TSHAPITA 3

“Wakalodiama la nyuma k’ekila”

Etombelo waki l’otshulwelo wa nyuma k’ekila lo Pɛntɛkɔsta

1. Kɔndɔla woho waki awui lo fɛtɛ ka Pɛntɛkɔsta.

ƆNGƐNƆNGƐNƆ wa mamba waki lo toshinga ta Jɛrusalɛma.a Edinga wakatutɔka oma lo dihole di’elambwelo dia lo tɛmpɛlɔ etena kakembaka ase Lɛwi (Osambo 113 polo 118). Angɛndangɛna waki tɔɔ lo toshinga. Vɔ wakaye oma l’ahole wa tale wele oko Elama, Mezɔpɔtamiya, Capadɔsɛ, Poto, Edjibito ndo Rɔmɔ.b Lo diaaso diakɔna? Vɔ wakaye lo fɛtɛ ka Pɛntɛkɔsta, kakelamɛka nto ɔnɛ “Lushi l’ɔlɔnga.” (Wal. 28:26) Fɛtɛ kakasalemaka ɔnɔnyi tshɛ kɛsɔ kakɛnyaka ekomelo ka dinela di’asami ndo etatelo ka dinela di’eponga. Ɔsɔ aki lushi la fɛtɛ ka woke efula.

Kartɛ kɛnya oma lɛnɛ akaye anto wakoke lokumu l’ɔlɔlɔ lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D. 1. Wedja: Libiya, Edjibito, Etiyɔpiya, Bituniya, Poto, Kapadɔsɛ, Judeya, Mezɔpɔtamiya, Babilɔna, Elama, Mediya, ndo Patiya. 2. Esomba: Rɔmɔ, Alɛksandriya, Memifisi, Atiyɔka (wala Suriya), Jɛrusalɛma ndo Babilɔna. 3. Nkushi: Ndjale ka Mediteraneya, Ndjale k’Odima, Ndjale ka Beela, Mer Caspienne ndo Golfe Persique.

JƐRUSALƐMA—DIHOLE DIAKASALEMAKA ƆTƐMWƐLƆ W’ASE JUDA

Awui efula wɔtɛkɛtami lo totshapita ta ntondo ta dibuku di’Etsha waketaka la Jɛrusalɛma. Osomba ɔsɔ wakadingama l’akona wa la Judeya, waki lo kilɔmɛtrɛ oko 55 lo ɛstɛ ka ndjale ka Mediteraneya. Lo 1070 N.T.D., nkumekanga Davidɛ akɔshi osomba waki lo shɔdi ya dikona dia Siɔna wakadingama la mpele ɔsɔ ko akadjasɛ lawɔ, ndo tosombasomba takayokamaka takayongaka kapitalɛ ka wodja w’Isariyɛlɛ w’edjedja.

Dikona dia Mɔriya diaki suke la dikona dia Siɔna lɛnɛ ele lo ndjela ɛkɔndɔ w’edjedja w’ase Juda, Abrahama akayange nambola Isaka ɛnɔnyi oko 1 900 ntondo k’awui wɔtɛkɛtami l’Etsha. Dikona dia Mɔriya diakakome etenyi kɛmɔtshi k’osomba etena kakake Sɔlɔmɔna tɛmpɛlɔ ka Jehowa ka ntondo lo shɔdi yadɔ. Lo luudu lɔsɔ mbakalekaka salema awui wendana la lɔsɛnɔ l’ase Juda ndo w’ɔtɛmwɛlɔ awɔ.

Lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa mbakasanganaka ase Juda tshɛ wakayashaka l’ɔtɛmwɛlɔ w’oma l’ahole tshɛ wa la nkɛtɛ dia nambola elambo, ntɛmɔla ndo nsala fɛtɛ ya deko. Vɔ wakasalaka ngasɔ dia nkitanyiya didjango dia Nzambi diata ɔnɛ: “Mbala 3 l’ɔnɔnyi, apami anyu tshɛ kawɛnamake la ntondo ka Jehowa Nzambi kanyu lo dihole diayondɔsɔna.” (Eoh. 16:16) La Jɛrusalɛma mbaki nto ase tominadi ta laadiko t’ase Juda, mbuta ate toshushi t’ase Juda ndo ɛnɔmbɔdi wa wodja.

