Rɛferansɛ wa lo Dikatshi dia losanganya la Lɔsɛnɔ ndo olimu aso
NGƆNDƆ KA DIVWA 6-12
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | EOHWELO K’ƐLƐMBƐ 33-34
“Yanga eshamelo lo ‘anya wa pondjo wa Jehowa’”
it-2-F 1200
Jeshuruna
Titrɛ ka nɛmɔ kaki Isariyɛlɛ. Lo ekadimwelo ka lo Grɛkɛ ka la Septante lokombo “Jeshuruna” lakayongaka etelo ka mɛnya ngandji, lɔ lakakadimɔma ɔnɛ “olangemi”. Lokombo “Jeshuruna” lakahombe mbohola ase Isariyɛlɛ dia vɔ wekɔ anto wakelamɛ dia mbɔtɔ la Jehowa sheke ndo oma laasɔ, vɔ wakahombe ntetemala monga la losembwe. (Eoh 33:5, 26; Isa 44:2) Lo Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 32:15 lokombo Jeshuruna kambema lo yoho ya diambo. Lo dihole dia vɔ nsɛna lo ndjela lokombo lawɔ la Jeshuruna, ase Isariyɛlɛ wakayokoma ɛtɛ wolo, wakayanguna Otungi awɔ ndo wakayohetsha Otshungodi awɔ.
rr 120, kiombo
Ekimanyielo dia nyomokondja wolo
Vɔ koka tohola dia ɛnɔnyi nkama la ntondo ka nshi ya Ɛzɛkiyɛlɛ, omvutshi Mɔsɛ akate dia Jehowa bu tsho la wolo, koko ekɔ ndo la nsaki ka nkamba la wolo ande lo wahɔ w’ekambi ande. Mɔsɛ akafunde ɔnɛ: “Nzambi ekɔ eshamelo oma ko nshi y’edjedja, anya ande wa pondjo wekɔ l’ɛse kayɛ.” (Eoh. 33:27) Eelo, sho koka monga l’eshikikelo dia naka sho mendɛ le Nzambi kaso lo tena dia paa, Jehowa ayokamba l’anya ande w’ekokelo dia tokimanyiya, ayotonyiya la ngandji tshɛ ndo ayotokimanyiya dia sho nyomokondja wolo.—Ɛzk. 37:10.
Tosake esakelo kaso ka lowango l’etete
Oko waki Abarahama kɔmɛna ekotshamelo ka daka diaki Nzambi lo nshi yande mbaki ndo Mɔsɛ. Etena kaki ase Isariyɛlɛ waya suke la mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya daka, Jehowa akatɛ Mɔsɛ ate: “We ayutena kete la ntundu kaye, keli we hukuma leko, lu kete yambumusha asi Isariyele.” Jehowa akawotɛ ngasɔ nde l’Arɔna nɛ dia yema la ntondo vɔ “wakashisha mbetawo le [Nzambi] l’atei w’asi Isariyele lu ashi wa Meriba” lo mbetawɔ kɛnɛ kakawatɛ wodja w’atɔmbɔki. (Euh. 32:51, 52) Onde Mɔsɛ akakɔmɔ kana akâlamɛ kumbɛkumbɛ? Kema! Nde akatshɔkɔla anto ndo akadihiya l’ɛtɛkɛta wata ɔnɛ: “Isariyele li, ndi diese dieli la nyu li! Nduku wudja wedimi la nyu, nyu wudja wakashimbamela uma le [Jehowa], engawu k’ekimanyelu kanyu, la yombo y’elembielo kanyu!”—Euh. 33:29.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-2-F 312 od. 4
Mɔsɛ
Mɔsɛ akavu aya l’ɛnɔnyi 120. Lo kɛnɛ kendana la wolo ande wa lo demba, Bible mbutaka ɔnɛ: “Washo ande kɔnɛmba ndo wolo ande koshila.” Jehowa akakundɛ odo wa Mɔsɛ lo dihole diele ndooko onto leya. (Eoh 34:5-7) Ondo nde akasale ngasɔ diaha ase Isariyɛlɛ ndjondama lo djonga y’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi lo mbetɛ diombo dia Mɔsɛ oko tɛmpɛlɔ. Mɛnamaka dia ondo Diabolo akakombolaka nkamba la odo wa Mɔsɛ l’oyango ɔsɔ, nɛ dia Judɛ laki ombeki wa Kristo ndo kose aki Yeso Kristo, akafunde ɔnɛ: “Lam’akawane Mikayɛlɛ arkandjelo nde la Diabolo ndo lam’akawakakatanaka lo dikambo dia odo wa Mɔsɛ, nde kosombɔ mbolombosha la ɛtɛkɛta wa kɔlɔ, koko nde akate ate: “Jehowa akohangwe.” (Judɛ 9) La ntondo ka ase Isariyɛlɛ mbɔtɔ lo nkɛtɛ ya Kanana l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jashua, ase Isariyɛlɛ wakalele Mɔsɛ l’edja ka nshi 30.—Eoh 34:8.
NGƆNDƆ KA DIVWA 13-19
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOSHUA 1-2
“Woho wa ntondoya mboka kayɛ”
Tonge la dihonga nɛ dia Jehowa ekɔ kaamɛ la so!
