Jehowa ekɔ “umbishudi W’akambu Wushami”

“Mete, [Nzambi k]aye eli [Nzambi k]eli ladiku dia ditemolatemola, Khumadiondjo ka khumi ya dikanga, umbishudi w’akambu wushami.”—DAN. 2:47.

NGANDE WAYOYOKADIMOLA?

Naa awui wakatosholɛ Jehowa wakahombe ndjosalema?

Ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala kɛdikɛdi na?

Ngande wafɔna ɛtɛ wa nyama ka ngala la tenyi dia lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza?

1, 2. Naa awui wakatosholɛ Jehowa, ndo lande na kakandatosholɛwɔ?

MANDJI yakɔna yayokomɛ nɔmbɔla andja etena kayolanya Diolelo diaki Nzambi waolelo w’ana w’anto? Jehowa Nzambi lele “umbishudi w’akambu wushami” tokimanyiyaka dia sho nkondja okadimwelo. Prɔfɛsiya yakafunde Danyɛlɛ ndo ɔpɔstɔlɔ Joani tokimanyiyaka dia mbeya mandji shɔ.

² L’ekimanyielo ka waɛnɛlɔ, Jehowa akasholɛ apami asɔ woho wakahombe mandji shɔ ndjahɔnaka. Ndo nto, nde akalembetshiya Danyɛlɛ kitshimudi ya tenyi dia lohingu la woke lakɛnyi nkumekanga Nɛbukadinɛza lo dɔ. Jehowa akasale di’ɛkɔndɔ ɛsɔ fundama ndo mombama lo Bible dia wahɔ aso. (Romo 15:4) Nde akasale dui sɔ l’oyango wa nkeketsha elongamelo kaso k’ɔnɛ kem’edja, Diolelo diande diayanga ndanya mandji tshɛ y’ana w’anto.—Dan. 2:44.

3. Prɔfɛsiya kakɔna kahombaso tashihodisha la ntondo ka sho ndjoshihodia kɛnɛ kofundami lo dibuku dia Danyele ndo di’Enyelo, ndo la nde na?

³ Dibuku dia Danyele ndo di’Enyelo tɛnyaka waa na wele nkumi ya dikanga enanɛi shɔ ndo etena kakayahombe ntatɛ nɔmbɔla. Koko dia sho nshihodia kɛnɛ kofundami l’abuku ahende asɔ, sho pombaka tashihodisha prɔfɛsiya ka ntondo ka lo Bible. Lande na? Nɛ dia ɔtɛ a dui wa Bible kimamɛ l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kɛsɔ ndo lɔkɔ mbokelekami prɔfɛsiya nkina tshɛ.

KANULA Y’OLOYI LA NYAMA KA NGALA

4. Waa na wakenga kanula ya womoto, ndo kakɔna kayosala kanula shɔ?

⁴ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’Adama l’Eva ndɛ olowa, Jehowa akalake ɔnɛ “umuntu” ayota ‘kanula.’a (Adia Etatelu 3:15.) Kanula shɔ yakahombe ndjominola oloyi, mbuta ate Satana l’ɔtɛ. L’ɔkɔngɔ diko, Jehowa akayɛnyaka dia kanula shɔ yayotɔ l’ɔlɔndji w’Abarahama, yayonga ose Isariyɛlɛ la lo dioho di’ase Juda ndo ɔnɛ yɔ yayonga kanula ya nkumekanga Davidi. (Etat. 22:15-18; 49:10; Osam. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Kristo Yeso mbele etenyi ka ntondo ka kanula shɔ. (Ngal. 3:16) Akristo w’akitami mbele etenyi ka hende. (Ngal. 3:26-29) Yeso nde l’Akristo w’akitami mbele emboledi wa Diolelo diaki Nzambi, mbuta ate ehomɔ kayokamba la nde dia ndanya Satana.—Luka 12:32; Romo 16:20.

5, 6. a) Mandji ya wolo ngana yakatɛkɛta Danyɛlɛ nde la Joani? b) Kakɔna kalembetshiya ɛtɛ wa nyama ka ngala katɛkɛtama lo dibuku di’Enyelo?

⁵ Prɔfɛsiya ka ntondo kakashama l’Ɛdɛna kɛsɔ mɛnyaka dia Satana nde lawɔ akahombe ntondja ‘kanula.’ Kanula yande yakahombe ndjohetsha kanula ya womoto. Ko waa na wakenga kanula y’oloyi? Wanɛ tshɛ wele lo wedi waki Satana ndo walɔshana l’ekambi waki Nzambi. L’ɔkɔngɔ w’anto tɔmbɔkwɛ Nzambi, Satana ambotondja mandji efula. (Luka 4:5, 6) Koko, mandji y’ana w’anto ngana tsho mbakahɛnyahɛnya wodja w’Isariyɛlɛ kana Akristo w’akitami. Ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ tokimanyiyaka dia nshihodia lande na katɛkɛta Danyɛlɛ nde la Joani paka dia mandji enanɛi tsho kânga mbakiyɔ efula.

⁶ Oya l’ekomelo ka ntambe ka ntondo T.D., Yeso akatome ondjelo dia ndjɛnya ɔpɔstɔlɔ Joani prɔfɛsiya ya diambo yakahombe ndjokotshama. (Eny. 1:1) Lo prɔfɛsiya kɛmɔtshi, Joani akɛnyi dragɔna, mbuta ate Diabolo emadi l’omamu wa ndjale kɛmɔtshi ka woke. (Adia Enyelo 13:1, 2.) Nde akɛnyi nto nyama kayatombe oma lo ndjale kɛsɔ ndo Diabolo akakisha lowandji l’efula. L’ɔkɔngɔ diko, ondjelo akayotɛ Joani ɔnɛ ɛtɛ esambele wa nyama ka ngala ka telele kele efanelo ka nyama ka ngala katɛkɛtama lo Enyelo 13:1 nembetshiyaka “khumi ya dikanga esambeli.” (Eny. 13:14, 15; 17:3, 9, 10) Etena kakafundaka Joani dibuku di’Enyelo, ko nkumi ya dikanga tshanu ya l’atei ayɔ hayoyolɛ, ɔtɔi olɛ ndo okina âkahombe ‘ndjolɛ.’ Ele waolelo asɔ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole ɔtɛ l’ɔtɛ wa nyama ka ngala kɛsɔ. Ndo nto, tayɛna woho watosha dibuku dia Danyele elembetshielo ekina wendana la waolelo asɔ mbala mɔtshi ɛnɔnyi efula la ntondo ka vɔ kengama.