2. Naa awui wa diambo wakasalema lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.?

² Oya l’eshidi divwa wa pindju l’eleko kamɔnga akatshi ka lo 33 T.D., dui dia diambo diakasalema diahatohamɛ l’edja ka nkama y’ɛnɔnyi. Mbala kakɔ ɔtɔi, akokɛma oma l’olongo “londjo oko watɔpɛpaka lɔpɛpɛ la wolo,” kana “oko dikungola dia wolo.” (Ets. 2:2; International Standard Version) Londjo lakalole lo luudu lakasangana ambeki wa Yeso oko 120. K’oma laasɔ, dui dia diambo diakasalema. Nemi oko ya dja yakɛnama ko yakayahema le ombeki tshɛ.c Ko ambeki “wakalodiama la nyuma k’ekila” ndo wakatatɛ ntɛkɛta l’ɛtɛkɛta ekina! Lam’akatombe ambeki oma lo luudu, angɛndangɛnda wakahomana la wɔ lo toshinga wakaambe nɛ dia ambeki waki l’akoka wa ntɛkɛta la wɔ! Lo mɛtɛ, onto tshɛ akawaoke “watɛkɛta l’ɔtɛkɛta ande wa lootɔ.”—Ets. 2:1-6.

3. a) Lande na katama dia Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., ekɔ dui di’ohomba dia l’ɔkɔndɔ w’atɛmɔdi wa mɛtɛ? b) Diɔtɔnganelo diakɔna diele lam’asa sawo dia Petero la okambelo wa la “nsapi ya Diolelo”?

³ Ɔsɔ aki dui di’ohomba efula dia l’ɔkɔndɔ w’atɛmɔdi wa mɛtɛ, mbuta ate eotwelo k’Isariyɛlɛ wa lo nyuma, etshumanelo k’Akristo w’akitami. (Ngal. 6:16) Koko aha laasɔ ato. Lam’akasha Petero sawo la ntondo k’anto asɔ lushi lɔsɔ, nde akakambe la nsapi ka ntondo ka lo nsapi shato, mbuta ate “nsapi ya Diolelo,” yele nsapi la nsapi kayosha woho ɔmɔtshi w’anto waɛsɛ wa laande. (Mat. 16:18, 19) Nsapi ka ntondo kɛsɔ kakasha ase Juda ndo ase wedja wakakome ambetawudi diaaso dia mbetawɔ lokumu l’ɔlɔlɔ ndo kitama nyuma k’ekila ka Nzambi.d Diɛsɛ latɔ, vɔ wayonga ase Isariyɛlɛ wa lo nyuma ndo monga l’elongamelo ka ndjonga nkumi ya dikanga ndo ɛlɔmbɛdi lo Diolelo dia Mɛsiya. (Ɛny. 5:9, 10) L’edjedja ka wonya ase Samariya ndo ase Wedja wakayokondjaka diɛsɛ sɔ. Wetshelo akɔna wakoka Akristo nkondja ɛlɔ kɛnɛ oma l’awui wa diambo wakasalema lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.?

“Vɔ tshɛ wakasangana lo dihole 1” (Etsha 2:1-4)

4. Lo woho akɔna wele etshumanelo ka nshi nyɛ otetemalelo w’etshumanelo kakakengama lo 33 T.D.?

⁴ Etshumanelo k’Akristo kakatatɛ l’ambeki oko 120 wele vɔ tshɛ “wakasangana lo dihole 1,” mbuta ate lo luudu la ladiko ndo wakakitama nyuma k’ekila. (Ets. 2:1) La dikɔlɔ dia lushi lɔsɔ, ase etshumanelo wakabatizama wakakome nunu. Ndo ɔsɔ aki etatelo k’okongamelo watatetemala pama polo ɛlɔ kɛnɛ! Eelo, olui w’anto wokengami l’apami ndo la wamato woka Nzambi wɔma, etshumanelo k’Akristo ka nshi nyɛ. Ndo lo tshimbo yatɔ mbele ‘lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo’ lekɔ lo sambishama “lo nkɛtɛ k’otondo oko ɔmɛnyi le anto wa lo wedja tshɛ” la ntondo k’ekomelo ka dikongɛ nɛ di’akambo.—Mat. 24:14.