Dia monga la dihonga diahombama dia nsala lolango laki Nzambi, sho pombaka mbekaka Ɔtɛkɛta ande ndo kitanyiyaka kɛnɛ kele lɔkɔ. Kɛsɔ mbakatɛ Jehowa Jashua dia nsala etena kakandonge ɔhɛna wa Mɔsɛ. Nde akawotɛ ate: “Ukikitali, uyali la dihunga efula, dia nama elembe tshe wakakutela ukambi ami Mose ololo. . . . Aui w’uma lu buku ne di’elembe, tawumoki uma l’unyo aye. Ukanaki la wo yimba ndu la yanyi ndu l’utshu, dia we nkitanyiya aui tshe wufundami loko. Osoku mbayuyuluwanya elimu aye ndu mbayuyuhumo lukulu l’olo lu akambu tshe wayuyutshaka.” (Jas. 1:7, 8) Lam’ele Jashua akayele dako sɔ, ‘lɔsɛnɔ lande lakalowana.’ Naka sho lawɔ nsala akambo oko Jashua, kete tayonga la dihonga di’efula ndo tayotondoya lo olimu wakambɛso Nzambi.
Tonge la dihonga nɛ dia Jehowa ekɔ kaamɛ la so!
Ekɔ tshondo y’okakatanu nsala akambo lo yoho yɔtɔnɛ la lolango laki Nzambi nɛ dia tekɔ lo mpomana l’ehemba l’andja ɔnɛ wa kɔlɔ ndo wambokolɔ dihɔndɔ. Koko Nzambi ekɔ kaamɛ la so ndo Ɔnande mbele Ɔtɛ w’etshumanelo k’Akristo. Ndo nto, tekɔ kaamɛ l’asekaso Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo ndekana 7 000 000. Kaamɛ la wɔ, nyɛsɔ totetemale monga la mbetawɔ ndo tosambishake lokumu l’ɔlɔlɔ etena kohɔso ɛtɛkɛta wa lo divɛsa diaso dia l’ɔnɔnyi ɔnɛ wata ɔnɛ: ‘Okeketale ndo oyale la dihonga, nɛ dia Jehowa Nzambi kayɛ ekɔ la yɛ.’—Jas. 1:9.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Jashua
2:4, 5—Lande na kele Rahaba akakese apami waki nkumekanga wakayangaka atɔpi? Rahaba akakokɛ atɔpi lo mbidja lɔsɛnɔ lande lo wâle nɛ dia nde akonge la mbetawɔ le Jehowa. Ɔnkɔnɛ, nde takandahombe mbishola atɔpi le anto asɔ wakayangaka dia tshelɛ ekambi waki Nzambi kɔlɔ. (Mateu 7:6; 21:23-27; Joani 7:3-10) Lo mɛtɛ, Rahaba ‘akelamɛ kanga losembwe oma lo etsha,’ mbidja ndo etsha wa minganyiya kana wa kesa atomami waki nkumekanga.—Jakoba 2:24-26
NGƆNDƆ KA DIVWA 20-26
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JASHUA 3-5
“Jehowa tshɔkɔlaka etsha wa mbetawɔ”
it-2-F 63
Jɔrdana
Mbala efula etenyi ka l’ɛse ka lo sidɛ ka Ndjale ka Ngalileya, ɔkɛdi wa Jɔrdana mongaka la dingunda di’otale wa mɛtrɛ oma lo 1 polo lo mɛtrɛ 3 ndo vɔ mongaka la woke wa nsuke la mɛtrɛ oma lo 27 polo lo mɛtrɛ 30. Koko lo ntena di’avula ɔkɛdi wa Jɔrdana mimɔmbɔka la elola ndo vɔ komaka woke ndo dingunda efula. (Jas 3:15) Lo nshi y’elola shɔ, aki waale efula le wodja w’Isariyɛlɛ wanɛ waki la apami, wamato ndo ana dia ntenyanya Jɔrdana, djekoleko etena kaki watakome nsuke la Jeriko. Ashi kɛlaka esadi esadi ndo mpedu mongaka ka wolo efula ndo laasɔ ko atet’edja anto amɔtshi wakɔkaka lawɔ waki weke oma la nkɛla la mpedu k’ashi. Koko, Jehowa akoonya Jɔrdana lo yoho ya dihindo, ko akasale di’ase Isariyɛlɛ ntenyanya lo nkɛtɛ y’ofumbo. (Jas 3:14-17) Ntambe efula oma laasɔ, Elidja akasale woho wa dihindo diakɔ diaamɛ etena kakandatatshɔka nde la Elisha ndo oma laasɔ nto Elisha nde lawɔ akayosala dihindo diakɔ lam’akinde ndamɛ.—2Ku 2:7, 8, 13, 14.
Tosale dia waohwelo wa Jehowa ngɛnyangɛnya etema aso
Lo ngande wele ndjasha l’akambo wa lo nyuma tokimanyiyaka dia nkeketsha wɛkamu aso le Jehowa? Tɔsɛdingole ɔkɔndɔ wa l’Afundelo wendana la wɔtwɛlɔ w’ase Isariyɛlɛ lo Nkɛtɛ ya daka. Jehowa akatɛ ɛlɔmbɛdi wakatɛmbɛka ɔshɛtɛ wa sheke dia vɔ ntehɔ la wɔ ɔkɛdi wa Jɔrdana. Koko etena kakawatalekaka nsukana l’ɔkɛdi wa Jɔrdana, mbakawatalekaka mɛna elola k’efula nɛ dia aki lo nshi y’avula. Kakɔna kakahombe ase Isariyɛlɛ nsala? Onde vɔ wakahombe mbidjasɛ la wedi w’ashi dia nkonga l’edja ka mingu efula polo l’etena kakahombe ashi nkitakita ko vɔ ndjotehɔ? Keema, vɔ wakayaɛkɛ tshɛ le Jehowa ndo wakayele ɛlɔmbwɛlɔ kande. Etombelo akɔna waki la dui sɔ? Ɔkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: “Kam’akatambiya ɛlɔmbɛdi ekolo awɔ l’ashi, ashi wakahembɔ pe . . . ndo ɛlɔmbɛdi wakatemala l’atei atei w’ɔkɛdi lo lɔkɔngɔ lo wɛlɔlɔ wa Jɛriko, ko wanɛ tshɛ waki kaamɛ la wɔ wakatehɔ.” (Jas. 3:12-17, Contemporary English Version) Ohokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ waki l’ase Isariyɛlɛ etena kakawɛnyi ashi wambemala! Lo mɛtɛ, mbetawɔ kaki l’ase Isariyɛlɛ otsha le Jehowa kakakeketala nɛ dia vɔ wakayele ɛlɔmbwɛlɔ kande.