ƐTƐ EHENDE WA NTONDO WA NYAMA KA NGALA

7. Ɔtɛ wa ntondo wa nyama ka ngala ekɔ didjidji dia na, ndo lande na?

⁷ Edjibito mbele ɔtɛ wa ntondo. Lande na? Nɛ dia vɔ mbele diolelo dia ntondo diakatatɛ mpɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi. Tokanula taki Abarahama takahombe ndjôta kanula yakalakema takafule l’Edjibito. Ɔnkɔnɛ, ase Edjibito wakatatɛ mpɛnyahɛnya ase Isariyɛlɛ. Satana akahembe nshila ase Isariyɛlɛ oshiki la ntondo ka kanula shɔ mbotɔ. Lo ngande? Lo ntshutshuya Farawɔ dia ndjaka ana w’apami tshɛ w’ase Isariyɛlɛ. Jehowa akekɛ lonya ndo akatshungola ase Isariyɛlɛ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. (Etum. 1:15-20; 14:13) L’ɔkɔngɔ diko, nde akayâtɔla otsha lo Nkɛtɛ ya daka.

8. Ele ɔtɛ wa hende wa nyama ka ngala, ndo kakɔna kakawahembe dia nsala?

⁸ Asuriya mbele ɔtɛ wa hende. Diolelo sɔ diɔ lawɔ diakahembe nshila ekambi waki Nzambi oshiki. Ekɔ mɛtɛ dia Jehowa akakambe l’Asuriya dia ndɔsha diolelo dia waoho dikumi l’ɔtɛ wakawatɛmɔlaka dikishi ndo wakawɔtɔmbɔkwɛ. Koko ase Asuriya wakatambe olelo etena kakawone dia ndɔsha ndo ase Jerusalɛma. Ondo Satana aki l’oyango wa ndjaka anto tshɛ wa l’ɔlɔndji wa dioho dia nkumi ya dikanga wakahombe Yeso ndjotɔ. Lam’ele Jehowa kosangoya di’akambo salema ngasɔ, nde akatshungola ekambi ande lo ndjaka atunyi awɔ.—2 Khum. 19:32-35; Is. 10:5, 6, 12-15.

ƆTƐ WA SATO

9, 10. a) Kakɔna kaketawɔ Jehowa di’ase Babilɔna salɛ ase Isariyɛlɛ? b) Kakɔna kakahombe salema dia prɔfɛsiya kendana la Mɛsiya kotshama?

⁹ Babilɔna mbele ɔtɛ wa sato wa nyama ka ngala kakɛnyi Joani. Jehowa aketawɔ di’ase Babilɔna ndjolanya Jerusalɛma ko ntɔla ase Isariyɛlɛ lo mfumbe, koko nde akatawate ɔnɛ vɔ wayohomɔ mpokoso kɛsɔ. (2 Khum. 20:16-18) Nde akatatshi ɔnɛ ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga yakahombe mbolɛ l’Isariyɛlɛ lo “kiti ka diulelu dia [Jehowa]” wayolanyema. (1 Ek. 29:23) Koko Jehowa akalake nto dia kanula ya nkumekanga Davidi, mbuta ate ‘ɔnɛ lele la lotshungɔ la nɔmbɔla’ ayoyɔsa lowandji.—Ezek. 21:25-27.

¹⁰ Prɔfɛsiya kekina kakɛnya dia Mɛsiya wakalakema ayoyotana ase Juda watɛmɔla Jehowa lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. (Dan. 9:24-27) Prɔfɛsiya ka Mika kakatewoyisha ɛnɔnyi efula la ntondo k’ase Isariyɛlɛ tɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ɔnɛ Mɛsiya ayotɔ la Bɛtɛlɛhɛma. (Mika 5:2) Dia prɔfɛsiya shɔ kotshama, ase Juda wakahombe ntshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ ndo nkalola la Jerusalɛma dia nyomotohika tɛmpɛlɔ. Koko ase Babilɔna komonga la mbekelo ka nkimɔ anto wakawandaka lo mfumbe. Ko kakɔna kakahombe Jehowa nsala? Nde akasha aprɔfɛta ande okadimwelo.—Am. 3:7.

11. Ngande walembetshiyama Diolelo di’ase Babilɔna lo waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ la Joani? (Enda nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi.)

¹¹ Ndo ɔprɔfɛta Danyɛlɛ mbaki l’atei w’anto wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (Dan. 1:1-6) Jehowa akakambe la nde dia mɛnya wahɔnelo wa mandji yakahombe ndjolɛ. Nde akashola toseke tɔsɔ lo tshimbo ya tolembetelo kambe. Ɛnyɛlɔ, lo dɔ dimɔtshi dia prɔfɛsiya, nde akɛnya nkumekanga Nɛbukadinɛza lohingu la woke lakasalema la diangɔ diotshikitanyi. (Adia Danyele 2:1, 19, 31-38.) Jehowa akatɛ Danyɛlɛ ɔnɛ ɔtɛ wa paonyi wa lohingu lɔsɔ waki didjidji dia Diolelo di’ase Babilɔna.b Ntolo ndo anya wa fɛsa mbele didjidji dia Diolelo diakâhɔna la Diolelo di’ase Babilɔna. Naa Diolelo sɔ ndo shɛngiya yakɔna yakahombe ndjonga la diɔ le ekambi waki Nzambi?