5. Ɛlɔlɔ akɔna waya lo monga l’etshumanelo k’Akristo oyadi lo ntambe ka ntondo kana nshi nyɛ?

⁵ Etshumanelo k’Akristo kakahombe monga kiɔkɔ y’ekeketshelo ka lo nyuma le anto wele lɔkɔ, oyadi akitami ndo l’ɔkɔngɔ diko “ɛkɔkɔ ekina.” (Jni. 10:16) Pɔɔlɔ akɛnya lowando lande lo woho wasukanɛ ase etshumanelo etena kakandafundɛ Akristo wa la Rɔmɔ ate: “Lekɔ lo nomɔlomɔ nyɛɛna dia nyosha woshasha ɔmɔtshi wa lo nyuma dia nyu keketshama, kana dia sho ndjokeketshana, onto l’onto oma lo mbetawɔ k’osekande, oyadi kakinyu kana kakimi.”—Rɔmɔ 1:11, 12.

RƆMƆ—KAPITALƐ KA WODJA

L’etena kaketaka akambo wofundami lo dibuku di’Etsha, Rɔmɔ mbaki osomba wakaleke woke ndo wakalekaka anto ndjasha l’awui wa pɔlitikɛ lo nshi shɔ. Rɔmɔ mbaki kapitalɛ ka diolelo diele lam’akadialeke wolo, diɔ diakalɔmbɔlaka oma la Grande-Bretagne polo l’Afrique du Nord ndo oma l’Océan Atlantique polo lo golfe Persique.

Rɔmɔ aki dihole diele anto waki la mbekelo, nkoho y’alemba, ɛtɛkɛta ndo dikanyiyakanyiya diotshikitanyi. Etadimbo wakalɔngɔsɔmaka dimɛna akakimanyiyaka di’amɛngɔdi ndo amundji w’okanda nkoma lo tokoma tshɛ ta diolelo. Lo dibongo dia Ostie diaki suke, masuwa w’amundji w’okanda wakalɔngɔlaka diangɔ dia ndɛ ndo diangɔ di’amɛna di’oma l’ahole akina.

Lo ntambe ka ntondo T.D., ndekana anto miliyɔ ɔtɔi wakadjasɛka la Rɔmɔ. Ondo k’ahende ɔtɔi k’anto asɔ waki ase mfumbe, andjakanyi wakawasɛkɛ lokanu, ana wakawasondja kana wakakashema oma le ambutshi awɔ, ndo ase lokanu wakandaka asɔlayi w’ase Rɔmɔ oma lo ata. Mfumbe yakatɔlama la Rɔmɔ yaki ase Juda waki la Jɛrusalɛma wakandama etena kakalɛndja jeneralɛ Pompée osomba ɔsɔ lo 63 N.T.D.

Efula k’anto waki komonga mfumbe waki ase wola, wakamɔtanaka lo mvudu y’etajɛ ndo wakendɛka oma le lɛɛta dia ndjasɛnya. Nkumi ya dikanga wakalɛngɛ kapitalɛ la mvudu y’elangala efula yaki komonga l’ahole akina. L’atei wa mvudu shɔ mbaki ndo ahole wa tɔkɛnyɔ ndo asɛkɛ wa mponde wa weke lɛnɛ akawakɛnyaka tɔkɛnyɔ t’ata ndo sɛmanɛ mango lo mfalasa. Onto tshɛ akakokaka tenda tɔkɛnyɔ tɔsɔ ofele.

6, 7. Ngande wakotsha etshumanelo k’Akristo ɛlɔ kɛnɛ ɔkɛndɛ wakasha Yeso ambeki ande wa nsambisha lo wedja tshɛ?

