Tshapita ya Dikumi L’ɔtɔi

Etena K’oyelo Wa Mɛsiya Kambeyama

1. Lam’ele Jehowa mboleki mbeya nɔnga akambo lo tena diahombawɔ ntshama, dui diakɔna diakokaso mbetawɔ?

JEHOWA mboleki mbeya nɔnga akambo lo tena diahombawɔ ntshama. Nde mbalɔmbɔla tena ndo deko tshɛ diendana l’olimu ande. (Etsha 1:⁠7) Awui tshɛ wakandadjanga lo tena ndo lo deko sɔ la dia ntshama, aha onyake. Hawokoke mbeta pa.

2, 3. Prɔfɛsiya kakɔna kakalekaka Danyɛlɛ mbidja yimba, ndo diolelo diakɔna diakolɛka Babilɔna nshi shɔ?

² Lam’ele nde akekaka Afundelo l’etete k’efula, omvutshi Danyɛlɛ aki la mbetawɔ ɔnɛ Jehowa ekɔ l’akoka wa kongɛ akambo amɔtshi ko mbâkotsha. Danyɛlɛ akalekaka ndjasha lo prɔfɛsiya yendana l’ohandjwelo wa Jerusalɛma. Jeremiya akafunde kɛnɛ kakawewoya Nzambi lo dikambo dia edja kakahombe osomba w’ekila tshikala tɔngɔ to; Danyɛlɛ akadjaka yimba yande tshɛ lo prɔfɛsiya kɛsɔ. Nde akafunde ate: “L’eleku ka ntundu ka diulelu dia Dariyo, on’a Ahasuero, usi Mediya, lakayala khum’ekanga lu diulelu dia asi Kaladiya​—⁠lu eleku ka ntundu ka diulelu diandi dimi, Danyele, lakalimbitela uma lu afundelu nti: Deku akumi esambeli diayeta ne dia alanyelu wa Jerusalema, uku deku diakatela [Jehowa] umvutshi Jeremiya.”​—⁠Danyele 9:​1, 2; Jeremiya 25:⁠11.

³ Lâsɔ ko Dariyo di’ose Mediya ele owandji wa lo “diulelu dia asi Kaladiya.” Kɛnɛ kakatatshi Danyɛlɛ la ntondo lam’akandashaka kitshimudi y’efundelo wakafundama l’anya l’ehele kakayokotshamaka esadi eto. Diolelo di’ase Babilɔna komonga nto. Diɔ ‘diakayokimɔma l’anya w’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya’ l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D.​—⁠Danyele 5:​24-28, 30, 31.

DANYƐLƐ AMBƆLƆMBA JEHOWA LA NDJÂKITSHAKITSHA

4. (a) Kakɔna kakahombamaka di’onto mbɔtɔ l’ɔnɔngɔ a wanɛ wakahombe Nzambi tshungola? (b) Danyɛlɛ ngande wakandatɛka Jehowa awui?

⁴ Danyɛlɛ akeye ɔnɛ ɛnɔnyi 70 wakahombe Jerusalɛma tshikala tɔngɔ to wayanga komɛ. Akandahombe ntsha lâsɔ na? Ndamɛ ekɔ lo totɛ ate: “Dimi lakediya elundji kami utsha le Khumadiondjo [Nzambi], dia mbuyanga lu dombelo l’osengosengo, l’ekilelu ka ma, lu elotelo k’akutu ndu lu etelu k’utuku. Dimi lakalombe [Jehowa Nzambi kami], lakashula kolo.” (Danyele 9:​3, 4) Akahombamaka onto ndjâla l’otema wa dimɛna dia Nzambi mbôka kɛtshi ko mbodja l’ɔnɔngɔ a wanɛ wakandahombe tshungola. (Akambu w’Asi Lewi 26:​31-46; 1 Khumi ya Dikanga 8:​46-53) Aki ohomba monga la mbetawɔ, la yimba y’okitshakitsha ndo la ndjâtshumoya k’efula lo pɛkato yakayɔtɔla ase wodja otsha lo lɔhɔmbɔ lo wodja okina. Diɔ diakɔ diakamɛ Danyɛlɛ nɔmba Nzambi lo dikambo di’ase wodja ande, wanɛ wakasale pɛkato. Ngande wakandâlɔmbɛka na? Nde akakilaka mbo ya ndɛ, akalelaka, akalɔtaka akoto, djembetelo ya ndjâtshumoya ndo y’otema waha la lokeso.