ƆTƐ WA NƐI

12, 13. a) Kakɔna kakate Jehowa lo kɛnɛ kendana l’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna? b) Lande na kataso ɔnɛ Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya mbele ɔtɛ wa nɛi wa nyama ka ngala?

¹² Ndekana ɛnɔnyi lokama la ntondo ka Danyɛlɛ mbotɔ, Jehowa akɛnya ɔprɔfɛta Isaya akambo wendana la diolelo diakahombe ndjɔlɛndja Diolelo di’ase Babilɔna. Jehowa kɔmɛnya tsho woho wakahombe osomba wa Babilɔna nanyema, koko nde akɛnya nto dia Kurɔ nkumekanga ka la Pɛrɛsiya mbakahombe ndanya osomba ɔsɔ. (Is. 44:28–45:2) Nde akɛnya Danyɛlɛ waɛnɛlɔ akina ahende wendana la Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya diakolɛka andja w’otondo. Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, Danyɛlɛ akɛnyi wɛdika diolelo sɔ la lawondo lakawatɛka ɔnɛ: “Uli emunyi efula.” (Dan. 7:5) Lo ɛnɛlɔ kekina, nde akɛnyi diolelo sɔ l’efanelo k’ɔkɔkɔ w’omi wele la nseke hiende.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Jehowa akakambe la Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya dia ndanya Babilɔna ndo nkaloya ase Isariyɛlɛ lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ. (2 Ek. 36:22, 23) Koko l’ɔkɔngɔ diko, diolelo sɔ diakayona nshila ase Isariyɛlɛ oshiki. Dibuku dia lo Bible di’Esta kɔndɔlaka sheke yakadje Hamana laki onto lahende lo Diolelo di’ase Pɛrɛsiya. Nde akayange dia ndjaka ase Juda tshɛ waki la Pɛrɛsiya ndo akashikikɛ lushi lakahombe dui sɔ salema. Mbala kɛsɔ nto, Jehowa akakokɛ ekambi ande oma l’ɔlɔshɛlɔ wa kanula yaki Satana. (Esta 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) L’ɔtɛ w’ɔlɔshɛlɔ ɔsɔ mbɛnyama Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya oko ɔtɛ wa nɛi wa nyama ka ngala katɛkɛtama lo dibuku di’Enyelo.

ƆTƐ WA TANU

14, 15. Elembetshielo akɔna wendana la Diolelo di’ase Ngirika wakasha Jehowa?

¹⁴ Ngirika mbele ɔtɛ wa tanu wa nyama ka ngala. Etena kakandasakwɛka Nɛbukadinɛza dɔ diakandɛnyi, Danyɛlɛ akate dia dikundju ndo pɛlɔhɛlɔ di’ɔhɔtɛla mbaki didjidji dia diolelo sɔ. Ndo nto, Danyɛlɛ akɛnyi waɛnɛlɔ ahende walembetshiya akambo efula wendana la diolelo sɔ ndo la nkumekanga kadiɔ kaki la lokumu efula.

¹⁵ Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, Danyɛlɛ akɛnyi Diolelo di’ase Ngirika lo efanelo ka nkɔi kaki l’ahafu anɛi wakɛnyaka woho wakahombe diolelo sɔ nɛndja wedja la pidu tshɛ. (Dan. 7:6) Lo ɛnɛlɔ kekina, nde akalembetshiya woho wakadiake wombe wa mbudi waki la loseke ɔtɔi ɔkɔkɔ w’omi waki la nseke hiende, mbuta ate Diolelo di’ase Mediya la Pɛrɛsiya. Jehowa akatɛ Danyɛlɛ ɔnɛ wombe wa mbudi waki didjidji dia Diolelo di’ase Ngirika ndo loseke la woke laki lam’asa washo atɔ lakalembetshiyaka nkumekanga ka ntondo kakolɛ lɛkɔ. L’ɔkɔngɔ diko, Danyɛlɛ akate dia loseke la woke lakahombe mbɔkwama ko nseke nyɛi ya totshitshɛ ndjotomba lâwɔ. Kânga mbakafundama prɔfɛsiya kɛsɔ ɛnɔnyi efula la ntondo ka Diolelo di’ase Ngirika ntatɛ nɔmbɔla, vuiwui tshɛ ya lɔkɔ yakakotshama. Alexandre le Grand, mbuta ate nkumekanga ka ntondo k’ase Ngirika akalɔmbɔla asɔlayi ande dia tɔlɔsha ase Mediya la Pɛrɛsiya. Loseke la didjidji lɔsɔ lakɔkwama etena kakavu Alexandre le Grand l’ɔkɔngɔ wa diolelo diande nshikikala, nde ele paka l’ɛnɔnyi 32 eto. Oma lâsɔ, ewandji ande ɛnɛi w’asɔlayi wakakahana diolelo diande.—Adia Danyele 8:20-22.

16. Kakɔna kakasale Antiochus Épiphane?

¹⁶ L’ɔkɔngɔ wa nɛndja ase Pɛrɛsiya, Diolelo di’ase Ngirika diakatatɛ nɔmbɔla ase Juda. L’etena kɛsɔ, ase Juda wakakalola lo Nkɛtɛ ya daka ndo wakanyomotohika tɛmpɛlɔ la Jerusalɛma. Lâsɔ tshɛ ko Nzambi âkawaɔshi oko ekambi ande ndo vɔ wâkatetemala mbɔtɛmɔla lo tɛmpɛlɔ. Koko, lo ntambe ka hende N.T.D., ɔtɛ wa tanu waki didjidji dia Diolelo di’ase Ngirika wakatatɛ ndɔsha ase Juda. Antiochus Épiphane laki owandji ɔmɔtshi w’asɔlayi waki Alexandre le Grand akake elambwelo suke la tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma ndo akate ɔnɛ onto tshɛ layosombɔ ntɛmɔla l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda pombaka ndjakema. Tshelo shɔ yakɛnya lohetsho lele lam’asa kanula y’oloyi la kanula ya womoto. Kombeta edja, Ngirika kondjonga nto wodja wakahemɛka andja w’otondo. Ko wodja akɔna wakahombe ndjonga ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala?