Tosale dia waohwelo wa Jehowa ngɛnyangɛnya etema aso
Ekɔ mɛtɛ dia Jehowa hayosalɛ ekambi ande ahindo wa ngasɔ ɛlɔ kɛnɛ, koko nde tshɔkɔlaka wanɛ wayela ɛlɔmbwɛlɔ kande. Nyuma kaki Nzambi kekɔ lo mbakimanyiya dia vɔ nsambisha l’andja w’otondo. Ndo Yeso Kristo lele Ɔmɛnyi wa Jehowa woleki tshɛ akashikikɛ ambeki ande dia nde ayongaka kaamɛ la wɔ etena kakambawɔ olimu w’ohomba ɔsɔ, lo mbuta ate: “Ɔnkɔnɛ, nyotshu ndo nyetɛ anto wa lo wedja tshɛ ambeki . . . Dimi lekɔ la nyu nshi tshɛ polo l’etena k’ekomelo k’andja.” (Mat. 28:19, 20) Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wele la ɔsɔnyi kana la diki ndjoshihodiaka dia nyuma k’ekila kaki Nzambi mbashaka dihonga dia vɔ nsambisha kaanga anto wahaweye.—Adia Osambu 119:46; 2 Kɔrɛtɔ 4:7.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Jashua
5:14, 15—Onto akɔna lele “olombedi w’ului w’alimbi wa [owandji w’alembe waki Jehowa]”? Ondo ɔlɔhɛ wakaye dia ndjokeketsha Jashua l’etatelo k’ɔlɛmbiɛlɔ wa Nkɛtɛ ya Daka komonga onto okina, koko “Diui,” mbut’ate Yeso Kristo la ntondo ka nde ndjotɔ oko onto. (Joani 1:1; Danyele 10:13) Ekɔ mɛtɛ ekeketshelo dia monga l’eshikikelo ɔnɛ Yeso Kristo lele la lotombo ɛlɔ kɛnɛ ekɔ kâmɛ l’ekambi waki Nzambi oko wewɔ lo ndɔ ta dia lo nyuma!
NGƆNDƆ KA DIVWA 27–NGƆNDƆ KA DIKUMI 3
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOSHUA 6-7
“Tonya washo aso oma l’akambo w’anyanya”
Tonya washo aso oma l’akambo w’anyanya!
Ntambe efula l’ɔkɔngɔ, washo w’ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi lakawelɛka Akana wakokonya dia nde mbuva diangɔ dia dimbo dia l’osomba wa Jeriko wakawalɛndja. Nzambi akadjanga dia diangɔ dia l’osomba ɔsɔ tshɛ ndanyema, onyake diangɔ diakawahombe ndjodja lo eombelo ka Jehowa. Jashua akahɛmɔla ase Isariyɛlɛ ɔnɛ: “Nyewo diango diambukimwama dia nanyema, ne dia lam’ambunyudikimo, nyutukuyosa” diangɔ dimɔtshi dia l’osomba. Lam’ele Akana akasekola didjango sɔ, ase Ai wakalɛndja ase Isariyɛlɛ ndo efula kawɔ wakadiakema. Akana akayetawɔka dia nde kakave paka l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbotondja sɛkɛ. Akana akate ate: “Lam’akamenyi” diangɔ nɛ, “dimi lakadikomiya, lakadiose.” Nsaki ka washo ande kakokonya lo nde ndanyema kâmɛ la “tshe kaki la ndi.” (Jas. 6:18, 19; 7:1-26) Akana akakombola diangɔ diakasekɛma.
w97-F 15/8 26 od. 2
Lande na kele ekɔ dimɛna mbishola kɔlɔ?
Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wele ekɔ ohomba mbishola pɛkato, ele nɛ dia dui sɔ kimanyiyaka dia nkokɛ pudipudi k’etshumanelo. Jehowa ekɔ Nzambi ka pudipudi, Nzambi k’ekila. Nde nɔmbaka wanɛ tshɛ wɔtɛmɔla dia vɔ monga pudipudi lo nyuma ndo lo lɔkɛwɔ. Ɔtɛkɛta ande wakasambiyama mbutaka ɔnɛ: “Oko wenyu ana wele la okitanyiya, nyotshike tshikitanyema oma le nsaki yaki la nyu ntondo lam’akinyu nyateye Nzambi, koko oko Ɔnɛ lele Ekila lakanyelɛ, nyoyale ekila lo dionga dianyu tshɛ, dikambo akafundama ɔnɛ: “Nyu pombaka monga ekila.” (1 Pet. 1:14-16) Naka hawohokɔmi kana hawotshanyemi, anto wele la lɔkɛwɔ la mindo kana wasala pɛkato kokaka ndjodja etshumanelo mindo ko ndjokonya diaha Jehowa ndjokietawɔ.—Enda ndo Jashua, tshapita 7.
