Jehowa ekɔ lo mbishola “akambu waya ka ndja”

“Enyelo ka Jesu Kristu, kakawusha [Nzambi] dia menya ekambi andi akambu waya ka ndja.”—ENY. 1:1.

NGANDE WAYOYOKADIMOLA?

Etenyi kakɔna ka lohingu la woke kele didjidji dia Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre?

Ngande wɛnya Joani diɔtɔnganelo diele lam’asa Amɛrikɛ l’Angleterre ndo la O.N.U.?

Ngande walembetshiya Danyɛlɛ nde la Joani woho wayokomɛ ɛlɔmbwɛlɔ k’ana w’anto?

1, 2. a) Prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ ndo ka Joani tokimanyiyaka dia mbeya na? b) Alembetshiya ɔtɛ wa samalo wa nyama ka ngala?

WOHO wɔtɔnɛ prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ la ka Joani tokimanyiyaka dia nshihodia kitshimudi y’akambo efula wa nshi nyɛ ndo wayosalema lo nshi yayaye. Wetshelo akɔna wakokaso nkondja lo mbɛdika ɛnɛlɔ ka Joani kendana la nyama ka ngala, ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ ka nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi ndo elembetshielo wakandasha wendana la lohingu la woke? Ko kakɔna kayoyosala l’ɔkɔngɔ wa wɛ nshihodia elembetshielo wa prɔfɛsiya shɔ?

² Nyɛsɔ totate l’ɛnɛlɔ ka Joani kendana la nyama ka ngala. (Eny., tshap. 13) Oko wakatadiɛnyi lo sawo dietshi, ɛtɛ esamalo wa ntondo wa nyama ka ngala mbahɔna nganɛ: Edjibito, Asuriya, Babilɔna, Mediya la Pɛrɛsiya, Ngirika ndo Rɔma. Vɔ tshɛ wakahɛnyahɛnya kanula ya womoto. (Etat. 3:15) Koko Rɔma lele diolelo dia samalo akatetemala mbahemɛ andja w’otondo l’edja ka ntambe efula l’ɔkɔngɔ wa Joani mfunda ɛnɛlɔ kande. L’ekomelo a shimu, diolelo di’esambele diakayotomba ndo diakayɔhɛnaka Diolelo di’ase Rɔma. Naa diolelo diakɔ, ndo shɛngiya yakɔna yakahombe ndjonga la diɔ le kanula ya womoto?

ƆTƐ W’ESAMBELE

3. Alembetshiya nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi, ndo nseke dikumi shɔ alembetshiyayɔ?

³ Sho koka mbishola ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wɔtɛkɛtami lo Enyelo tshapita 13 lo mbɛdika ɛnɛlɔ ka Joani la ka Danyɛlɛ kendana la nyama ka wɔma kaki la nseke dikumi.a (Adia Danyele 7:7, 8, 23, 24.) Nyama kɛsɔ nembetshiyaka Diolelo di’ase Rɔma. (Enda sango diele lo lɛkɛ 12, 13.) Koko lo ntambe ka tanu T.D., Diolelo di’ase Rɔma diakatɔna. Nseke dikumi yakatombe oma l’ɔtɛ wa nyama ka wɔma nembetshiyaka waolelo wakatombe oma lɔkɔ.

4, 5. a) Kakɔna kakasale loseke la tshitshɛ laki l’atei wa nseke nyɛi ya nyama ka ngala? b) Ele ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala?