ƆTƐ WA SAMALO

17. Ngande wakasha ɔtɛ wa samalo lonya l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kele l’Etatelu 3:15?

¹⁷ Rɔma mbaki wodja wakahemɛka andja w’otondo etena kakɛnyi Joani ɛnɛlɔ ka nyama ka ngala. (Eny. 17:10) Ɔtɛ wa samalo wakasha lonya l’okotshamelo wa prɔfɛsiya kofundami lo Etatelu 3:15. Satana akakambe la Diolelo di’ase Rɔma sɔ dia ndjaka kanula ya womoto, mbuta ate mbolumata “lu etshindji.” Ngande wakasalema dui sɔ? Vɔ wakamamatanyɛ Yeso awui wa kashi ndo wakodiake. (Mat. 27:26) Kânga mbakandadiakema, Jehowa akawolola l’ɔkɔngɔ wa nshi shato.

18. a) Ele wodja w’oyoyo wakasɔnɛ Jehowa, ndo lande na? b) Ngande wakatetemala kanula y’oloyi ndɔsha kanula ya womoto?

¹⁸ Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’Isariyɛlɛ wakɔtwɛ Yeso sheke l’ase Rɔma ndo ase Juda efula wakawoke ɔkɔngɔ. Diakɔ diele Jehowa kotetemala mbaɔsa oko wodja ande. (Mat. 23:38; Etsha 2:22, 23) Nde akasɔnɛ wodja w’oyoyo, mbuta ate “Isariyele wa [Nzambi].” (Ngal. 3:26-29; 6:16) Wodja ɔsɔ ekɔ etshumanelo k’Akristo w’akitami kokengami l’ase Juda ndo l’ase Wedja. (Ef. 2:11-18) L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ndo eolwelo ka Yeso, kanula y’oloyi yakatetemala ndɔsha kanula ya womoto. Olekanyi mbala ɔtɔi, Diolelo di’ase Rɔma diakahembe nshila etshumanelo k’Akristo w’akitami oshiki, mbuta ate etenyi ka hende ka kanula ya womoto.c

19. a) Lo ndjela Danyɛlɛ, ngande wele ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala? b) Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo dikina?

¹⁹ Lo dɔ diakasakwɛ Danyɛlɛ Nɛbukadinɛza, ekolo wa mbolo nembetshiyaka Diolelo di’ase Rɔma. (Dan. 2:33) Ndo nto, Danyɛlɛ akɛnyi ɛnɛlɔ katɛkɛta dia Diolelo di’ase Rɔma ndo dia dikina diakahombe ndjolɛ l’ɔkɔngɔ adiɔ. (Adia Danyele 7:7, 8.) L’edja k’ɛnɔnyi efula, wedja wakahɛnyahɛnyamaka oma le Diolelo di’ase Rɔma wakadiɔsaka oko “nyama ka mamba, ka woma ndu kaki la wulu waheyama.” Koko, prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ kakatatshi ɔnɛ “seki dikumi” yayotomba oma lo diolelo sɔ ndo loseke ɔtɔi l’atei ayɔ layoleka nseke nkina. Ele nseke dikumi shɔ, ndo loseke la tshitshɛ alembetshiyalɔ? Naa etenyi ka lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza kele didjidji dia loseke la tshitshɛ lɔsɔ? Tayokondja ekadimwelo wa ambola asɔ lo sawo diele lo lɛkɛ 14.

Jehowa ekɔ lo mbishola “akambu waya ka ndja”

“Enyelo ka Jesu Kristu, kakawusha [Nzambi] dia menya ekambi andi akambu waya ka ndja.”—ENY. 1:1.

NGANDE WAYOYOKADIMOLA?

Etenyi kakɔna ka lohingu la woke kele didjidji dia Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre?

Ngande wɛnya Joani diɔtɔnganelo diele lam’asa Amɛrikɛ l’Angleterre ndo la O.N.U.?

Ngande walembetshiya Danyɛlɛ nde la Joani woho wayokomɛ ɛlɔmbwɛlɔ k’ana w’anto?

1, 2. a) Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ ndo ka Joani tokimanyiyaka dia mbeya na? b) Alembetshiya ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala?

WOHO wɔtɔnɛ prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ la ka Joani tokimanyiyaka dia nshihodia kitshimudi y’akambo efula wa nshi nyɛ ndo wayosalema lo nshi yayaye. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja lo mbɛdika ɛnɛlɔ ka Joani kendana la nyama ka ngala, ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ ka nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi ndo elembetshielo wakandasha wendana la lohingu la woke? Ko kakɔna kayoyosala l’ɔkɔngɔ wa wɛ nshihodia elembetshielo wa prɔfɛsiya shɔ?

² Nyɛsɔ totate l’ɛnɛlɔ ka Joani kendana la nyama ka ngala. (Eny., tshap. 13) Oko wakatadiɛnyi lo sawo dietshi, ɛtɛ esamalo wa ntondo wa nyama ka ngala mbahɔna nganɛ: Edjibito, Asuriya, Babilɔna, Mediya la Pɛrɛsiya, Ngirika ndo Rɔma. Vɔ tshɛ wakahɛnyahɛnya kanula ya womoto. (Etat. 3:15) Koko Rɔma lele diolelo dia samalo akatetemala mbahemɛ andja w’otondo l’edja ka ntambe efula l’ɔkɔngɔ wa Joani mfunda ɛnɛlɔ kande. L’ekomelo a shimu, diolelo di’esambele diakayotomba ndo diakayɔhɛnaka Diolelo di’ase Rɔma. Naa diolelo diakɔ, ndo shɛngiya yakɔna yakahombe ndjonga la diɔ le kanula ya womoto?