Tonya washo aso oma l’akambo w’anyanya!
Akristo wa mɛtɛ hawohandwe oma lo nsaki ya washo ndo oma lo nsaki ya demba. Ɔnkɔnɛ, Ɔtɛkɛta waki Nzambi tokeketshaka dia sho ndjaekiya lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kendaso ndo kakombolaso. (1 Kor. 9:25, 27; adia 1 Joani 2:15-17.) Jɔbɔ laki onto ɔlɔlɔ akashihodia diɔtɔnganelo dia wolo diele lam’asa kɛnɛ kɛnaso la kɛnɛ kakombolaso. Nde akate ate: “Dimi lakalakana l’ashu ami, diaha nkumbula usekaseka w’emuma pundju.” (Jobo 31:1) Jɔbɔ kotona tsho nkombola womoto dia monana la nde, koko nde kombetawɔka dia yimba yande monga la tokanyi ta ngasɔ. Yeso akatɔtɔmiya dia timba taso pombaka tshikalaka pudipudi lo kɛnɛ kendana l’awui wa mindo wa dieyanelo etena kakandate ate: “Untu tshe lenda umuntu, ku ndi ambûkumbula, ndi ambunana la ndi l’utema.”—Mat. 5:28.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Ambola w’oma le ambadi
Lo nshi y’edjedja, osomba wakakukamaka etena kaki asɔlayi wambodinga mpele diatɔ ndo wambangemɛ dia mbɔlɔsha. Naka okukelo akɔ wambosala edja, anto wa l’osomba akɔ mbeyaka ndɛ mbo ya ndɛ suke la tshɛ yakawombe l’ediko. L’ekomelo etena kɔsa asɔlayi osomba, wakakokaka mbɔsa ɛngɔ tshɛ kakawalangaka, mbidja ndo mbo ya ndɛ tshɛ yakatshikalaka. Diakɔ diele anyangi w’emindo wakatane paka mbo ya ndɛ yema tshikitiki kana ndooko kaanga yangɔ l’atota w’esomba tshɛ wa la Palestine wakawalɔsha lo yoho ya lokuka. Koko atota w’osomba wa Jeriko ntshikitana la wasɔ. Dibuku Biblical Archaeology Review mbutaka ɔnɛ: “Wakashola dia lokema la diangɔ lakalanyema, onyake mpoke y’awomba yaki la ntɔngɔ.” Diɔ kotshaka nto ɔnɛ: “Dia ntana ntɔngɔ efula ya ngasɔ ekɔ dikambo dia laande.
Bible mbutaka ɔnɛ ase Isariyɛlɛ kɔmbɔsa ema ka ndɛ kaanga ɔtɔi nɛ dia Jehowa kombasha dikimɔ dia nsala dui sɔ. (Jashua 6:17, 18) Tɔ mbutaka nto dia ase Isariyɛlɛ wakɔtwɛ Jeriko lo eleko kamɔnga akatshi, yema tshitshɛ oma l’ɔkɔngɔ wa dinela etena kaki ntɔngɔ tshavutshavu l’ediko wa l’osomba. (Jashua 3:15-17; 5:10) Ɔnkɔnɛ lamele ntɔngɔ yaki yeke tshavutshavu lo Jeriko oma l’ɔkɔngɔ w’okukelo shikikɛka dia okukelo akɔ waki mondo paka oko wadita Bible
NGƆNDƆ KA DIKUMI 4-10
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JOSHUA 8-9 “Wetshelo wakondjaso oma l’ɔkɔndɔ w’ase Ngibiyɔna”
it-1-F 1046
Ase Ngibiyɔna
Diɔtɔnganelo diawɔ la Jashua. Lo nshi ya Jashua, ase Hiti mbakadjasɛka la Ngibiyɔna, osomba ɔmɔtshi l’atei w’esomba esambele w’ase Kanana wakahombe ndanyema. (Eoh 7:1, 2; Jas 9:3-7) Ase Ngibiyɔna wakelamɛka nto ase Amɔra; ondo lo tena dimɔtshi lokombo lɔsɔ lakakambemaka mbala efula lo dikambo di’ase Kanana tshɛ. (2Sa 21:2; enda ndo Eta 10:15-18; 15:16.) Otshikitanyi l’ase Kanana akina, ase Ngibiyɔna wakayoshihodia dia kaanga mbakiwɔ la asɔlayi waki la wolo efula ndo mbakiwɔ l’esomba wa weke, takiwɔ l’akoka wa vɔ memala la ntondo k’ase Isariyɛlɛ, nɛ dia Jehowa mbakalɔshɛka ase Isariyɛlɛ ata. Koko, l’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ ndanya Jeriko ndo Ai, apami w’ase Ngibiyɔna, ondo mbidja ndo enyimpala wa l’esomba esato w’ase Kɛfira, Berɔtɛ ndo Kiriatɛ-Jarima (Jas 9:17), wakatome anto otsha le Jashua la Ngilingalɛ dia todja la nde wɔladi. Ɛlɔhɛ w’ase Ngibiyɔna wakalɔtɛ ahɔndɔ w’emusu ndo wakalɔtɛ sabata y’emusu ndo yambolana ndo atapa wa wanu wa dikoho dia nyama w’emusu, wakalɔtɛ ahɔndɔ w’emusu ndo mapa wa womu ndo waya efushi eto, dia totɛ ase Isariyɛlɛ ɔnɛ vɔ wekɔ lo ndjaye oma lo wodja w’etale efula wele bu nsuke la wedja wakalanya ase Isariyɛlɛ. Vɔ wakeyaka kɛnɛ kakasalɛ Jehowa ase Edjibito ndo nkumi ya dikanga y’ase Amɔra ya Sihɔna ndo Ɔnga. Koko vɔ wakasale akambo la lomba tshɛ diaha ntɛkɛta dia kɛnɛ kakakomɛ osomba wa Jeriko la Ai, nɛ dia otowota ngasɔ tshike wotowashola dia vɔ wekɔ lo mbakesa ɔnɛ vɔ wekɔ lo ndjaye oma ‘lo wodja w’etale efula’. Enyimpala w’ase Isariyɛlɛ wakasɛdingola dikambo diakɔ ndo waketawɔ kɛnɛ kakawawatɛ ndo wakadje lawɔ sheke dia vɔ mbidjasɛ kaamɛ lawɔ.—Jas 9:3-15.
