shato la etsho esato l’otema wa lose la woke akɛnya lo yoho ya prɔfɛsiya nyɔi ka Yeso ndo eolwelo kande.—Mateu 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Jehowa akatshungola Jɔna oma lo ndjale ka kɔlɔ kɛsɔ. Nzambi “akatundja [nto] dimoke, akadilambia ladiku dia Jona, dia dio ndjala dedi l’ote andi, dia dio mbushimbela uma lu pa kandi.” Ekambi waki Jehowa wa nshi nyɛ kokaka ndjaɛkɛ le Nzambi kawɔ, ndo lo ngandji kande ka lɔsɛngɔ dia nde ayowakokɛ ndo ayowatshungola.—Osambu 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Jehowa mbokaka alɔmbɛlɔ w’ekambi ande ndo mbidjaka yimba yande l’ɛsɛngɔsɛngɔ awɔ.—Osambu 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Nzambi ka mɛtɛ “akalembe utema,” kana akatshikitanya kanyi yande dia mpokoso kakandatɛkɛta, ndo “ndi kunkitsha.” Lande na? Nɛ dia ase Niniva “[wak]akalula uma lu mbuka kawo ka kolo.” Woho akɔ wâmɛ mbele ɛlɔ kɛnɛ, otshi wa kɔlɔ kokaka pandɔ elombwelo kaki Nzambi naka nde mɛnya dia nde amboyatshumoya l’otema ɔtɔi.
4:1-4. Ndoko onto lakoka mbidjɛ Nzambi elelo lo kɛnɛ kendana la kɛtshi Kande. Sho pombaka ndjalama diaha mɔnyɔla mboka ya Jehowa yoludi la kɛtshi.
4:11. La solo dia lotutsha, Jehowa ekɔ lo tshika dia losango la Diolelo sambishama lo nkɛtɛ k’otondo nɛ dia oko wakandasale l’anto 120 000 wakadjasɛka la Niniva, nde ekɔ la kɛtshi otsha le anto “waheyi ntshikitanya lunya lawo la pami kana lunya lawo la lomoso.” Shi sho pombaka mboka anto wadjasɛ l’ɛtshi kaso ka nkɛtɛ kɛtshi ndo mbisha lonya l’ohetoheto tshɛ l’olimu w’esambishelo ndo wa mbetɛ anto ambeki?—2 Petero 3:9.
‘AWANDJI AWƆ WAYOHAMA’
Mika akatondja pɛkato y’ase Isariyɛlɛ ndo y’ase Juda sɛkɛ, ndo akewoya elanyelo ka kapitalɛ yawɔ ndo daka di’okalwelo. Samariya kakahombe monga “uku tuta dia l’ekambo.” L’ɔtɛ wakawayasha l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, wodja w’Isariyɛlɛ ndo wa Juda wakahombe monga ‘awandji,’ kana mbotshama sɔnyi. Lo woho wakawatɔlama lo fumbe, awandji awɔ wakahombe monga “uku pungu,” mbuta ate woho ɔmɔtshi wa pongo kele paka la yema ya divo tshitshɛ l’ɔtɛ. Jehowa akalake ate: “Dimi layusanganya utundu aye tshe, we Jakoba.” (Mika 1:6, 16; 2:12) L’ɔtɛ w’ewandji wakalongolaka mbo y’otsho ndo wa aprɔfɛta wa kɔlɔ, Jerusalɛma lawɔ “ayuyala tuta di’elanyelu.” Koko Jehowa ‘ayosanganya wodja ande kâmɛ.’ Oma la “Betelehema, Efarata” mbayotomba “One layuyala umbuledi lu Isariyele.”—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Onde Jehowa komonga la losembwe otsha le ase Isariyɛlɛ? Onde kɛnɛ kakandâlɔmbaka kakikɔ wolo efula? Ndooko. Kɛnɛ tshɛ kakalɔmbaka Jehowa atɛmɔdi ande aki dia vɔ ‘monga la losembwe, la lɔsɛngɔ, ndo la okitshakitsha’ lo kɛndakɛnda la Nzambi kawɔ. (Mika 6:8) Koko, anto wakasɛnaka lo nshi ya Mika, wakakome kɔlɔ efula woho ɔnɛ wele “one luleki ololo l’atei awo eko uku tende dia dungu; one luleki nsimbo l’atei awo eko uku lukumbu l’atende,” lo pomuya kana soya onto tshɛ lakayaka suke la wɔ. Koko Mika akambola ate: “Akona eli [Nzambi] uku [Jehowa], latudimanyiaka kolo”? Nzambi ayoka wodja ande kɛtshi nto ndo “ayukamela kolo la tshina di’akaka.”—Mika 7:4, 18, 19.