5. Lande na kakakoke Danyɛlɛ shikikɛ ɔnɛ ase Juda wayokalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ?

⁵ Prɔfɛsiya kaki Jeremiya kakasha Danyɛlɛ elongamelo, nɛ dia tɔ kakɛnyaka ɔnɛ ase Juda wayokalola esadi lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ ya Juda. (Jeremiya 25:12; 29:10) Lo mɛtɛ, Danyɛlɛ aki la mbetawɔ ɔnɛ esambelo kayoya le ase Juda wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ nɛ dia pami kakawelɛka Kurɔ akashile tatɛ mbolɛ oko nkumekanga ka Pɛrɛsiya. Isaya akatatshi ɔnɛ Kurɔ mbayoyonga ehomɔ kayoyotshungola ase Juda dia vɔ ntshɔ ko nyomotohika Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ kayɔ. (Isaya 44:28–45:⁠3) Koko Danyɛlɛ kombeyaka woho wakahombe awui asɔ ndjokotshama. Diɔ diakɔ diakandatetemala la sɛngasɛnga Jehowa.

6. Danyɛlɛ akandasuya lo dɔmbɛlɔ?

⁶ Danyɛlɛ akaleke tɛkɛta dia kɛtshi la ɔlɔlɔ w’otema waki Nzambi. La ndjâkitshakitsha tshɛ, nde aketawɔ ɔnɛ ase Juda wakasale pɛkato nɛ dia wakatɔmbɔkɔ, wakoke ɛlɛmbɛ wa Jehowa ɔkɔngɔ ndo wakɔnyɔla amvutshi ande. Nzambi mɛtɛ komindja ‘lam’akandâhandjola l’ɔtɛ w’ɔtɔmbɔkwɛlɔ awɔ.’ Danyɛlɛ akalɔmbɛ ate: “Khumadiondjo li, shu tambuyala la ufutanu lu dundji, shu la khumi ya dikanga yasu, ewandji asu, ndu washesu, ne dia shu takakutshela kolo. Ketshi la edimanyelu keko le ye, we Khumadiondjo [Nzambi kaso], ne dia shu takakotombokwela. Shu kunanga diui diaye we [Jehowa Nzambi kaso], dia ndjela elembe aye uma le ekambi aye amvutshi. Mete, shu Isariyele tshe takahedia elembe aye, taketola diaha shu nkitanyia elembe aye. Okone mananu la dokoloko wakafundama lu elembe wa Mose, ukambi aye, we [Nzambi], wakayala le su, ne dia shu takakutshela kolo.”​—⁠Danyele 9:​5-11; Etumbelu 19:​5-8; 24:​3, 7, 8.

7. Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ Jehowa komindja ndoko yema lam’akandetawɔ di’ase Juda ntshɔ lo lɔhɔmbɔ?

⁷ Nzambi akatate ase Isariyɛlɛ mpokoso yakawakoke ndjohomɔ naka vɔ monga l’ohedia otsha le nde ndo mɔnyɔla sheke yakandadje la wɔ. (Akambu w’Asi Lewi 26:​31-33; Euhwelu k’Elembe 28:15; 31:17) Danyɛlɛ mbetawɔka dia awui wasala Nzambi wekɔ losembwe; nde ate: “We ambushidiya aui wakayati lu dikambu diasu, ndu lu dikambu di’embuledi asu wakatolombolaka lam’ambuyututumela elanyelu kene ka wuki, ne dia dikambu ne diakayala la Jerusalema, diatayala nduku l’esi ulungu w’utundu. Uku akafundama akambu ane lu elembe wa Mose, mbambuya elanyelu kene tshe le su, keli shu kunkosengasenga we [Jehowa Nzambi kaso]. Shu kunkadimo uma lu ehedia asu kuyanga mbidja tukanyi tasu lu akambu aye wa mete. Okone [Jehowa] akatulamela elanyelu kene. Ku we akatutumelato, ne dia we [Jehowa Nzambi kaso], eko ololo lu elimu tshe watuyutshaka, keli shu nkunkitanyia diui diaye.”​—⁠Danyele 9:​12-14.

8. Ɛsɛngɔsɛngɔ waki Danyɛlɛ otsha le Jehowa wakalekaka mendana la dui diakɔna?