“Tekamaki yimba yaye hita”
Oko weso anto wele kema kokele, sho tshɛ oyadi dikumanyi diambohokɔ akambo, pombaka nyanga ɛlɔmbwɛlɔ kaki Jehowa etena kalangaso mbɔsa tɛdikɔ. Tɔsɛdingole woho wakasale Jashua okitɔ wa Mɔsɛ nde la dikumanyi di’ase Isariyɛlɛ etena kakaye ase Ngibiyɔna la mayɛlɛ tshɛ dia ndjâkesa ɔnɛ wekɔ lo ndjaye oma lo wodja w’etale. Aha la mumbola Jehowa kanyi, Jashua nde la dikumanyi sɔ wakete la ntondo ka mfɔ ko wakokana l’ase Ngibiyɔna lo mbidja la wɔ sheke. Kânga mbakayetawɔ Jehowa sheke shɔ, nde akasambiya Jashua dia mfunda munga kɛsɔ l’Afundelo dikambo dia wahɔ aso.—Jas. 9:3-6, 14, 15.
“Ukinduli lu kete tshe”
Akɛndji asɔ wakate vate: “Uma lu kete y’etali mbuyesu, shu ekambi aye, lu dikambu dia lukumu la [Jehowa, Nzambi k]anyu.” (Jashua 9:3-9, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Ahɔndɔ awɔ la diangɔ diawɔ dia ndɛ akɛnyaka dia wekɔ lo ndjaye oma l’etale efula, koko lo mɛtɛ Ngibiyɔna akangana la Ngilingala kilɔmɛtɛlɛ oko 30 tsho. Jashua la ewandji w’olui wakɛnyi dia kɛnɛ kakate anto asɔ kaki mɛtɛ, ɔnkɔnɛ vɔ wakakɔhɛ kɔhi ya wɔladi vɔ l’ase Ngibiyɔna ndo la esomba wakokanaka la Ngibiyɔna. Onde lokeso laki ase Ngibiyɔna laki tsho l’oyango wa mbewɔ elanyelo? Ndoko, dikambo sɔ diakɛnya nsaki kaki lawɔ ka mbetawɔma le Nzambi k’Isariyɛlɛ. Jehowa aketawɔ dia ase Ngibiyɔna “muna kunyi la memba ashi w’ului w’antu, ndu w’ediakelu ka [Jehowa],” mbut’ate vɔ wakahombaka mbela kunyi ya petshaka dja l’ediakelo k’elambo. (Jashua 9:11-27) Ase Ngibiyɔna wakatetemala monga suke dia kambɛ Jehowa elimu walɔmba dia monga la ndjakitshakitsha. Ondo amɔtshi waki l’atei w’ekambi wa lo tɛmpɛlɔ mbut’ate waa Netinimɛ wakakalola oma la Babilɔna ndo wakayokamba olimu wa nyomohika tɛmpɛlɔ nto. (Ezera 2:1, 2, 43-54; 8:20) Sho koka mbokoya dionga diawɔ lo sala la wolo dia mongaka la wɔladi lam’asaso la Nzambi ndo lo mongaka suke dia mbôkambɛ kânga elimu walɔmba dia monga la ndjakitshakitsha.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-2-F 523
Mpanɛ l’otamba
Lo ndjela ɛlɛmbɛ wakadjɛ Jehowa ase Isariyɛlɛ, wakahombaka mpanɛ andjakanyi amɔtshi lo otamba l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kawɔ, nɛ dia vɔ wekɔ “ɛngɔ ka mananu le Nzambi,” ndo nto woho wakawahanɛka ɔsɔ aki tshondo y’ɛnyɛlɔ k’ɔhɛmwɛlɔ le anto akina. Nto ndo wakahombaka mpanula edo awɔ oma l’otamba la ntondo ka wonya mbidja ko towakundɛ; nɛ dia naka vɔ mbatshika otsho w’otondo l’otamba kɛsɔ akakokaka mbidja nkɛtɛ yakasha Nzambi ase Isariyɛlɛ mindo. (Eoh 21:22, 23) Ase Isariyɛlɛ wakakitanyiyaka ɔlɛmbɛ ɔsɔ oyadi kaanga onto lakawadiakaka komonga ose Isariyɛlɛ.—Jas 8:29; 10:26, 27.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 11-17
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JASHUA 10-11
“Jehowa akalwɛlɛka ase Isariyɛlɛ ata”
it-1-F 48
Adɔni-zɛdɛkɛ
Nkumekanga ka Jɛrusalɛma lo nshi y’akɔshi ase Isariyɛlɛ Nkɛtɛ ya Daka. Adɔni-zɛdɛkɛ akasangana la waolelo wa totshitshɛ wa lo Owɛstɛ ka la Jɔrdana dia mpemba ndanya welo wadja Jashua dia nɛndja. (Jas 9:1-3) Koko, ase Hiti wakadjasɛka la Ngibiyɔna wakadje wɔladi la Jashua. Dia mbasɔmbɔya ndo dia nshimba esomba ekina diaha vɔ mbidja wɔladi la otunyi ande, Adɔni-zɛdɛkɛ akatshumanya asɔlayi mbidja ndo asɔlayi wa nkumi ya dikanga nyɛi y’ase Amɔra, ko akadinge Ngibiyɔna ndo akayilɔsha. Jashua akaye dia ndjokimanyiya ase Ngibiyɔna lo yoho ya diambo ndo akalɛndja welo wakadje nkumi ya dikanga tshanu shɔ, ko nkumi ya dikanga tshanu shɔ wakalawɔ otsha la Makeda, lɛnɛ akawatowandaka lo wooko. Jashua ndamɛ akadiake Adɔni-zɛdɛkɛ ndo nkumi ya dikanga nkina nyɛi la ntondo ka asɔlayi ande, ko akahanɛ edo awɔ lo etamba. L’ekomelo wakatokashaka edo awɔ nto lo wooko akɔ ndo lɛkɔ mbakawakundɛma.—Jas 10:1-27.