⁶ Ɛlɔ kɛnɛ etshumanelo k’Akristo kekɔ l’oyango akɔ waamɛ waki latɔ lo ntambe ka ntondo. Yeso akasha ambeki ande olimu wa dimɛna efula, koko wele l’ekakatanu. Nde akawatɛ ate: “Nyetɛ anto wa lo wedja tshɛ ambeki, nyaabatize lo lokombo la Papa ndo la Ɔna ndo la nyuma k’ekila, nyowaetshake dia nkitanyiya akambo tshɛ wamomonyodjangɛ.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Jehowa ekɔ lo nkamba l’etshumanelo k’Akristo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa dia nkamba olimu w’esambishelo ɛlɔ kɛnɛ. Ekɔ mɛtɛ dia koka monga tshondo y’okakatanu dia nsambisha anto watɛkɛta ɛtɛkɛta wotshikitanyi. Koko, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo tondja ekanda walembetshiya Bible l’ɛtɛkɛta ndekana 1000. Naka wɛ ekɔ l’etshumanelo k’Akristo ndo ekɔ lo nsambisha ndo mbetɛ anto ambeki, kete wɛ ekɔ mɛtɛ l’ɔkɔkɔ wa monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Wɛ ekɔ l’atei wa yema y’anto tshitshɛ wa la nkɛtɛ wele la diɛsɛ dia monga la lokombo la Jehowa!

8. Ekimanyielo kakɔna kakondjaso lo etshumanelo k’Akristo?

⁸ Dia tokimanyiya dia mbikikɛ tena dia wolo nɛ, Jehowa akatosha nkumbo ka l’andja w’otondo k’onto l’ɔnango. Pɔɔlɔ akafundɛ Akristo w’ase Hɛbɛru ate: “Nyɛsɔ todjanake yimba dia tshutshuyana lo ngandji ndo lo etsha w’ɛlɔlɔ, tatotshikake sanganaka kaamɛ oko wele mbekelo k’anto amɔtshi, koko tokeketshanake lam’asaso ndo toleke nsala dikambo sɔ oko wɛnanyu dia lushi lakɔ laya suke.” (Hɛb. 10:24, 25) Etshumanelo k’Akristo kekɔ woshasha w’oma le Jehowa wakokimanyiya dia nkeketsha anto akina ndo dia wɛmɛ keketshama. Tshikalaka suke l’ananyɔ ndo akadiyɛyɛ wa lo nyuma. Totshikake pondjo dia mbɔtɔka lo nsanganya y’Akristo!

“Onto l’onto akawaokaka . . . l’ɔtɛkɛta ande wa lootɔ” (Etsha 2:5-13)

Ambeki wa Yeso wasambisha ase Juda ndo ase wedja wakakome ambetawudi lo shinga yeteta anto efula. — “Tekɔ lo mbaoka watɛkɛta akambo wa diambo waki Nzambi lo ɛtɛkɛta aso.”—Etsha 2:11

9, 10. Kakɔna kasala anto amɔtshi dia monga suke dia tosambisha anto watɛkɛta ɔtɛkɛta okina?

⁹ Ohokanyiya ɔlɔ wakahombe mboka ase Juda ndo ase wedja wakayokoma ambetawudi lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D. Aha la taamu, anto k’anto waki lawɔ lushi lɔsɔ wakatɛkɛtaka ɛtɛkɛta wakalekaka tɛkɛtama lo nshi shɔ, mbuta ate Grɛkɛ kana Hɛbɛru. Koko “onto l’onto akawaokaka [ambeki] watɛkɛta l’ɔtɛkɛta ande wa lootɔ.” (Ets. 2:6) Eelo, ampokami asɔ wakanandema lam’akoke onto l’onto lokumu l’ɔlɔlɔ l’ɔtɛkɛta ande wa lootɔ. Ekɔ mɛtɛ di’ɛlɔ kɛnɛ, Akristo waya bu la dikoka dia tɛkɛta lo dihindo l’ɛtɛkɛta ekina. Koko Akristo efula wekɔ lo ndjakimɔ la lolango dia dianganya losango la Diolelo le weho w’anto tshɛ. Lo ngande? Amɔtshi wakeke ɔtɛkɛta okina dia tokamba l’etshumanelo kele suke lawɔ ka l’ɔtɛkɛta okina ndo kaanga monɔ lo wodja okina. Ndo mbala efula, vɔ tɛnaka di’anto wa lɛkɔ ngɛnangɛnaka efula lo welo wadjawɔ.