⁸ Danyɛlɛ hayange dia mɛnya di’oko anto ande kontsha ndoko kɔlɔ. Vɔ wakasunganaka mɛtɛ ntshɔ otsha lo lɔhɔmbɔ, ɔnkɔnɛ wetawɔnde ate: “Shu takatshi kolo, takatshi kolo efula.” (Danyele 9:15) Aha paka ekomelo k’asui keto mbayangande. Ɛsɛngɔsɛngɔ ande ndekaka mendana la lotombo ndo la kɛnɛmɔ kaki Jehowa. Naka Nzambi kimwɛ ase Juda pɛkato yawɔ ko mbakaloya lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ, kete nde ayokotsha daka diakandalake l’onyɔ wa Jeremiya ndo ayetɛ lokombo lande ekila. Danyɛlɛ ambɔsɛngasɛnga Nzambi ate: “Khumadiondjo li, dimi lambukosengasenga nti: Uma lu wuki w’ololo aye, unya kele kaye la ududu aye uma l’usumba aye, Jerusalema, ukungu aye w’ekila. Ne dia uma lu kolo yasu ndu uma lu kolo ya washesu, Jerusalema la wudja aye wambuyala engo ka dionyo le waku tshe weli l’utshimba asu.”​—⁠Danyele 9:⁠16.

9. (a) Danyɛlɛ ambodihiya dɔmbɛlɔ diande l’ɛsɛngɔsɛngɔ akɔna? (b) Kakɔna kakashaka Danyɛlɛ kandji l’asolo, ko ngande wakandɛnya woho wakandɔsaka lokombo la Nzambi la nɛmɔ di’efula?

⁹ Danyɛlɛ ambotetemala nɔmba Nzambi oma k’ɛse otema, ata ate: “Kakiane we [Nzambi kaso], uki dombelo diami la esengosengo ami, dimi ukambi aye. Ndu ne dia lutumbu laye, we Khumadiondjo, ohetsha elundji kaye ngaingai ladiku di’etemwelo kaye kakalanyema. [Nzambi kami], uhuki tui, ulungi, udihuli ashu aye, endi alanyelu asu ndu usumba wakawetaka lukumbu laye. Shu hatutukosengasengaka uma l’ololo asu, keli uma lu ketshi kaye ka mamba. [Jehowa] li, ulungi; [Jehowa] li udimanyia; [Jehowa] li uhuke tui! Ne dia dikambu diaye, we [Nzambi kami], ndu ne dia watetaka usumba aye la wudja aye lukumbu laye, utshi, tutshimbatshimbaki.” (Danyele 9:​17-19) Naka Nzambi kombetawɔ kimwɛ wodja ande ndo akâtshike lo lɔhɔmbɔ ko mbetawɔ dia Jerusalɛma, osomba ande w’ekila, tshikala tɔngɔ to pondjo pondjo, onde wedja ekina watowɔsa oko Owandji w’Andja w’Otondo? Kema wotoyota ɔnɛ Jehowa kokoka memala la ntondo ka tozambizambi t’ase Babilɔna? Lokombo laki Nzambi mɛtɛ lotoyɔnyɔma, ndo dui sɔ mbakalekaka mbisha Danyɛlɛ pâ l’asolo. Lo mbala 19 yatama lokombo laki Nzambi, Jehowa, lo dibuku dia Danyɛlɛ, lɔ tanemaka mbala 18 lo dɔmbɛlɔ nɛ!

NGABIRIYƐLƐ AMBOYA ESADI ETO

10. (a) Akɔna akatomama otsha le Danyɛlɛ, ndo lande na? (b) Lande na kele Danyɛlɛ mbelɛka Ngabiriyɛlɛ ɔnɛ “untu”?

¹⁰ Wonya watetemala Danyɛlɛ la nɔmba, ondjelo Ngabiriyɛlɛ amboya. Nde la nde ate: “Danyele li, dimi lambuya kakiane dia ndjuketsha akambu wa yimba ndu wa ewu! Kam’akayatatela nomba, diui diakayi, ku dimi lambuya dia ndjukuteladio, ne dia we eko ulangimi. Okone ukani yimba lu dikambu ne, ulimbiteli enelo kene.” Ko lande na kelɛ Danyɛlɛ “Ngabiriyele [ɔnɛ] untu” na? (Danyele 9:​20-23) Lam’akayangaka Danyɛlɛ dia shihodia kitshimudi ya ɛnɛlɔ kakandɛnyi ntondo ka wombe wa mbudi la ɔkɔkɔ w’omi, “efanelu k’untu” kakɛnama la ntondo kande. Ɔsɔ aki ondjelo Ngabiriyɛlɛ, mbakatomama dia ndjosha Danyɛlɛ yimba ya mana awui fundo. (Danyele 8:​15-17) Yoho yakɔ yâmɛ mbele, l’ɔkɔngɔ wa dɔmbɛlɔ dia Danyɛlɛ, ondjelo ɔsɔ akaye suke la nde l’efanelo k’onto ko akayɔtɛkɛta la nde oko onto latɛkɛta la osekande onto.