ƆTƐ W’ESAMBELE

3. Alembetshiya nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi, ndo nseke dikumi shɔ alembetshiyayɔ?

³ Sho koka mbishola ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wɔtɛkɛtami lo Enyelo tshapita 13 lo mbɛdika ɛnɛlɔ ka Joani la ka Danyɛlɛ kendana la nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi.a (Adia Danyele 7:7, 8, 23, 24.) Nyama kɛsɔ nembetshiyaka Diolelo di’ase Rɔma. (Enda sango diele lo lɛkɛ 12, 13.) Koko lo ntambe ka tanu T.D., Diolelo di’ase Rɔma diakatɔna. Nseke dikumi yakatombe oma l’ɔtɛ wa nyama ka wɔma nembetshiyaka waolelo wakatombe oma lɔkɔ.

4, 5. a) Kakɔna kakasale loseke la tshitshɛ laki l’atei wa nseke nyɛi ya nyama ka ngala? b) Ele ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala?

⁴ Tolembete dia Danyɛlɛ akatɛkɛta lo yoho ya lânde dia nseke nyɛi kana waolelo anɛi wakatombe oma l’ɔtɛ wa nyama ka wɔma kɛsɔ. “Luseki . . . la tshitshe” la nyama kɛsɔ lakahatola nseke nkina shato etena kakakome Grande-Bretagne (wodja waki lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma) wodja wa woke. Polo ndo lo ntambe 17, ko Diolelo dia Grande-Bretagne dieke bu la wolo efula. Wedja ekina esato waki lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma ko: Espagne, Pays-Bas ndo France ndo vɔ tshɛ waki la wolo ndeka Grande-Bretagne. Koko l’ɔkɔngɔ diko, Grande-Bretagne akayohatola nseke shɔ ɔtɔi ɔtɔi, mbuta ate lo mbakɔsɔla ahole wa lokumu waki la wɔ. L’atei atei wa ntambe 18, Grande-Bretagne akayokomaka wodja wakahemɛka andja w’otondo. Koko lâsɔ tshɛ ko ɔtɛ w’esambele watɛnama.

⁵ L’ɔkɔngɔ wa Grande-Bretagne ntatɛ mbahemɛ andja w’otondo, vɔ wakasha wedja wa l’Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ dipanda. Kânga mbakidiɔ ngasɔ, ase Grande-Bretagne koshimba États-Unis dia vɔ nkoma wodja waki la wolo efula ndo vɔ wakâkokɛ la mashuwa awɔ w’ata. Oya l’etatelo ka lushi la Nkumadiɔndjɔ lo 1914, ko Grande-Bretagne ambotongaka wodja wa woke ndo États-Unis wambotakomaka wodja woleki woke l’awui wa tshulatshula.b Etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, États-Unis wakɔtɔ lɔngɛnyi la ma ma l’ase Grande-Bretagne. L’etena kɛsɔ mbakɛnama ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre. Ko onde ndo diolelo sɔ mbakayɔhɛnyahɛnya kanula ya womoto?

6. Ngande wakasoya ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala ekambi waki Nzambi?

⁶ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa lushi la Nkumadiɔndjɔ ntatɛ, ɔtɛ w’esambele wakatatɛ mpɛnyahɛnya atshikadi w’Akristo w’akitami weke la nkɛtɛ. (Mat. 25:40) Yeso akatatshi dia lo nshi ya wôngelo ande, Akristo w’akitami asɔ wayoyasha efula l’olimu w’esambishelo. (Mat. 24:45-47; Ngal. 3:26-29) Koko Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre sɔ diakahɛnyahɛnya ekilami ɛsɔ. (Eny. 13:3, 7) Etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, diolelo sɔ diakahɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi lo nshimba otondjelo w’ekanda awɔ ɛmɔtshi ndo lo mbidja enyimpala w’olui w’ɔhɔmbɔ lo lokanu. Ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wakakome polo ndo lo nshimba olimu w’esambishelo. Jehowa akeyaka di’akambo asɔ wayoyokomɛ ekambi ande diakɔ mbakandawaɛnya Joani. Ndo nto, nde akawotɛ dia etenyi ka hende ka kanula ya womoto kayoyoyasha nto l’olimu w’esambishelo. (Eny. 11:3, 7-11) Ɔkɔndɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ mɛnyaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta ɛsɔ.

DIOLELO DI’ASE AMƐRIKƐ L’ANGLETERRE

7. Naa etenyi ka lohingu kalembetshiya ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala?

⁷ Akaka wa lohingu la woke nembetshiyaka ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre. Tohɔ dia Grande-Bretagne ndo États-Unis wakatombe oma lo Diolelo di’ase Rɔma. Ko kayotota di’akaka wa lohingu? Danyɛlɛ mɛnyaka dia vɔ wekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba. (Adia Danyele 2:41, 42.) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakotshama etena kakatatɛ ɔtɛ w’esambele, mbuta ate Amɛrikɛ l’Angleterre, mbahemɛ andja w’otondo. Koko, oko watongaka luudu lokiwɔ la mbolo nsanganya la diwomba wɔdu, mbele ndo Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wɔdu wahakoke mbɛdima la Diolelo di’ase Rɔma. Lo ngande?

8, 9. a) Ngande wakɛnama wolo wele oko lowolo w’ɔtɛ w’esambele? b) Diwomba diele lo akaka wa lohingu diekɔ didjidji dia na?

⁸ L’etena kɛsɔ, ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wakɛnya wolo awɔ wele oko lowolo lo toho efula. Ɛnyɛlɔ, etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, vɔ wakɛnya wolo awɔ lo nɛndja lo Ta dia ntondo. Etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo, wolo wele oko lowolo wa ɔtɛ w’esambele wakɛnama nto.c L’ɔkɔngɔ wa ta sɔ, wolo w’ɔtɛ w’esambele ɔsɔ wakatetemala monga la shɛngiya ya wolo. Koko, ntatɛ oma ko etena kakamɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbahemɛ andja w’otondo, lowolo lakayɔsɔhanyemaka la diwomba.