¹⁰ Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Christine, lakeke nde l’Ɛmɛnyi ekina esambele ɔtɛkɛta wa Gujarati. Lam’akandahomana l’osekande ɔmɔtshi la l’olimu latɛkɛta ɔtɛkɛta wa Gujarati, nde akawosha mɔyɔ l’ɔtɛkɛta ɔsɔ ndo osekaseka ɔsɔ akaambe heyama ndo akalange mbeya lande na kadja Christine welo dia mbeka ɔtɛkɛta wa wolo wa Gujarati. Christine akosambisha dimɛna. Osekaseka ɔsɔ akatɛ Christine ate: “Nyu pombaka monga la dui di’ohomba dia mbewoya anto.”

11. Ngande wakokaso ndjalɔngɔsɔla dia nsambisha anto watɛkɛta ɔtɛkɛta okina losango la Diolelo?

¹¹ Ekɔ mɛtɛ di’aha sho tshɛ mbakoka mbeka ɔtɛkɛta okina. Koko sho koka ndjalɔngɔsɔla dia nsambisha weho w’anto watɛkɛta ɛtɛkɛta tshɛ losango la Diolelo. Lo ngande? Yoho mɔtshi ele lo nkamba la application JW Language^® dia mbeya yoho ya wɔdu ya mbisha onto mɔyɔ l’ɔtɛkɛta waleka tɛkɛtama l’ɛtshi kanyu ka nkɛtɛ. Wɛ koka nto mbeka ditelo dimɔtshi dia l’ɔtɛkɛta akɔ diakoka nomialomia nsaki k’anto watɛkɛta ɔtɛkɛta akɔ. Tomawɔ lo jw.org ndo mbala mɔtshi ɛnyawɔ tovidɛo ndo ekanda watanema l’ɔtɛkɛta awɔ. Lo nkamba la dihomɔ sɔ l’esambishelo, sho koka monga la woho w’ɔngɛnɔngɛnɔ waki l’anangɛso wa lo ntambe ka ntondo etena kakaambe anto w’oma lo wedja ekina lam’akawoke lokumu l’ɔlɔlɔ “onto l’onto . . . l’ɔtɛkɛta ande wa lootɔ.”

ASE JUDA WAKI LA MEZƆPƆTAMIYA NDO L’EDJIBITO

Dibuku dimɔtshi (Histoire du peuple juif à l’époque de Jésus Christ (175 ntondo ka Yeso–135 l’ɔkɔngɔ wa Yeso) mbutaka ɔnɛ: “La Mezɔpɔtamiya, Mediya ndo la Babilɔna mbakadjasɛka tokanula ta waoho dikumi [w’Isariyɛlɛ], ndo ta diolelo dia Juda wanɛ wakatɔlama lɛkɔ oma le ase Asuriya ndo ase Babilɔna.” Lo ndjela Ɛzɛra 2:64, paka ase Isariyɛlɛ 42360 ato mbakakalola la Jɛrusalɛma lam’akawatshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. Awui asɔ wakasalema lo 537 N.T.D. Ombeyi w’ɛkɔndɔ Flavius Josèphe mbutaka dia lo ntambe ka ntondo, lofulo l’ase Juda wakadjasɛka suke la Babilɔna laki nunu akumi. Lo ntambe ka sato polo lo ka tanu T.D., anto asɔ wakatondja dibuku dielamɛ ɔnɛ Talmud de Babylone.

Tolembetelo ta lofunda tekɔ tɛnya di’ase Juda waki l’Edjibito l’etatelo ka ntambe ka samalo N.T.D. L’etena kɛsɔ, Jɛrɛmiya akafundɛ ase Juda wakadjasɛka lo ngelo ya l’Edjibito mukanda, mbidja ndo wanɛ waki la Memifisi. (Jɛr. 44:1, nɔtɛ.) Mbeyaka monga k’efula ka l’atei awɔ wakonɔ l’Edjibito l’etena kaki mbekelo y’ase Ngirika la shɛngiya lo wedja ekina. Josèphe mbutaka di’ase Juda waki l’atei w’anto wa ntondo wakakome l’Alexandrie. L’edjedja ka wonya, wakayowashaka etenyi kɛmɔtshi k’osomba. Lo ntambe ka ntondo T.D., Philon, ofundji ɔmɔtshi w’ose Juda akate dia miliyɔ ɔtɔi k’ase Juda wakadjasɛka l’Edjibito, “oma l’omamu wa Libiya polo l’olelo w’Etiyɔpiya.”