11, 12. (a) Kânga mbele ndoko lɛnɛ aki tɛmpɛlɔ kana dihole dia nambolaka Jehowa elambo la Babilɔna, ase Juda wakayashaka tshɛ le Nzambi ngande akawɛnyaka nɛmɔ diakawashaka elambo wakafundama l’Ɛlɛmbɛ? (b) Bonde kakelamɛ Danyɛlɛ ɔnɛ “ulangimi”?

¹¹ Ngabiriyɛlɛ ambokoma “l’etena ka nambula ulambu wa dikolo.” Dihole diakawalambolaka Jehowa elambo diakalanyema kâmɛ la tɛmpɛlɔ la Jerusalɛma, ndo ase Juda waki lo fumbe l’anya w’apanganu w’ase Babilɔna. Ɔnkɔnɛ, ase Juda waki la Babilɔna konambolaka Nzambi elambo. Koko, lo wenya wakafundama l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ dia nambolaka elambo, akasunganaka di’ase Juda waki la Babilɔna, wanɛ wakayashaka le Nzambi, tombola ndo sɛngasɛnga Jehowa. Lam’ele Danyɛlɛ aki onto lakayashaka efula le Nzambi, nde akelamɛ ɔnɛ “ulangimi.” Jehowa, ‘Ɔnɛ loka alɔmbɛlɔ,’ akɔ̂ngɛnangɛna, ko Ngabiriyɛlɛ akatomama esadi eto dia ndjokadimola dɔmbɛlɔ dia mbetawɔ diaki Danyɛlɛ.​—⁠Osambu 65:⁠2.

¹² Kânga mbakandakoke ndjakema naka vɔ monda alɔmba, Danyɛlɛ akatetemala nɔmba Nzambi mbala shato lo lushi. (Danyele 6:​10, 11) Diɔ diakɔ mɛtɛ diakôlangaka Jehowa efula! Lâdiko dia dɔmbɛlɔ, Danyɛlɛ akakanaka yimba l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi ko dui sɔ diakôkimanyiya dia nshihodia lolango laki Jehowa. Danyɛlɛ aki l’etete lo dɔmbɛlɔ ndo akeyaka woho wa mbutɛ Jehowa dikambo ko nde mboka alɔmbɛlɔ ande. Nde akalekaka mɛnya losembwe laki Nzambi. (Danyele 9:​7, 14, 16) Ndo kânga mbakahekɔka atunyi ande monda l’ɛkɔmɔ, Danyɛlɛ akeyaka ɔnɛ nde ekɔ kanga pɛkato lo washo waki Nzambi ndo akasuyaka pɛkato yande aha la mengenga.​—⁠Danyele 6:4; Romo 3:⁠23.

“BINGU AKUMI ESAMBELI” DIA SHIDIYA PƐKATO

13, 14. (a) Awui akɔna w’ohomba wakasholɛ Ngabiriyɛlɛ Danyɛlɛ? (b) “Bingu akumi esambele” yekɔ l’ɛnɔnyi engana, ndo ngande weyaso dui sɔ?