Ekadimwelo lo ambola w’oma l’Afundelo:
2:12—Etena kakɔna kakakotshama prɔfɛsiya kendana la ‘osanganyelo w’atshikadi wa Isariyɛlɛ’? Ekotshamelo katɔ ka ntondo kakonge lo 537 ntondo ka tena diaso nɛ, etena kakakalola atshikadi w’ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna oya lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ. Nshi nyɛ, prɔfɛsiya kɛsɔ kekɔ lo kotshama le “Isariyele wa [Nzambi].” (Ngalatiya 6:16) Tatɛ lo 1919, Akristo w’akitami wambosanganyema kâmɛ “uku ekoko weli l’ukutu.” Oko wewɔ lo sanganyema kâmɛ la “ului a wuki” wa “ekoko ekina,” lo yoho ya lânde tatɛ lo 1935, vɔ wamboyala “ului w’antu.” (Enyelo 7:9; Joani 10:16) Vɔ tshɛ kâmɛ, wekɔ lo tɔla ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ otsha la ntondo l’ohetoheto tshɛ.
4:1-4—‘Lo ekomelo ka nshi,’ ngande ‘wela Jehowa elombwelo kande le anto efula ndo wasambolande awui wa wedja wa wolo’? Tshɛkɛta ‘anto efula’ ndo ‘wedja wa wolo’ halembetshiya wedja kana atshunda wa pɔlitikɛ. Koko, tshɛkɛta shɔ nembetshiyaka anto w’oma lo wedja tshɛ wanɛ wambokoma atɛmɔdi waki Jehowa. Jehowa ekɔ lo mbalombosha ndo ekɔ lo sambola akambo l’atei awɔ lo yoho ya lo nyuma.
Wetshelo le so:
1:6, 9; 3:12; 5:2. Samariya kakalanyema oma le ase Asuriya lo 740 tondo ka tena diaso nɛ, etena kaki Mika eke la lɔsɛnɔ. (2 Khumi ya Dikanga 17:5, 6) Ase Asuriya wakaye etale la Jerusalɛma l’etena kakolɛka Hɛzɛkiya. (2 Khumi ya Dikanga 18:13) Jerusalɛma yakatshumbama oma le ase Babilɔna lo 607 ntondo ka tena diaso nɛ. (2 Ekondo 36:19) Oko wakadiewoyama la ntondo, Mɛsiya akotɔ la “Betelehema, Efarata.” (Mateu 2:3-6) Ɔtɛkɛta wa prɔfɛsiya waki Jehowa hawetaki pa pondjo.
2:1, 2. Ayonga dui dia wâle le so naka sho sɛmaka tsho ɔnɛ tekɔ lo kambɛ Nzambi koko tekɔ lo mbetsha ɔngɔnyi lo dihole dia ntondo, ko tshindja “diulelu la ololo” ande l’ɔkɔngɔ.—Mateu 6:33; 1 Timote 6:9, 10.
3:1-3, 5. Jehowa nongamɛka dia wanɛ wele l’ɛkɛndɛ l’atei wa ekambi ande sambola akambo la losembwe.