it-1-F 1028
Mvula ka mbɔkɔ
Kakalɔshama oma le Jehowa. Lo tena dimɔtshi, Jehowa akakambaka la Mvula ka mbɔkɔ oko yoho mɔtshi ya wolo wakamba la nde dia nkotsha ɔtɛkɛta ande ndo dia mɛnya woke woke wa wolo ande. (Os 148:1, 8; Isa 30:30) Mbala ka ntondo kakasale Jehowa dui sɔ ele lo sui di’esambele diakandasha ase Edjibito w’edjedja, Nde akalɔsha mvula ngembe ka mbɔkɔ kakalanya ntombatomba, kakanyukola esongo ndo kakadiake anto ndo waa nyama yaki lo dikambɔ, koko paka l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Ngɔshɛnɛ lɛnɛ akadjasɛ ase Isariyɛlɛ mbele mbɔkɔ shɔ kokita. (Eto 9:18-26; Os 78:47, 48; 105:32, 33) Yema tshitshɛ oma laasɔ, lo Nkɛtɛ ya Daka, l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jashua, ase Isariyɛlɛ wakaye dia ndjokimanyiya ase Ngibiyɔna wanɛ wele osanga wa nkumi ya dikanga tshanu y’ase Amɔra yakawawanɛka, ko Jehowa akalɔsha mvula ka mbɔkɔ ya weke dia ndjaka ase Amɔra asɔ. Lo diaaso sɔ anto wakadiakema oma lo mvula ka mbɔkɔ kɛsɔ wakaleke anto wakadiake ase Isariyɛlɛ lo ta sɔ.—Jas 10:3-7, 11.
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Jashua
10:13—Ngande wakoka salema dikambo dia ngasɔ? “Undi dikambu dimotshi dieko diaheyi [Jehowa],” Otungi w’olongo la nkɛtɛ sala? (Etatelu 18:14) Naka nde nangaka, Jehowa koka memadia otshimbelo wa nkɛtɛ lo woho ɔnɛ wele le onto lenda oma la nkɛtɛ ayɛna dia wonya ndo ngɔndɔ wambemala. Kana nde koka tshika otshimbelo wa nkɛtɛ ndo ngɔndɔ tshikala dihole diâmɛ aha la sukasuka ko nde mengesola esase w’oma le wonya ndo ngɔndɔ, lo yoho yele osase w’oma lo tɔɔtɔ tohende tɔsɔ tetemala la mpɛta. Lo weho akɔ tshɛ, “nduku lushi lakayala oko lushi loso” l’ɔkɔndɔ w’ana w’anto.—Jashua 10:14.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Ambola w’oma le ambadi
Woho wakatɛkɛtama abuku amɔtshi l’atei awɔ lo Bible ndo wakakambaka anto la wɔ hahombe tokonya dia sho mbuta ɔnɛ vɔ wakasambiyama. Koko, Jehowa Nzambi akalame efundelo tshɛ waki la “diui dia [Nzambi k]asu” ndo vɔ “[way]utshikalaka pundju.” (Is. 40:8) Eelo, abuku wakasɔnɛ Jehowa dia mbidja l’atei w’abuku wa lo Bible 66 wekɔ kɛnɛ kele la so ohomba dia sho ‘monga l’akoka ndo la kɛnɛ tshɛ kahombama dikambo di’elimu tshɛ w’ɔlɔlɔ.’—2 Tim. 3:16, 17.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 18-24
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JASHUA 12-14
“Yela Jehowa l’otema ɔtɔi”
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Jashua
14:10-13. Kânga mbakinde l’ɛnɔnyi 85, Kalɛba akalɔmbɛ dia vɔ mbosha ɔkɛndɛ wa woke wa mbitshanya anto wakadjasɛka l’osomba wa Hɛbɛrɔna. Waa Anakima mbakadjasɛka lo nkɛtɛ shɔ mbut’ate apami waki la diema diaheyama mbɛdika. Lo ekimanyielo kaki Jehowa, ɔndɔshi wa ta wa manamana ɔsɔ akatondoya ndo Hɛbɛrɔna akakome osomba ɔmɔtshi wa eshamelo. (Jashua 15:13-19; 21:11-13) Ɛnyɛlɔ kaki Kalɛba tokeketshaka dia hatohombe ndawɔ ɛkɛndɛ wa teokrasi.