⁴ Tolembete dia Danyɛlɛ akatɛkɛta lo yoho ya lânde dia nseke nyɛi kana waolelo anɛi wakatombe oma l’ɔtɛ wa nyama ka wɔma kɛsɔ. “Luseki . . . la tshitshe” la nyama kɛsɔ lakahatola nseke nkina shato etena kakakome Grande-Bretagne (wodja waki lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma) wodja wa woke. Polo ndo lo ntambe 17, ko Diolelo dia Grande-Bretagne dieke bu la wolo efula. Wedja ekina esato waki lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma ko: Espagne, Pays-Bas ndo France ndo vɔ tshɛ waki la wolo ndeka Grande-Bretagne. Koko l’ɔkɔngɔ diko, Grande-Bretagne akayohatola nseke shɔ ɔtɔi ɔtɔi, mbuta ate lo mbakɔsɔla ahole wa lokumu waki la wɔ. L’atei atei wa ntambe 18, Grande-Bretagne akayokomaka wodja wakahemɛka andja w’otondo. Koko lâsɔ tshɛ ko ɔtɛ w’esambele watɛnama.

⁵ L’ɔkɔngɔ wa Grande-Bretagne ntatɛ mbahemɛ andja w’otondo, vɔ wakasha wedja wa l’Amɛrikɛ wa lo nɔrdɛ dipanda. Kânga mbakidiɔ ngasɔ, ase Grande-Bretagne koshimba États-Unis dia vɔ nkoma wodja waki la wolo efula ndo vɔ wakâkokɛ la mashuwa awɔ w’ata. Oya l’etatelo ka lushi la Nkumadiɔndjɔ lo 1914, ko Grande-Bretagne ambotongaka wodja wa woke ndo États-Unis wambotakomaka wodja woleki woke l’awui wa tshulatshula.b Etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, États-Unis wakɔtɔ lɔngɛnyi la ma ma l’ase Grande-Bretagne. L’etena kɛsɔ mbakɛnama ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre. Ko onde ndo diolelo sɔ mbakayɔhɛnyahɛnya kanula ya womoto?

6. Ngande wakasoya ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala ekambi waki Nzambi?

⁶ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa lushi la Nkumadiɔndjɔ ntatɛ, ɔtɛ w’esambele wakatatɛ mpɛnyahɛnya atshikadi w’Akristo w’akitami weke la nkɛtɛ. (Mat. 25:40) Yeso akatatshi dia lo nshi ya wôngelo ande, Akristo w’akitami asɔ wayoyasha efula l’olimu w’esambishelo. (Mat. 24:45-47; Ngal. 3:26-29) Koko Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre sɔ diakahɛnyahɛnya ekilami ɛsɔ. (Eny. 13:3, 7) Etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, diolelo sɔ diakahɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi lo nshimba otondjelo w’ekanda awɔ ɛmɔtshi ndo lo mbidja enyimpala w’olui w’ɔhɔmbɔ lo lokanu. Ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wakakome polo ndo lo nshimba olimu w’esambishelo. Jehowa akeyaka di’akambo asɔ wayoyokomɛ ekambi ande diakɔ mbakandawaɛnya Joani. Ndo nto, nde akawotɛ dia etenyi ka hende ka kanula ya womoto kayoyoyasha nto l’olimu w’esambishelo. (Eny. 11:3, 7-11) Ɔkɔndɔ w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wa nshi nyɛ mɛnyaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta ɛsɔ.

DIOLELO DI’ASE AMƐRIKƐ L’ANGLETERRE

7. Naa etenyi ka lohingu kalembetshiya ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala?

⁷ Akaka wa lohingu la woke nembetshiyaka ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre. Tohɔ dia Grande-Bretagne ndo États-Unis wakatombe oma lo Diolelo di’ase Rɔma. Ko kayotota di’akaka wa lohingu? Danyɛlɛ mɛnyaka dia vɔ wekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba. (Adia Danyele 2:41, 42.) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakotshama etena kakatatɛ ɔtɛ w’esambele, mbuta ate Amɛrikɛ l’Angleterre, mbahemɛ andja w’otondo. Koko, oko watongaka luudu lokiwɔ la mbolo nsanganya la diwomba wɔdu, mbele ndo Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wɔdu wahakoke mbɛdima la Diolelo di’ase Rɔma. Lo ngande?

8, 9. a) Ngande wakɛnama wolo wele oko lowolo w’ɔtɛ w’esambele? b) Diwomba diele lo akaka wa lohingu diekɔ didjidji dia na?