¹³ Danyɛlɛ ambolongola okadimwelo wa mamba lo dɔmbɛlɔ diande! Jehowa hokadimudi tsho dia mbôshikikɛ ɔnɛ ase Juda wayokalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ, koko nde ambowosha ndo yimba ya nde shihodia dui dimɔtshi dioleki ohomba, dui diakɔ ko ɛnamelo ka Mɛsiya wakalakema. (Etatelu 22:​17, 18; Isaya 9:​6, 7) Ngabiriyɛlɛ ambotɛ Danyɛlɛ ate: “Bingu akumi esambeli ya deku yakasonwama lu dikambu dia wudja aye, ndu lu dikambu dia usumba eye w’ekila dia nshidiya uhedia, dia nkumiya kolo, dia ntunga ekesanelu dikambu di’uhedia, la dia nshikike sambu k’ololo pundju; dia nshikike enelo la aui w’akambu wahatayi, ndu dia nkidia [“Ekila k’Ekilami,” NW]. Eyi, ndu ulimbiteli wati: Umaka edjelu k’olembe wa nongosola la mpika Jerusalema ntu, edja ndu eyelu [“ka Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi,” NW], ayuyala bingu esambeli. Ku l’atei a bingu akumi asamalu la hyendi, Jerusalema ayuhikama ntu, esese awo la lungeli lawo wayolongoswama, nshi sho yayuyala nshi ya pa.”​—⁠Danyele 9:​24, 25.

¹⁴ Ɔsɔ mɛtɛ aki lokumu l’ɔlɔlɔ efula! Aha paka ɔnɛ Jerusalɛma ayohikama nto ko ɔtɛmwɛlɔ mbolɔ lo tɛmpɛlɔ k’oyoyo, koko ndo “Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi” ayohomba mɛnama l’etena kakashikikɛma. Awui asɔ wakahombe ndjosalema l’atei wa “bingu akumi esambeli.” Lam’ele Ngabiriyɛlɛ hatɛkɛta dia nshi, lâsɔ bingu shɔ bu ya nshi esambeli l’ɔm’ɔmɔ, yatondja tshɛtshɛ nshi 490, mbut’ate ɔnɔnyi ɔtɔi oto la kasato ɔtɔi k’ɔnɔnyi. Ehikamelo ka Jerusalɛma nto, ɔnkɔnɛ akawataditshi, kâmɛ l’“esese awo la lungeli lawo” akɔshi ɛnɔnyi efula ndeka ndo lâsɔ. Bingu shɔ yekɔ bingu y’ɛnɔnyi. Efula ka dikadimwelo dia Bible dia nshi nyɛ mɛnyaka ɔnɛ lomingu tshɛ ekɔ ɛnɔnyi esambele. Ɛnyɛlɔ, Bible k’Ekila mbutaka ɔnɛ: “Bingu akumi esambeli ya deku.” Lo Bible en français courant, vɔ funda ɔnɛ: “Etena kele l’ɛnɔnyi esambele ndodja l’akumi esambele kakashikikɛma lo dikambo di’ase wodja ayɛ ndo di’osomba w’ekila wodjashiyɛ.” Bible nkina, ɛnyɛlɔ oko Bible de Jérusalem la Traduction Œcuménique de la Bible, shikikɛka kanyi shɔ lo waewoyelo wa l’ɛse k’akatshi.

15. Naa tena sato diakakahanyema “bingu akumi esambeli,” ndo etena kakɔna kakamɛ tena diakɔ?

¹⁵ Lo ndjela ɛtɛkɛta waki ondjelo, “bingu akumi esambeli” yakahombe kahanyema lo tena sato: (1) “bingu esambeli,” (2) “bingu akumi asamalu la hyendi,” la (3) lomingu ɔtɔi. Ekɔ oko ɛnɔnyi 49, ɛnɔnyi 434, la ɛnɔnyi 7​—⁠tshɛtshɛ ɛnɔnyi 490. Tolembete dia ekadimwelo kelɛwɔ ɔnɛ Bible en français courant mbutaka ɔnɛ: “Etena kele l’ɛnɔnyi esambele ndodja l’akumi esambele kakashikikɛma dikambo di’anto wakiyɛ ndo di’osomba w’ekila wodjashiyɛ.” L’ɔkɔngɔ wa vɔ tɔlama lo lɔhɔmbɔ ndo sowa la Babilɔna ɛnɔnyi 70, ase Juda wakahombe ndjôkama kɛtshi lo yoho ya lânde oma le Nzambi l’edja k’ɛnɔnyi 490, mbut’ate ɛnɔnyi 70 ndodja lo 7. Ɛnɔnyi wakatatɛ ‘lam’akawadje didjango dia nɔngɔsɔla ndo mbika Jerusalɛma nto.’ Etena kakɔna kakadjama didjango sɔ na?

“BINGU AKUMI ESAMBELI” YAMBOTATƐ

16. Oko wadita didjango diakandadje, l’oyango akɔna wakakaloya Kurɔ ase Juda otsha lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ?