3:4. Naka sho nangaka dia Jehowa kadimola alɔmbɛlɔ aso, kete hatohombe sala pɛkato kana monga la lɔsɛnɔ la dungi pende.
3:8. Ɔkɛndɛ aso wa sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo, lendana ndo la sango y’elombwelo, kokaka kotshama onyake paka sho mbokeketshami la nyuma k’ekila kaki Jehowa.
5:5. Prɔfɛsiya kɛnɛ kendana la Mɛsiya toshikikɛka dia etena kayɔlɔshama ekambi waki Nzambi oma le atunyi, “alami w’ekoko esambeli” [kɛdikɛdi kɛnɛ kele kokele] ndo “antu a waki enanei,” mbuta ate olui a woke w’apami wakoka, wayɔsɔnama dia nɔmbɔla ekambi waki Nzambi.
5:7, 8. Le anto efula, Akristo w’akitami wekɔ ɛlɔ kɛnɛ oko “dihohe di’uma le [Jehowa],” mbuta ate ɔtshɔkɔ w’oma le Nzambi. Ekɔ ngasɔ nɛ dia nde ekɔ lo kamba l’akitami dia mbewoya losango la Diolelo. “Ekoko ekina” wekɔ lo kimanyiya anto dia vɔ monga la diɔtɔnganelo lam’asawɔ la Jehowa lo sukɛ la waasaso tshɛ akitami l’olimu w’esambishelo. (Joani 10:16) Ande diɛsɛ diele laso dia kamba olimu ɔsɔ wela anto akina ekeketshelo ka mɛtɛ lee!
6:3, 4. Sho pombaka mbokoya Jehowa Nzambi lo monga la kɛtshi ndo la lɔsɛngɔ oyadi le wanɛ wambɔla lo nyuma.
7:7. Kânga mbalɔshanaso l’ekakatanu l’ekomelo ka dikongɛ di’akambo nɛ, hatohombe shisha elongamelo. Koko l’ɛnyɛlɔ ka Mika sho pombaka ‘kongɛka le Nzambi kaso.’
7:18, 19. Lam’ele Jehowa ekɔ suke dia todimanyiya kɔlɔ yaso, sho lawɔ pombaka monga suke dia dimanyiya wanɛ watosalɛ kɔlɔ.
Totetemala ‘kɛndakɛnda lo lokombo la Jehowa’
Wanɛ walɔshana la Nzambi ndo l’ekambi ande “[w]ayulanyema pundju.” (Obadiya 10) Koko, kɛlɛ kaki Jehowa kokaka kadimɔ lo woho wayelaso ɛhɛmwɛlɔ ande ndo ‘wakadimɔso oma lo mboka ya kɔlɔ.’ (Jona 3:10) ‘L’etenyi k’ekomelo ka nshi,’ mbuta ate “lu nshi y’ekumelu” nyɛ, ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wambodiyama lâdiko di’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa kashi ndo anto wele l’okitanyiya wekɔ lo pongomɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. (Mika 4:1; 2 Timote 3:1) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tɔshi yɛdikɔ ya ‘kɛndakɛndaka lo lokombo la Jehowa Nzambi kaso pondjo pondjo.’—Mika 4:5.
Ande wetshelo w’ohomba efula wakondjaso oma lo dibuku dia Obadiya, dia Jona ndo dia Mika lee! Kânga mbakafundama abuku akɔ ambeta ɛnɔnyi ndekana 2 500, losango lawɔ ‘lekɔ la lɔsɛnɔ ndo la wolo,’ oyadi ɛlɔ kɛnɛ.—Heberu 4:12.
[Osato wa lo lɛkɛ 9]
Obadiya akewoya ate: ‘Edɔmɛ ayolanyema pondjo’
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Mika ‘akakongɛka le Jehowa,’ ndo sho lawɔ kokaka kongɛ