⁸ L’etena kɛsɔ, ɔtɛ w’esambele wa nyama ka ngala wakɛnya wolo awɔ wele oko lowolo lo toho efula. Ɛnyɛlɔ, etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, vɔ wakɛnya wolo awɔ lo nɛndja lo Ta dia ntondo. Etena kakalɔmaka Ta dia hende di’andja w’otondo, wolo wele oko lowolo wa ɔtɛ w’esambele wakɛnama nto.c L’ɔkɔngɔ wa ta sɔ, wolo w’ɔtɛ w’esambele ɔsɔ wakatetemala monga la shɛngiya ya wolo. Koko, ntatɛ oma ko etena kakamɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbahemɛ andja w’otondo, lowolo lakayɔsɔhanyemaka la diwomba.

⁹ Aya ɛnɔnyi efula wamboyanga ekambi waki Jehowa dia nshihodia kitshimudi y’akaka wa lohingu. Danyele 2:41 mɛnyaka dia lowolo la diwomba kengaka “diulelu” ɔtɔi, koko aha waolelo efula. Lâsɔ, diwomba diekɔ didjidji dia mandji yele l’ɛse k’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre yadietɛ wɔdu diaha diɔ monga oko Diolelo di’ase Rɔma diaki wolo oko lowolo. Danyɛlɛ mbelɛka diwomba ɔnɛ “ana w’anto,” mbuta ate anto k’anto.d Anto walɔmbwama oma le Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wambotatɛ mpangakala diaha vɔ mɛngiyama ndo wambotatɛ ndjâtɛ akambo amɔtshi vɔamɛ. Vɔ wekɔ lo mbidjɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre wekamu diaha diɔ mbaolɛ la wolo wele oko lowolo. Ndo nto, tokanyi t’ɔtɔmbɔkwɛlɔ ndo tɔvɔtɛ tasalawɔ dia nsɔna ewandji lo yoho ya lokolonganya tambokitshakitsha wolo wele la wanɛ walɔmbɔla diaha mbahemɛ wedja wa l’andja w’otondo. Mbokɛmaka di’ɛtɛkɛta waki Danyɛlɛ w’ɔnɛ “diulelu [di]ayuyala etenyi wulu etenyi wodu wodu” wekɔ lo kotshama.—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. a) Kakɔna kayokomɛ “akaka” wa lohingu? b) Onde woho wele lohingu la woke la mpita ya l’ekolo efula ekɔ la kitshimudi?

¹⁰ Lo ntambe 21 kɛnɛ, wodja wa Grande-Bretagne l’États-Unis wekɔ lo ntetemala monga la lɔngɛnyi la ma ma lo kimanyiyana ndo nkamba kâmɛ l’akambo wa pɔlitikɛ. Prɔfɛsiya yendana la lohingu la woke ndo la nyama ka ngala mɛnyaka dia diolelo diolɛ kakianɛ, mbutate ate Amɛrikɛ l’Angleterre, hadiotɔhɛnama oma le diolelo dikina di’ana w’anto. Kânga mbele diolelo sɔ wɔdu ndeka ndo ekolo wa lowolo, diɔ hadiotoshishɔ dɔamɛ.

¹¹ Onde lofulo la mpita ya l’ekolo wa lohingu la woke lekɔ la kitshimudi? Tolembete dia lo waɛnɛlɔ akina, Danyɛlɛ ekɔ lo ntɛkɛta dia toshifidi tɔmɔtshi shikaa, ɛnyɛlɔ, lofulo la nseke yele l’ɔtɛ wa nyama ya ngala. Toshifidi tɔsɔ tekɔ la kitshimudi. Koko Danyɛlɛ kombuta lofulo shikaa la mpita ya l’ekolo wa lohingu. Ɔnkɔnɛ, mɛnamaka dia toshifidi shikaa mbele la kitshimudi, koko aha woho wele lohingu la anya ahende, l’akaka ahende kana la mpita ya l’ekolo efula. Danyɛlɛ hate dia kana mpita shɔ yekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba. Diɛsɛ l’elembetshielo ɛsɔ, sho koka mbuta ɔnɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre ekɔ diolelo diâmɛ diayotetemala nɔmbɔla polo lam’ayohanɔ “dive” oma l’olongo (mbuta ate Diolelo diaki Nzambi) dia ndjɔkɔmɔla akaka wa lohingu la woke.—Dan. 2:45.