¹⁶ Sunganaka sho mbidja yimba l’awui asato wa weke wendana l’etatelo ka “bingu akumi esambeli” shɔ. Dui dia ntondo diakatombe l’ɔnɔnyi wa 537 N.T.D., lam’akatondja Kurɔ didjango di’ase Juda kalola lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ. Bible totɛka ɔnɛ: “Kuro, khum’ekanga ka Peresiya, kata ati: [Jehowa Nzambi ka] l’ulungu, akambisha waulelu tshe wa la kete. Ndi kakambisha okende wa dimi ntûhikela luudu la Jerusalema ya la Juda. Untu tshe l’atei anyu leli usi wudja wa [Jehowa, Nzambi k]andi, ayali la ndi! Ndi atshu la Jerusalema ya la Juda, dia ntuhika luudu la [Jehowa, Nzambi ka] Isariyele​—⁠[“luudu lakatanemaka,” NW] la Jerusalema. Lu dihuli tshe diudjashi atshikadi a wudja wa [Jehowa], antu wa lu dihuli diku kawuwasha fesa, paunyi, ahondo, la dungalunga kame la eshasha wa lulangu ne dia luudu la [Nzambi] leli la Jerusalema.” (Ezera 1:​2-4) Mbokɛmaka hwe dia oyango wakatombe didjango sɔ aki dia tɛmpɛlɔ, kana ‘luudu la Jehowa,’ mbikama nto lo dihole diakilɔ ntondo.

17. Lo ndjela mukanda wakawawosha, lande na kakatshu Ɛzɛra otsha la Jerusalɛma?

¹⁷ Dui dia hende diakatombe l’ɔnɔnyi w’esambele wa diolelo diaki Nkumekanga Aratashasha k’ose Pɛrɛsiya (Aratashasha wa Lonya l’Otale, ɔnaki Xerxès I). L’etena kɛsɔ, ofundji Ɛzɛra akande lɔkɛndɔ la ngɔndɔ nyɛi oma la Babilɔna otsha la Jerusalɛma. Nde akatatshɔka la mukanda wa lânde w’oma le nkumekanga, koko mukanda ɔsɔ kombashaka lotshungɔ la mbika Jerusalɛma nto. Lotumu laki Ɛzɛra aki paka dia ‘nɛnga luudu la Jehowa.’ Diɔ diakɔ diele, lo mukanda ɔsɔ, wekɔ lo tɛkɛta dia paonyi, fɛsa, diangɔ di’olimu di’ekila, weshasha, w’eponga, wanu, esɔ, la lɛhɔ dia keketsha ɔtɛmwɛlɔ lo tɛmpɛlɔ, ndo lotshungɔ lakawasha wanɛ wakamba lɛkɔ di’aha futaka elambo.​—⁠Ezera 7:​6-27.

18. Losango lakɔna lakashaka Nehemiya pâ l’asolo ndo ngande wakayoliokaka Nkumekanga Aratashasha?

¹⁸ Dui dia sato diakatombe l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 13, l’ɔnɔnyi wa 20 waki Aratashasha, nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya. Etena kɛsɔ, Nehemiya akôkambɛka oko ɔnɛ lakadjɛka nkumekanga wanu lo dikɔhɔ “l’usumba a wuki wa Susa.” Jerusalɛma akahikama nto lo yɛdikɔ mɔtshi oma le atshikadi wa wanɛ wakakalola oma la Babilɔna. Koko, akambo kondowana lɛkɔ. Nehemiya akoke ɔnɛ ‘wakatola pele dia Jerusalɛma ndo wakatshumbe nkuke yawɔ la dja.’ Dui sɔ diakawosha pâ efula l’asolo, ko nde akayala ɔkɛtshi oto. Lam’akawawombola ɔnɛ bonde keyɛ l’elungi ka lonyangu, Nehemiya akakaloya dui ate: “Khum’ekanga alumbaki pundju. Ukundi ahamayala la elundji ka lunyangu, lam’ambulana usumba len’eli waumbu a wapapa, la kuki yawo yambulungula?”​—⁠Nehemiya 1:​1-3; 2:​1-3.

19. (a) Lam’akawombola Nkumekanga Aratashasha, Nehemiya akandasale ntondo? (b) Nehemiya akandalɔmbɛ, ndo ɛtɛkɛta akɔna wakandate dia mɛnya dia nde aketawɔka ɔnɛ Nzambi akekɛ lonya lo dikambo sɔ?