“Petero akemala” (Etsha 2:14-37)

12. a) Ngande wakatewoyisha omvutshi Jɔɛlɛ dui dia dihindo diakasalema lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.? b) Lande na kakahombe mɛnama ekotshamelo ka prɔfɛsiya ka Jɔɛlɛ lo ntambe ka ntondo?

¹² “Petero akemala” dia ntɛkɛta l’anto wakatɛkɛtaka ɛtɛkɛta efula. (Ets. 2:14) Nde akalembetshiya wanɛ tshɛ wakakoke mbohokamɛ dia Nzambi mbosadi dihindo dia vɔ ntɛkɛta l’ɛtɛkɛta ekina dia nkotsha prɔfɛsiya kakate Jɔɛlɛ ɔnɛ: “Dimi layotshola nyuma kami le weho w’anto tshɛ.” (Jɔɛ. 2:28) La ntondo ka nde mbidɛ l’olongo, Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Dimi layɔlɔmba Papa, ko nde ayonyosha okimanyedi okina,” wele Yeso akawelɛ “nyuma.”—Jni. 14:16, 17.

13, 14. Ngande wakasale Petero la wolo dia minanda etema w’ampokami ande, ndo ngande wakokaso mbookoya?

¹³ Petero akakomiya l’ɛtɛkɛta wokɛma hwe ɔnɛ: “Luudu l’Isariyɛlɛ l’otondo leye lo mɛtɛ dia Nzambi aketɛ Yeso lakanyadiake l’otamba Nkumadiɔndjɔ ndo Kristo.” (Ets. 2:36) Efula ka wanɛ wakahokamɛka Petero komonga lawɔ etena kakadiakema Yeso l’otamba w’asui. Koko oko wodja, vɔ tshɛ mbaki la onongo wa dikambo sɔ. Ndo Petero akatɛkɛta l’asekande ase Juda la dilɛmiɛlɔ ndo akayange dia minanda etema awɔ. Oyango waki la Petero ele wa ntshutshuya ampokami ande dia ndjatshumoya koko aha dia mbaɛndja onongo. Onde vɔ wakanyange l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakate Petero? Ndooko. Lo dihole dia nyanga, “etema awɔ wakanandema.” Vɔ wakambola ɔnɛ: “Ko ahombaso nsala?” Yoho ya dimɛna yakalembetshiya Petero akambo akakimanyiya dia efula l’atei awɔ ndjatshumoya.—Ets. 2:37.

¹⁴ Sho koka mbokoya yoho yakakambe la Petero dia minanda etema w’anto. Lam’asambishaso onto, tatoyangake dia paka mɛnya onto dia kɛnɛ katande hɔtɔnɛ l’Afundelo. Koko toyange awui wosangiso lande lolemi. Naka tambosanga l’onto lolemi, sho koka ndjokana lande yimba l’ɔkɔmi tshɛ lo kɛnɛ kata Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Mbala efula lam’asambishaso akambo wa mɛtɛ lo yoho shɔ, anto wele l’etema w’ɛlɔlɔ mbetawɔka losango laso.

LOKRISTO LA POTO

L’atei w’anto wakahokamɛ sawo dia Petero lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., mbaki ndo ase Juda waki oma la Poto, distrikɛ d’Asie mineure dia lo Nɔrdɛ. (Ets. 2:9) Mɛnamaka di’amɔtshi l’atei awɔ wakɛmbɛ lokumu l’ɔlɔlɔ lo ngelo yawɔ, nɛ dia Petero wanɛ wakandafundɛ mukanda ande wa ntondo aki ambetawudi “wakahandjɔnɛ” l’ahole wele oko Poto.g (1 Pe. 1:1) Mukanda ande mɛnyaka di’Akristo asɔ waki lo “diɛnɛ la ehemba wa weho la weho” l’ɔtɛ wa mbetawɔ kawɔ. (1 Pe. 1:6) L’atei w’ehemba ɛsɔ mbaki ɔlɔshamelo ndo ɛhɛnyɔhɛnyɔ.