⁹ Aya ɛnɔnyi efula wamboyanga ekambi waki Jehowa dia nshihodia kitshimudi y’akaka wa lohingu. Danyele 2:41 mɛnyaka dia lowolo la diwomba kengaka “diulelu” ɔtɔi, koko aha waolelo efula. Lâsɔ, diwomba diekɔ didjidji dia mandji yele l’ɛse k’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre yadietɛ wɔdu diaha diɔ monga oko Diolelo di’ase Rɔma diaki wolo oko lowolo. Danyɛlɛ mbelɛka diwomba ɔnɛ “ana w’anto,” mbuta ate anto k’anto.d Anto walɔmbwama oma le Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wambotatɛ mpangakala diaha vɔ mɛngiyama ndo wambotatɛ ndjâtɛ akambo amɔtshi vɔamɛ. Vɔ wekɔ lo mbidjɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wekamu diaha diɔ mbaolɛ la wolo wele oko lowolo. Ndo nto, tokanyi t’ɔtɔmbɔkwɛlɔ ndo tɔvɔtɛ tasalawɔ dia nsɔna ewandji lo yoho ya lokolonganya tambokitshakitsha wolo wele la wanɛ walɔmbɔla diaha mbahemɛ wedja wa l’andja w’otondo. Mbokɛmaka di’ɛtɛkɛta waki Danyɛlɛ w’ɔnɛ “diulelu [di]ayuyala etenyi wulu etenyi wodu wodu” wekɔ lo kotshama.—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. a) Kakɔna kayokomɛ “akaka” wa lohingu? b) Onde woho wele lohingu la woke la mpita ya l’ekolo efula ekɔ la kitshimudi?

¹⁰ Lo ntambe 21 kɛnɛ, wodja wa Grande-Bretagne l’États-Unis wekɔ lo ntetemala monga la lɔngɛnyi la ma ma lo kimanyiyana ndo nkamba kâmɛ l’akambo wa pɔlitikɛ. Prɔfɛsiya yendana la lohingu la woke ndo la nyama ka ngala mɛnyaka dia diolelo diolɛ kakianɛ, mbutate ate Amɛrikɛ l’Angleterre, hadiotɔhɛnama oma le diolelo dikina di’ana w’anto. Kânga mbele diolelo sɔ wɔdu ndeka ndo ekolo wa lowolo, diɔ hadiotoshishɔ dɔamɛ.

¹¹ Onde lofulo la mpita ya l’ekolo wa lohingu la woke lekɔ la kitshimudi? Tolembete dia lo waɛnɛlɔ akina, Danyɛlɛ ekɔ lo ntɛkɛta dia toshifidi tɔmɔtshi shikaa, ɛnyɛlɔ, lofulo la nseke yele l’ɔtɛ wa nyama ya ngala. Toshifidi tɔsɔ tekɔ la kitshimudi. Koko Danyɛlɛ kombuta lofulo shikaa la mpita ya l’ekolo wa lohingu. Ɔnkɔnɛ, mɛnamaka dia toshifidi shikaa mbele la kitshimudi, koko aha woho wele lohingu la anya ahende, l’akaka ahende kana la mpita ya l’ekolo efula. Danyɛlɛ hate dia kana mpita shɔ yekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba. Diɛsɛ l’elembetshielo ɛsɔ, sho koka mbuta ɔnɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre ekɔ diolelo diâmɛ diayotetemala nɔmbɔla polo lam’ayohanɔ “dive” oma l’olongo (mbuta ate Diolelo diaki Nzambi) dia ndjɔkɔmɔla akaka wa lohingu la woke.—Dan. 2:45.

ƆTƐ W’ESAMBELE LA NYAMA KA NGALA KELE LA NSEKE HIENDE

12, 13. Nyama ka ngala kele la nseke hiende ekɔ didjidji dia na, ndo kakɔna kasalatɔ?

¹² Kânga mbele Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba, waɛnɛlɔ wakɛnyi Joani mɛnyaka dia diolelo sɔ diayotetemala mbolɛ polo ndo lo nshi y’ekomelo. Lo ngande? Joani akɛnyi nyama ka ngala kaki la nseke hiende kakatɛkɛtaka oko dragɔna. Ko nyama ka ngala kamboyɔtɛkɛtama paka lanɛ kɛsɔ kekɔ didjidji dia na? Lam’ele tɔ kekɔ la nseke hiende, mbokɛmaka lâsɔ dia tɔ kengama la waolelo ahende. Lo avɛsa wele l’ɛse anɛ, Joani akayɛna Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre, koko lo yoho kina.—Adia Enyelo 13:11-15.

¹³ Nyama ka ngala kele la nseke hiende tshutshuyaka anto dia vɔ nsala efanelo ka nyama ka ngala kele l’ɛtɛ esambele. Joani akafunde ɔnɛ efanelo ka nyama ka ngala kayɛnama, kayoshishɔ lo tshanda mɔtshi ndo kayonyomoyɛnama nto. Kɛsɔ mɛtɛ mbakakomɛ okongamelo wakasukamɛka oma le Grande-Bretagne la États-Unis. Okongamelo ɔsɔ wakasalema dia nsanganya waolelo wa la nkɛtɛ tshɛ ndo ntɛkɛta lo lokombo lawɔ.e Vɔ wakɛnama l’ɔkɔngɔ wa Ta dia ntondo di’andja w’otondo lo lokombo la Société des Nations. Vɔ wakayoshishɔ l’etatelo ka Ta dia hende di’andja w’otondo. Etena kɛsɔ, ekambi waki Nzambi wakate ɔnɛ lo ndjela prɔfɛsiya ka l’Enyelo, efanelo ka nyama ka ngala kayɛnama nto ndo kɛsɔ mbakayosalema. Tɔ kakayɛnama nto oko O.N.U.—Eny. 17:8.