Mbetawɔ ndo wɔma wa Nzambi tokimanyiyaka dia monga la dihonga
Mbetawɔ ka ngasɔ pamaka. Tɔ pamaka etena kɔtɔnganyiyaso nsɛnɔ yaso l’akambo wa mɛtɛ, etena ‘kɛnaso’ ɛlɔlɔ atɔ, kɛnaso woho wakadimwama alɔmbɛlɔ aso, ndo lo toho tokina etena kɛnaso ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa lo nsɛnɔ yaso. (Osambu 34:8; 1 Joani 5:14, 15) Sho kokaka ndjashikikɛ dia mbetawɔ ka Jashua nde la Kalɛba kaki nge etena kakawaɛnya Nzambi ɔlɔlɔ ande w’otema. (Jashua 23:14) Tɔsɛdingole awui anɛ: Vɔ wakatshikala la lɔsɛnɔ lo ɛnɔnyi 40 wakawetsha l’oswe wa shɛnga, oko wakalake Nzambi. (Walelu 14:27-30; 32:11, 12) Vɔ wakayasha tshɛ lo ɛnɔnyi esamalo wakawalɔsha ase Kanana. L’ekomelo, vɔ wakonge la lɔsɛnɔ l’otale ndo la yônge y’ɔlɔlɔ ndo vɔ tshɛ onto l’onto akalongola etenyi kande k’okitɔ. Ande woho wafuta Jehowa anto tshɛ wokambɛ la kɔlamelo ndo la dihonga lee!—Jashua 14:6, 9-14; 19:49, 50; 24:29.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-1-F 1032
Ngɛbala
Jehowa akashile ndo “ɛtshi ka nkɛtɛ k’ase Ngɛbala” l’atei wa bɛtshi dia nkɛtɛ diakahombe ase Isariyɛlɛ mbɔsa lo nshi ya Jashua. (Jas 13:1-5) Anto wele la diɔnyɔ mbutaka dia dui sɔ hadiɔtɔnɛ nɛ dia ɛtshi ka nkɛtɛ ka Ngɛbala kakatanemaka etale efula lo Nɔrdɛ k’ase Isariyɛlɛ (oko kilɔmɛtrɛ 100 la Danɛ) ndo ndooko lushi lakalɔmbɔma ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ oma le ase Isariyɛlɛ. Nomb’ewo mɔtshi y’awui wa lo Bible mbetawɔka dia ondo wakalanya efundelo wa lo Hɛbɛru wa lo divɛsa sɔ ndo ɔnɛ efundelo akɔ wedjedja ɛsɔ wakadiemaka nganɛ: “Ɛtshi ka nkɛtɛ kaki nsuke la Lɛbanɔna,” kana ‘polo l’okonda w’ase Ngɛbala.’ Koko, ekɔ nto ohomba mbeya dia daka diaki Jehowa dia lo Jashua 13:2-7 diakahombe kotshama naka ase Isariyɛlɛ ntetemala nsala kɛnɛ kakawatɛ Jehowa. Ɔnkɔnɛ, ondo l’ɔtɛ w’ohindodi awɔ mbele ase Isariyɛlɛ kɔnɛndja ase Ngɛbala.—Enda ndo Jas 23:12, 13.
NGƆNDƆ KA DIKUMI 25-31
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | JASHUA 15-17
“Kokɛ sango diayɛ dia nɛmɔ efula”
it-1-F 1101 od. 2
Hɛbɛrɔna
Etena kakawatatetemalaka la lɔkɛndɔ lawɔ lo sidɛ ka Kanana, ase Isariyɛlɛ wakalanya ase Hɛbɛrɔna ndo nkumekanga kawɔ. (ondo ɔhɛna wa Hɔma) (Jas 10:36, 37) Koko, kaanga mbakalanya ase Isariyɛlɛ wakatalɔmbɔmaka oma le Jashua ase Kanana, ondo vɔ kotshika asɔlayi mbala kakɔ ɔtɔi dia namaka bɛtshi dia nkɛtɛ diakawalɛndja. Ko oma laasɔ, ase Anakima wakanyomoyokalola dia ndjodjasɛ lo Hɛbɛrɔna, ondo etena kaki ase Isariyɛlɛ waakatalɔsha ata l’ahole akina, diakɔ diele Kalɛba (kana ana wa Juda wakatalɔmbɔmaka oma le nde) akaye ko akayaahɔtɔla osomba ɔsɔ yema tshitshɛ oma laasɔ. (Jas 11:21-23; 14:12-15; 15:13, 14; Emb 1:10) Lam’ele tɔ kaki ka Kalɛba laki ose dioho dia Juda, Hɛbɛrɔna akayokidiamaka nɛ dia vɔ wakayokomaka osomba w’eshamelo. Tɔ kakayongaka nto osomba wakadjasɛka amvutshi. Koko, “ɛtshi ka nkɛtɛ k’osomba akɔ [Hɛbɛrɔna]” ndo ngelo yawɔ akayokomaka ɛtshi ka nkɛtɛ kaki Kalɛba.—Jas 14:13, 14; 20:7; 21:9-13.