ƆTƐ W’ESAMBELE LA NYAMA KA NGALA KELE LA NSEKE HIENDE

12, 13. Nyama ka ngala kele la nseke hiende ekɔ didjidji dia na, ndo kakɔna kasalatɔ?

¹² Kânga mbele Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diekɔ etenyi lowolo, etenyi diwomba, waɛnɛlɔ wakɛnyi Joani mɛnyaka dia diolelo sɔ diayotetemala mbolɛ polo ndo lo nshi y’ekomelo. Lo ngande? Joani akɛnyi nyama ka ngala kaki la nseke hiende kakatɛkɛtaka oko dragɔna. Ko nyama ka ngala kamboyɔtɛkɛtama paka lanɛ kɛsɔ kekɔ didjidji dia na? Lam’ele tɔ kekɔ la nseke hiende, mbokɛmaka lâsɔ dia tɔ kengama la waolelo ahende. Lo avɛsa wele l’ɛse anɛ, Joani akayɛna Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre, koko lo yoho kina.—Adia Enyelo 13:11-15.

¹³ Nyama ka ngala kele la nseke hiende tshutshuyaka anto dia vɔ nsala efanelo ka nyama ka ngala kele l’ɛtɛ esambele. Joani akafunde ɔnɛ efanelo ka nyama ka ngala kayɛnama, kayoshishɔ lo tshanda mɔtshi ndo kayonyomoyɛnama nto. Kɛsɔ mɛtɛ mbakakomɛ okongamelo wakasukamɛka oma le Grande-Bretagne la États-Unis. Okongamelo ɔsɔ wakasalema dia nsanganya waolelo wa la nkɛtɛ tshɛ ndo ntɛkɛta lo lokombo lawɔ.e Vɔ wakɛnama l’ɔkɔngɔ wa Ta dia ntondo di’andja w’otondo lo lokombo la Société des Nations. Vɔ wakayoshishɔ l’etatelo ka Ta dia hende di’andja w’otondo. Etena kɛsɔ, ekambi waki Nzambi wakate ɔnɛ lo ndjela prɔfɛsiya ka l’Enyelo, efanelo ka nyama ka ngala kayɛnama nto ndo kɛsɔ mbakayosalema. Tɔ kakayɛnama nto oko O.N.U.—Eny. 17:8.

14. Lande na kataso ɔnɛ efanelo ka nyama ka ngala mbele “khumekanga k’enanei”?

¹⁴ Joani akate dia efanelo ka nyama ka ngala mbele “khumekanga k’enanei.” Lo woho akɔna? Tɔ bu ɔtɛ w’enanɛi wa nyama ka ngala kayatatɛkɛta, koko tɔ kekɔ tsho efanelo ka nyama kɛsɔ. Wedja wakenga efanelo kɛsɔ, djekoleko wodja woleki woke l’atei awɔ, mbuta ate Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbakisha lowandji tshɛ lele la tɔ. (Eny. 17:10, 11) Tɔ kambolongola lowandji la nsala dui dimɔtshi diayokonya akambo wa la nkɛtɛ tshɛ lo kondoko.

EFANELO KA NYAMA KA NGALA KAMBOKADIMWƐ WOMOTO KANGA LOSEKA

15, 16. Womoto kanga loseka ekɔ didjidji dia na, ndo kakɔna kambosala wanɛ wôsukɛ?