14. Lande na kataso ɔnɛ efanelo ka nyama ka ngala mbele “khumekanga k’enanei”?

¹⁴ Joani akate dia efanelo ka nyama ka ngala mbele “khumekanga k’enanei.” Lo woho akɔna? Tɔ bu ɔtɛ w’enanɛi wa nyama ka ngala kayatatɛkɛta, koko tɔ kekɔ tsho efanelo ka nyama kɛsɔ. Wedja wakenga efanelo kɛsɔ, djekoleko wodja woleki woke l’atei awɔ, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbakisha lowandji tshɛ lele la tɔ. (Eny. 17:10, 11) Tɔ kambolongola lowandji la nsala dui dimɔtshi diayokonya akambo wa la nkɛtɛ tshɛ lo kondoko.

EFANELO KA NYAMA KA NGALA KAMBOKADIMWƐ WOMOTO KANGA LOSEKA

15, 16. Womoto kanga loseka ekɔ didjidji dia na, ndo kakɔna kambosala wanɛ wôsukɛ?

¹⁵ Lo ndjela Joani, womoto kanga loseka la didjidji mbahema lâdiko dia nyama ka ngala ka telele, mbuta ate efanelo ka nyama ka ngala. Lokombo la womoto ɔsɔ ko “Babilona ka Wuki.” (Eny. 17:1-6) Womoto ɔsɔ nembetshiyaka ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ, mbuta ate Lokristokristo. Atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wekɔ lo ntshɔkɔla efanelo ka nyama ka ngala ndo wekɔ lo kisɛngiya.

¹⁶ Koko ntatɛ oma ko lushi la Nkumadiɔndjɔ, ashi wa Babilɔna ka Woke, mbuta ate anto ande wôsukɛ wekɔ lo tôme. (Eny. 16:12; 17:15) Ɛnyɛlɔ, etena kakɛnama efanelo ka nyama ka ngala mbala ka ntondo, ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo mbakaleke efula lo wedja wa la Mputu. Koko ɛlɔ kɛnɛ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ efula ndo anto awɔ wamboshisha dilɛmiɛlɔ di’anto efula. Lo mɛtɛ, anto efula mbetawɔka ɔnɛ ndo ɛtɛmwɛlɔ mbele lo kiɔkɔ y’ata walɔma nshi nyɛ. Waa nomb’ewo efula wekɔ lo ntɛkɛta la wolo tshɛ di’ɛtɛmwɛlɔ ntshika ndjatambiya l’awui wa pɔlitikɛ.

17. Kakɔna kayanga komɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi kem’edja, ndo lande na?

¹⁷ Koko teye di’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi hawotoyavwɛ ovwɛvwɛ. Vɔ wayotetemala monga la shɛngiya le nkumi ya dikanga edja ndo etena kayodja Nzambi kanyi l’etema awɔ dia vɔ mbokadimwɛ. (Adia Enyelo 17:16, 17.) Kem’edja, Jehowa ayanga ntshutshuya dikongɛ dia pɔlitikɛ diaki Satana dialɔmbwama oma le O.N.U. dia vɔ kadimwɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. Vɔ wayonya shɛngiya yande ndo wayolanya ekundji ande. Ɛnɔnyi akumi la ntondo, ondo anto efula konongamɛka di’akambo asɔ wayosalema. Ɛlɔ kɛnɛ, womoto kanga loseka ekɔ suke la nsɛlɔ oma l’ɔkɔngɔ wa nyama ka telele kɛsɔ. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, nde ayɔkɔ omuse wa mbala kakɔ ɔtɔi.—Eny. 18:7, 8, 15-19.

EKOMELO KA NYAMA YA NGALA

18. a) Kakɔna kayosala nyama ka ngala, ndo dui sɔ diayonga l’etombelo akɔna? b) Lo ndjela Danyele 2:44, Diolelo diaki Nzambi diayolanya waolelo akɔna? (Enda kiombo yele lo lɛkɛ 17.)

¹⁸ L’ɔkɔngɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ nanyema, nyama ka ngala kele didjidji dia mandji ya pɔlitikɛ wayosangana dia ndɔsha Diolelo diaki Nzambi. Lam’ele vɔ hawotokoka nkoma l’olongo, nkumi ya dikanga shɔ yayɔlɔsha wanɛ wele la nkɛtɛ wasukɛ Diolelo diaki Nzambi. Koko, sho tshɛ mbeyaka kɛnɛ kayosalema. (Eny. 16:13-16; 17:12-14) Danyele mɛnyaka dikambo dimɔtshi diendana la woho wayokomɛ ta di’ekomelo sɔ. (Adia Danyele 2:44.) Nyama ka ngala kɔtɛkɛtami lo Enyelo 13:1, efanelo katɔ ndo nyama ka ngala kele la nseke hiende tshɛ wayolanyema.

19. Eshikikelo kakɔna kakokaso monga la tɔ, ndo kakɔna kahombaso nsala l’etena kɛnɛ?

¹⁹ Tekɔ lo nsɛna l’etena kolɛ ɔtɛ w’esambele. Ndoko ɔtɛ okina wa nyama ka ngala wayolɛ nto la ntondo ka tɔ nanyema. Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbayotetemala mbahemɛ andja w’otondo polo lam’ayolanyema ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ. Waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ ndo wa Joani wambokotshama lo yɛdikɔ y’efula. Ɔnkɔnɛ, tekɔ l’eshikikelo ɔnɛ elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndo ta di’Aramangɛdɔna diaya kem’embe. Diɛsɛ ko Nzambi ambotatewoyisha akambo asɔ la ntondo. Ko onde tayodja yimba l’ɛhɛmwɛlɔ watosha prɔfɛsiya shɔ? (2 Pet. 1:19) Ɔnɛ mbele etena ka sho tetshi lo wedi wa Jehowa ndo nsukɛ Diolelo diande.—Eny. 14:6, 7.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

[Kiombo ya lo lɛkɛ 17]

WAA NA WAKENGA “WAULELU AKO TSHE”?