Ehemba ekina wakahomana l’Akristo wa la Poto tɛkɛtama lo mukanda wakafundɛ Plini ka dikɛnda, laki nguvɛrnɛrɛ ka prɔnvɛsɛ ka Rɔmɔ ka Bituniya ndo Poto, nkumekanga Trajan. Lo mukanda wakandafunde oma la Poto oya lo 112 T.D., Plini akate dia odianganelo wa Lokristo wekɔ la shɛngiya le anto tshɛ, oyadi pami kana womoto, dikɛnda kana opalanga. Plini akasha wanɛ wakawafundaka dia waki Akristo diaaso dia vɔ manguna mbetawɔ kawɔ, ndo wanɛ wakatonaka nsala dui sɔ, nde akaadiakaka. Onto tshɛ lakadjaka Kristo mananu kana lakalɔmbaka tozambizambi kana lohingu la Trajan akatshungɔmaka. Plini akeyaka di’ɔsɔ aki awui wele “wanɛ waki Akristo wa mɛtɛ takawakoke mbasala.”

g Tshɛkɛta yokadimɔmi ɔnɛ “wakahandjɔnɛ” ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yalembetshiya “wanɛ wakonɔ.” Tshɛkɛta shɔ mendanaka l’ase Juda, yɔ mɛnyaka di’anto efula wakatatɛ nkoma Akristo wakaye oma lo bɛtshi dia nkɛtɛ di’ase Juda.

“Onto l’onto abatizame” (Etsha 2:38-47)

15. a) Kakɔna kakate Petero ndo anto akawasale? b) Lande na kele nunu di’anto wakoke lokumu l’ɔlɔlɔ lo Pɛntɛkɔsta waki anto wakakoke batizama lushi lɔsɔ?

¹⁵ Lo nyango lushi lɔsɔ la lo Pɛntɛkɔsta 33 T.D., Petero akatɛ ase Juda ndo ase Wedja wakayokoma ambetawudi waki suke dia mbohokamɛ ate: “Nyoyatshumoya ndo onto l’onto abatizame.” (Ets. 2:38) Ko anto oko 3 000 wakabatizama, ondo l’eduwa waki suke la Jɛrusalɛma.e Onde ɔsɔ aki yɛdikɔ ya l’esasesase? Onde ɔkɔndɔ ɔsɔ ekɔ dia tshutshuya ambeki wa Bible ndo ana w’Ɛmɛnyi wa Jehowa dia sasɛ dia batizama naka watonge suke? Ndooko. Tohɔ di’ase Juda ndo ase wedja wakayokoma ambetawudi wakabatizama lushi la Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D., waki ambeki wa tomanamana w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo waki ase wodja wakashile ndjakimɔ le Jehowa. Ndo nto, laasɔ ko vɔ wambotashilaka mɛnya ohetoheto awɔ, le amɔtshi aki lo woho wakawaye oma l’etale lo fɛtɛ kakasalemaka ɔnɔnyi tshɛ kɛsɔ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbetawɔ akambo wa mɛtɛ w’ohomba wendana l’ɔkɛndɛ wele la Yeso Kristo l’okotshamelo wa sangwelo dia Nzambi, vɔ waki suke dia ntetemala kambɛ Nzambi, oma lo lushi lɔsɔ, oko ambeki wa Kristo wambobatizama.

WAA NA WAKI ASE WEDJA WAKAKOME AMBETAWUDI?

“Ase Juda ndo ase wedja wakakome ambetawudi” wakahokamɛ esambishelo ka Petero lo Pɛntɛkɔsta ka lo 33 T.D.—Ets. 2:10.

L’atei w’apami waki l’akoka wakasɔnama dia nkamba “olimu w’ohomba” w’okahanyelo wa diangɔ dia ndɛ dia lushi la lushi mbaki ndo Nikɔla, lakeyamaka oko “ose Atiyɔka ose wodja lakakome ombetawudi.” (Ets. 6:3-5) Ase wedja wakakome ambetawudi waki anto waki komonga ase Juda, koko wakayɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda. Vɔ wakɔsamaka oko ase Juda l’awui tshɛ, nɛ dia waketawɔka Nzambi k’ase Isariyɛlɛ ndo Ɛlɛmbɛ ande, wakatonaka ntɛmɔla tozambizambi, wakanyaka mpota (le apami), ndo wakakomaka ase wodja w’Isariyɛlɛ.