¹⁵ Lo ndjela Joani, womoto kanga loseka la didjidji mbahema lâdiko dia nyama ka ngala ka telele, mbuta ate efanelo ka nyama ka ngala. Lokombo la womoto ɔsɔ ko “Babilona ka Wuki.” (Eny. 17:1-6) Womoto ɔsɔ nembetshiyaka ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ, mbuta ate Lokristokristo. Atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wekɔ lo ntshɔkɔla efanelo ka nyama ka ngala ndo wekɔ lo kisɛngiya.

¹⁶ Koko ntatɛ oma ko lushi la Nkumadiɔndjɔ, ashi wa Babilɔna ka Woke, mbuta ate anto ande wôsukɛ wekɔ lo tôme. (Eny. 16:12; 17:15) Ɛnyɛlɔ, etena kakɛnama efanelo ka nyama ka ngala mbala ka ntondo, ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo mbakaleke efula lo wedja wa la Mputu. Koko ɛlɔ kɛnɛ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ efula ndo anto awɔ wamboshisha dilɛmiɛlɔ di’anto efula. Lo mɛtɛ, anto efula mbetawɔka ɔnɛ ndo ɛtɛmwɛlɔ mbele lo kiɔkɔ y’ata walɔma nshi nyɛ. Waa nomb’ewo efula wekɔ lo ntɛkɛta la wolo tshɛ di’ɛtɛmwɛlɔ ntshika ndjatambiya l’awui wa pɔlitikɛ.

17. Kakɔna kayanga komɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi kem’edja, ndo lande na?

¹⁷ Koko teye di’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi hawotoyavwɛ ovwɛvwɛ. Vɔ wayotetemala monga la shɛngiya le nkumi ya dikanga edja ndo etena kayodja Nzambi kanyi l’etema awɔ dia vɔ mbokadimwɛ. (Adia Enyelo 17:16, 17.) Kem’edja, Jehowa ayanga ntshutshuya dikongɛ dia pɔlitikɛ diaki Satana dialɔmbwama oma le O.N.U. dia vɔ kadimwɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. Vɔ wayonya shɛngiya yande ndo wayolanya ekundji ande. Ɛnɔnyi akumi la ntondo, ondo anto efula konongamɛka di’akambo asɔ wayosalema. Ɛlɔ kɛnɛ, womoto kanga loseka ekɔ suke la nsɛlɔ oma l’ɔkɔngɔ wa nyama ka telele kɛsɔ. Koko kɛnɛ kele mɛtɛ ele, nde ayɔkɔ omuse wa mbala kakɔ ɔtɔi.—Eny. 18:7, 8, 15-19.

EKOMELO KA NYAMA YA NGALA

18. a) Kakɔna kayosala nyama ka ngala, ndo dui sɔ diayonga l’etombelo akɔna? b) Lo ndjela Danyele 2:44, Diolelo diaki Nzambi diayolanya waolelo akɔna? (Enda kiombo yele lo lɛkɛ 17.)

¹⁸ L’ɔkɔngɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ nanyema, nyama ka ngala kele didjidji dia mandji ya pɔlitikɛ wayosangana dia ndɔsha Diolelo diaki Nzambi. Lam’ele vɔ hawotokoka nkoma l’olongo, nkumi ya dikanga shɔ yayɔlɔsha wanɛ wele la nkɛtɛ wasukɛ Diolelo diaki Nzambi. Koko, sho tshɛ mbeyaka kɛnɛ kayosalema. (Eny. 16:13-16; 17:12-14) Danyele mɛnyaka dikambo dimɔtshi diendana la woho wayokomɛ ta di’ekomelo sɔ. (Adia Danyele 2:44.) Nyama ka ngala kɔtɛkɛtami lo Enyelo 13:1, efanelo katɔ ndo nyama ka ngala kele la nseke hiende tshɛ wayolanyema.