Prɔfɛsiya ka lo Danyele 2:44 mbutaka dia Diolelo diaki Nzambi “diayulanya waulelu ako tshe.” Prɔfɛsiya kɛsɔ tɛkɛtaka paka dia waolelo wɛdikama la tenyi dikina dia lohingu la woke.

Ko kayotota dia mandji nkina tshɛ y’ana w’anto? Prɔfɛsiya ka woho akɔ wâmɛ ka l’Enyelo ndekaka nembetshiya akambo hwe hwe. Tɔ mɛnyaka ɔnɛ “khumi ya di[k]anga ya kete tshe” yayosangana dia “ndosha lushi la wuki la [Nzambi] Kanga-Wulu-Tshe, ta.” (Eny. 16:14; 19:19-21) Ɔnkɔnɛ, aha paka waolelo wɛdikama la tenyi dia lohingu la woke ato mbakenga “waulelu ako tshe,” koko ndo mandji nkina tshɛ y’ana w’anto yayolanyema lo ta di’Aramangɛdɔna.

Lowandji l’enanɛi lambɛnama

Dibuku dia Danyele ndo di’Enyelo tɛnyaka waa na wele nkumi ya dikanga enanɛi shɔ ndo etena kakayahombe ntatɛ nɔmbɔla. Koko dia sho nshihodia kɛnɛ kofundami l’abuku ahende asɔ, sho pombaka tashihodisha prɔfɛsiya ka ntondo ka lo Bible.

L’ɔkɔngɔ w’anto tɔmbɔkwɛ Nzambi, Satana ambotondja mandji efula. (Luka 4:5, 6) Koko mandji y’ana w’anto ngana tsho mbakahɛnyahɛnya wodja w’Isariyɛlɛ kana Akristo w’akitami. Waɛnɛlɔ wakɛnyi Danyɛlɛ nde la Joani tɛkɛtaka dia mandji enanɛi tsho.

[Tablo/​Esato wa lo lɛkɛ 12, 13]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

1. Edjibito

2. Asuriya

3. Babilɔna

5. Ngirika

6. Rɔma

EKAMBI WAKI NZAMBI

2000 N.T.D.

Abarahama

1500

Wodja w’Isariyɛlɛ

1000

Danyɛlɛ 500

N.T.D./T.D.

Joani

Isariyɛlɛ waki Nzambi

500

1000

1500

2000 T.D.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Esato]

Lohingu la woke lakɛnyi Danyɛlɛ (Dan. 2:31-45)

Nyama nyɛi yayatombe oma lo ndjale (Dan. 7:3-8, 17, 25)

Ɔkɔkɔ w’omi ndo wombe a mbodi (Dan., tshap. 8)

Nyama ka ngala kele l’ɛtɛ esambele (Eny. 13:1-10, 16-18)

Nyama kele la nseke hiende sukɛka efanelo ka nyama ka ngala (Eny. 13:11-15)

[Efundelo wɛnya kanga]

Lɛnɛ ɔsami foto: Edjibito ndo Rɔma: Foto kakandama la lotshungɔ la British Museum; Mediya la Pɛrɛsiya: Musée du Louvre, Paris

Ambola w’oma le ambadi

Etena kakɔna kakakome Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya lo Bible?

▪ Lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza halembetshiya mandji tshɛ yakahemɛ andja w’otondo. (Dan. 2:31-45) Koko, lɔ mɛnyaka mandji tshanu yakolɛ ntatɛ oma l’etena kakasɛnaka Danyɛlɛ ndo yakahɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi.

Elembetshielo wa Danyɛlɛ mɛnyaka ɔnɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diayotomba oma lo Diolelo di’ase Rɔma, koko hadiotodilɛndja. Danyɛlɛ akɛnyi dia lowolo laki l’ekala wa lohingu lɔsɔ mpolɔ polo ndo lo akaka la mpita (koko lowolo sanganyema la diwomba lo akaka la mpita.)a Elembetshielo ɛsɔ mɛnyaka dia Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diakahombe ntomba oma l’ekala wa mbolo wa lohingu la woke. Awui wakete mɛnyaka dia ngasɔ mbediɔ. Grande-Bretagne, mbuta ate wodja waki l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma, akatatɛ mbahemɛ andja w’otondo l’ekomelo ka ntambe 18. L’ɔkɔngɔ diko, États-Unis d’Amérique akayongaka wodja wa woke. Koko lâsɔ tshɛ ko lowandji l’esambele lakahombe mbahemɛ andja w’otondo latakengama. Lande na? Nɛ dia l’etena kɛsɔ ko Grande-Bretagne l’États-Unis watonge kâmɛ. Vɔ wakayonga kâmɛ paka lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo.

Oya l’etena kɛsɔ, “ana wa diulelu” wakasambishaka l’ohetoheto djekoleko l’États-Unis lɛnɛ ele Bɛtɛlɛ kawɔ kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo. (Mat. 13:36-43) Akristo w’akitami wakasambishaka l’ohetoheto lo wedja wakalɔmbwamaka oma le Diolelo di’ase Grande-Bretagne. Etena kakatatɛ Ta dia ntondo di’andja w’otondo, ase Amɛrikɛ l’Angleterre wakokana dia vɔ ndɔshana l’atunyi awɔ. Ndo nto, lam’ele anto wakonge la ngandji k’efula ka wedja awɔ l’ɔtɛ wa ta, vɔ wakahetsha kanula ya “umuntu,” wakashimbe ekanda ɛmɔtshi wakawatondja ndo wakadje wanɛ wakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo lo lokanu.—Eny. 12:17.

Lâsɔ, lo ndjela prɔfɛsiya ya lo Bible, lowandji l’esambele kombahemɛ andja w’otondo otsha l’ekomelo ka ntambe 18 etena kakakome Grande-Bretagne wodja wa woke, koko lɔ lakayɛnamaka l’etatelo ka lushi la Nkumadiɔndjɔ.b