L’ɔkɔngɔ w’ase Juda ntshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna lo 537 N.T.D., efula kawɔ wakadjasɛ etale mangana la wodja w’Isariyɛlɛ, koko wakatetemala nsɛna lo ndjela awui wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda. L’ɔtɛ ɔsɔ mbele anto efula waki lo Proche-Orient w’edjedja ndo l’ahole akina wakekesanɛ l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda. Afundji w’edjedja wele oko Horace ndo Sénèque, mbutaka dia lo wedja efula, anto efula wakakotwama oma le ase Juda ndo lo dietawɔ diawɔ wakayonga kaamɛ la wɔ ndo wakayonga ase wedja wakakome ambetawudi.

16. Ngande wakɛnya Akristo wa lo ntambe ka ntondo yimba ya ndjahondja?

¹⁶ Jehowa akatshɔkɔla mɛtɛ anto asɔ. Ɔkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: “Anto tshɛ wakakome ambetawudi waki kaamɛ ndo wakasanganyaka diangɔ tshɛ kaamɛ. Vɔ wakasondjaka dikambɔ diawɔ la diangɔ diawɔ ndo wakakahanaka kɛnɛ kakawakondjaka lo ndjela ehomba w’onto l’onto.”f (Ets. 2:44, 45) Ndooko onyake, Akristo tshɛ nangaka mbokoya yimba ya ndjahondja shɔ.

17. Wanya akɔna wahomba onto ntakola dia batizama?

¹⁷ Nɔmbamaka di’onto ntakola wanya efula la ntondo ka ndjoyakimɔ ndo ndjobatizama oko Okristo. Onto pombaka monga la ewo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. (Jni. 17:3) Nde pombaka monga la mbetawɔ ndo ndjatshumoya oma lo kɛnɛ kakandasale lo mɛnya dia nde ekɔ la lonyangu. (Ets. 3:19) Ndo oma laasɔ, nde nkadimola otema ndo ntatɛ nsala awui wɔtɔnɛ la lolango la Nzambi. (Rɔmɔ 12:2; Ɛf. 4:23, 24) L’ɔkɔngɔ wa ntakola wanya asɔ, mbayondoyosala dɔmbɛlɔ dia ndjakimɔ, ko oma laasɔ nde batizama.—Mat. 16:24; 1 Pe. 3:21.

18. Diɛsɛ diakɔna dionga l’ambeki wa Kristo wabatizama?

¹⁸ Onde wɛ ekɔ ombeki wa Yeso Kristo wakayakimɔ ndo wakabatizama? Naka ngasɔ, kete onga la lowando lo diɛsɛ diakayakondja sɔ. Oko ambeki wa Yeso wa lo ntambe ka ntondo wakalodiama la nyuma k’ekila, Jehowa koka nkamba layɛ lo yoho y’efula dia nsambisha ndo nsala lolango lande!

a Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Jɛrusalɛma—Dihole diakasalemaka ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda.”

b Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Rɔmɔ—Kapitalɛ ka wodja,” “Ase Juda waki la Mezɔpɔtamiya ndo l’Edjibito,” ndo “Lokristo la Poto.”

c “Nemi shɔ” komonga dja ya mɛtɛ mɛtɛ, koko yaki oko dja,” diakɔ diele kɛnɛ kakɛnamaka le ombeki tshɛ aki oko osase wa dja.

d Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Waa na waki ase wedja wakakome ambetawudi?”

e Lo Ngɔndɔ k’enanɛi 7, 1993, lo losanganya la wedja efula l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lakasalema la Kiev lo Ukraine, anto 7402 wakabatizama l’eduwa esamalo. Akɔshi wenya ehende l’etenyi di’anto tshɛ batizama.

f Yɛdikɔ ya lo tshanda mɔtshi tsho shɔ yakakotshɛ ehomba wakayongaka lo woho wele angɛndangɛna wakayotshikalaka yema edja la Jɛrusalɛma dia nyomeka awui wa lo nyuma. Onto l’onto akakimɔka la lolango lande koko aha ɔnɛ diangɔ diaki di’osanga.—Ets. 5:1-4.