19. Eshikikelo kakɔna kakokaso monga la tɔ, ndo kakɔna kahombaso nsala l’etena kɛnɛ?

¹⁹ Tekɔ lo nsɛna l’etena kolɛ ɔtɛ w’esambele. Ndoko ɔtɛ okina wa nyama ka ngala wayolɛ nto la ntondo ka tɔ nanyema. Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre mbayotetemala mbahemɛ andja w’otondo polo lam’ayolanyema ɛtɛmwɛlɔ wa kashi tshɛ. Waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ ndo wa Joani wambokotshama lo yɛdikɔ y’efula. Ɔnkɔnɛ, tekɔ l’eshikikelo ɔnɛ elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi ndo ta di’Aramangɛdɔna diaya kem’embe. Diɛsɛ ko Nzambi ambotatewoyisha akambo asɔ la ntondo. Ko onde tayodja yimba l’ɛhɛmwɛlɔ watosha prɔfɛsiya shɔ? (2 Pet. 1:19) Ɔnɛ mbele etena ka sho tetshi lo wedi wa Jehowa ndo nsukɛ Diolelo diande.—Eny. 14:6, 7.

Ambola w’oma le ambadi

Etena kakɔna kakakome Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya lo Bible?

▪ Lohingu la woke lakɛnyi Nɛbukadinɛza halembetshiya mandji tshɛ yakahemɛ andja w’otondo. (Dan. 2:31-45) Koko, lɔ mɛnyaka mandji tshanu yakolɛ ntatɛ oma l’etena kakasɛnaka Danyɛlɛ ndo yakahɛnyahɛnya ekambi waki Nzambi.

Elembetshielo wa Danyɛlɛ mɛnyaka ɔnɛ Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diayotomba oma lo Diolelo di’ase Rɔma, koko hadiotodilɛndja. Danyɛlɛ akɛnyi dia lowolo laki l’ekala wa lohingu lɔsɔ mpolɔ polo ndo lo akaka la mpita (koko lowolo sanganyema la diwomba lo akaka la mpita.)a Elembetshielo ɛsɔ mɛnyaka dia Diolelo di’ase Amɛrikɛ l’Angleterre diakahombe ntomba oma l’ekala wa mbolo wa lohingu la woke. Awui wakete mɛnyaka dia ngasɔ mbediɔ. Grande-Bretagne, mbuta ate wodja waki l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Diolelo di’ase Rɔma, akatatɛ mbahemɛ andja w’otondo l’ekomelo ka ntambe 18. L’ɔkɔngɔ diko, États-Unis d’Amérique akayongaka wodja wa woke. Koko lâsɔ tshɛ ko lowandji l’esambele lakahombe mbahemɛ andja w’otondo latakengama. Lande na? Nɛ dia l’etena kɛsɔ ko Grande-Bretagne l’États-Unis watonge kâmɛ. Vɔ wakayonga kâmɛ paka lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo.

Oya l’etena kɛsɔ, “ana wa diulelu” wakasambishaka l’ohetoheto djekoleko l’États-Unis lɛnɛ ele Bɛtɛlɛ kawɔ kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo. (Mat. 13:36-43) Akristo w’akitami wakasambishaka l’ohetoheto lo wedja wakalɔmbwamaka oma le Diolelo di’ase Grande-Bretagne. Etena kakatatɛ Ta dia ntondo di’andja w’otondo, ase Amɛrikɛ l’Angleterre wakokana dia vɔ ndɔshana l’atunyi awɔ. Ndo nto, lam’ele anto wakonge la ngandji k’efula ka wedja awɔ l’ɔtɛ wa ta, vɔ wakahetsha kanula ya “umuntu,” wakashimbe ekanda ɛmɔtshi wakawatondja ndo wakadje wanɛ wakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo lo lokanu.—Eny. 12:17.

Lâsɔ, lo ndjela prɔfɛsiya ya lo Bible, lowandji l’esambele kombahemɛ andja w’otondo otsha l’ekomelo ka ntambe 18 etena kakakome Grande-Bretagne wodja wa woke, koko lɔ lakayɛnamaka l’etatelo ka lushi la Nkumadiɔndjɔ.b