it-2-F 1097
Olimu wa wolo
Wakakandjaka anto ‘elimu wa wolo’ (Hɛb.: mas) lo nshi yakafundamaka Bible, nɛ dia mbala efula wakɔsaka anto wakawalɛndjaka ko mbakonya waa mfumbe. (Eoh 20:11; Jas 16:10; 17:13; Os 10:1; Isa 31:8; Lem 1:1) Etena kakiwɔ lo lɔhɔmbɔ lo Edjibito ndo kakaakandjaka ewandji wa l’Edjibito elimu wa wolo, ase Isariyɛlɛ wakake esomba wa mombaka diangɔ, mbuta ate osomba wa Pitɔmɛ la wa Ramɛsɛ. (Eto 1:11-14) Oma laasɔ, l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka, ase Isariyɛlɛ kokitanyiya didjango diakawadjangɛ Jehowa dia mbitshanya ase Kanana tshɛ ndo mbashila oshiki, ko wakayaakonyaka dia vɔ ntatɛ mbakandja elimu wa wolo oko waa mfumbe. Etombelo wa kɔlɔ waki la dui sɔ ele, ase Isariyɛlɛ wakayokomaka lo ntɛmɔla tozambizambi ta kashi. (Jas 16:10; Emb 1:28; 2:3, 11, 12) Nkumekanga Sɔlɔmɔna akayotetemalaka nkonya tokanula t’ase Kanana asɔ mfumbe lo mbakandjaka elimu wa wolo, mbuta ate ase Amɔra, ase Hiti, ndo ase Jɛbusɛ.—1Ku 9:20, 21.
it-1-F 390 od. 4
Kanana
Kaanga mbele ase Kanana efula wakake lo ɔlɛndjɛlɔ wa woke ɔsɔ ndo mbakawatetemala mbidjasɛ la wɔ oko waa mfumbe, sho kokaka ntetemala mbuta ɔnɛ “Jehowa akasha ase Isariyɛlɛ wodja w’otondo wakandatshibe dia mbisha watshɛwɔ,” lo mbowasha “momuya lo wedi akɔ tshɛ,” ndo “ndooko kaanga daka 1 diakete pa lo alaka tshɛ w’amɛna wakalake Jehowa ase luudu l’Isariyɛlɛ. Vɔ tshɛ wakakotshama.” (Jas 21:43-45) Atunyi wakongaka la wɔma ndo vɔ ko mpemba manɛ ase Isariyɛlɛ etena tshɛ kakawadjasɛka kaamɛ lawɔ. Yema tshitshɛ la ntondo, Nzambi akate dia nde ayotshanya ase Kanana ‘yema yema’ diaha nyama ya mpango ndjofulanɛ lo wodja ko ndjosalɛ anto kɔlɔ. (Eto 23:29, 30; Eoh 7:22) Kaanga mbaki ase Kanana la dihomɔ dia ta dia wolo oleki nɛ diaki l’ase Isariyɛlɛ, mbuta ate pusupusu ya mbolo ya ata, hatokoke mbisha Jehowa onongo ɔnɛ nde kokotsha daka diande, l’ɔtɛ w’ɔnɛ ase Isariyɛlɛ kotondoya lo nshidiya nɛndja bɛtshi dimɔtshi dia nkɛtɛ. (Jas 17:16-18; Emb 4:13) Koko, ɔkɔndɔ wa lo Bible mɛnyaka di’ase Isariyɛlɛ wakalɛndjama tena dimɔtshi l’ɔtɛ wakiwɔ kotetemala ntshikala la kɔlamelo.—Wal 14:44, 45; Jas 7:1-12.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
w15-F 15/7 32
Onde wɛ akeyaka?
Lo nshi y’edjedja, onde wodja w’Isariyɛlɛ waki la ekonda efula oko wadiɛnya ondo Bible?
Bible mbutaka dia ahole amɔtshi wa lo Nkɛtɛ ya Daka waki l’ekonda ndo “esongo efula.” (1 Nku. 10:27; Jas. 17:15, 18) Koko ɛlɔ kɛnɛ, lo menda woho wataleke anto ndanya ekonda lo ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ, anto amɔtshi mbeyaka mbidja taamu lo dikambo sɔ.
Dibuku La vie dans l’Israël de la Bible (lo angɛlɛ) mɛnyaka dia “lo Isariyɛlɛ w’edjedja, ekonda waki efula otshikitanyi la woho wotɛna ɛlɔ kɛnɛ.” Ahole wa ladiko wakakombamaka mbala efula la esongo welɛwɔ pins d’Alep (Pinus halepensis), esongo w’akatshi wa ɔakɛ (Quercus calliprinos), ndo esongo welɛwɔ térébinthes (Pistacia palaestina). La Shɛfɛla, ɛtshi ka nkɛtɛ kele ndo la tokonakona kele l’atei atei lam’asa ɔnɔngɔ w’akona ndo omamu wa Mediteraneya, esongo wa lokumu watɔ elowa wa fingo (Ficus sycomorus) tanemaka nto efula lɛkɔ.
Dibuku Les plantes de la Bible (lo angɛlɛ) mbutaka ɔnɛ: Ɛlɔ kɛnɛ, l’ahole amɔtshi wa l’Isariyɛlɛ ndooko osongo wa ntanema nto lɛkɔ. Lande na kele esongo hawoyotanema? Dia nembetshiya, vɔ mbutaka dia dui sɔ diakayasalemaka yema yema, dibuku diakɔ mbutaka ɔnɛ: “Onto akayotetemalaka ndanya ntombatomba, djekoleko l’ɔtɛ wa nanula dihole dia kambaka dikambɔ diande ndo dia nanula dihole dia nongaka dongalongaonda ndo nto dia nkondja abaya wa mbika mvudu ndo dia nkondja nkunyi ya pɛtshaka dja.”