¹⁹ Ɔkɔndɔ watɛkɛta dia Nehemiya tetemalaka ɔnkɔnɛ: “Ku khum’ekanga akamumbula ntu ati: Kalombaye na? Ku lakalombe [Nzambi ka] l’ulungu. Dimi lakakaluya khum’ekanga diui nti: Khum’ekanga, naka we nangaka, ndu naka dimi ukambi aye lambuhumo lukulu l’olo lu ashu aye, untumi la Juda, utsha l’usumba a waumbu a wapapa dia dimi ntûhika ntu.” Kanyi shɔ yakangɛnyangɛnya Aratashasha, ko nde akasale ɔnkɔnɛ wakayɔ̂lɔmba Nehemiya nto ɔnɛ: “Naka we khum’ekanga nangaka, wambisha mikanda utsha le embuledi wa lu leke la Wedi a Ndjali [ka Eyufaratɛ], dia vo mbetshami edja ndu lam’ayumukuma la Juda; ndu mukanda le Asafu, ulami w’ukunda wa khum’ekanga, dia ndi mbishami etamba wa ntsha kuki y’etangelu lasuki l’etemwelo ndu wa eheli ka lukumbu l’usumba, ndu wa luudu layumutudjase.” Nehemiya akasuya dia Jehowa akadje lonya lo dikambo sɔ, nde akate ate: “Ku khum’ekanga akambisha mikanda ako, ne dia lunya l’ololo la [Nzambi] laki la mi.”​—⁠Nehemiya 2:​4-6.

20. (a) Etena kakɔna kakamɛ ‘ɔlɛmbɛ wa nɔngɔsɔla ndo mbika Jerusalɛma nto’ kotshama? (b) Etena kakɔna kakamɛ “bingu akumi esambeli,” ndo etena kakɔna kakayakomɛ? (c) Tolembetelo takɔna tɛ̂nya ɔnɛ ɔnɔnyi wakamɛ ndo wakakomɛ “bingu akumi esambeli” wekɔ ɛnɔnyi wa mɛtɛ?

²⁰ Kânga mbele wakawasha dikimɔ lo ngɔndɔ ka Nisana, l’etatelo k’ɔnɔnyi wa 20 wa diolelo diaki Aratashasha, “edjelu k’olembe wa nongosola la mpika Jerusalema ntu” kakayomɛ kamba olimu l’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ efula, lam’akakome Nehemiya la Jerusalɛma ko tatɛ olimu ande wa mbika osomba nto. Ɛzɛra akande lɔkɛndɔ la ngɔndɔ nyɛi, koko osomba wa Susa waki lo kilɔmɛtɛlɛ ndekana 320 lo lɛkɛ la ɛstɛ ka Babilɔna, mbut’ate vɔ wakaleke mangana etale la Jerusalɛma. Ondo lâsɔ Nehemiya akatokoma la Jerusalɛma otsha l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa 20 waki Aratashasha, mbut’ate l’ɔnɔnyi wa 455 N.T.D. L’etena kɛsɔ mbakatatɛ “bingu akumi esambeli,” kana ɛnɔnyi 490 wakatama. Vɔ wakahombe ndjokomɛ l’etenyi ka hende k’ɔnɔnyi 36 T.D.​—⁠Enda lo “Etena Kakɔna Kakamɛ Lowandji Laki Aratashasha?” lo lɛkɛ 197.

“MƐSIYA ƆNƆMBƆDI” AMBOTOMBA SƐKƐ

21. (a) Kakɔna kakahombe salema lo “bingu esambeli” ya ntondo, ndo kânga mbaki awui akɔna? (b) Ɔnɔnyi akɔna wakahombe Mɛsiya ndjotomba sɛkɛ, ndo lo ndjela Evanjiliɔ wa Luka kakɔna kakasalema ɔnɔnyi ɔsɔ?

²¹ Ɛnɔnyi engana mɛtɛ wakete la ntondo ka Jerusalɛma ndjohikama nto na? Olimu wa mbika osomba nto wakahombe salema lo “nshi ya pa” l’ɔtɛ w’ekakatanu waki l’asa ase Juda vamɛ ndo wɛnɛ wakayaka oma le ase Samariya ndo oma le anto akina. Tolembetelo tshɛ mɛnyaka ɔnɛ olimu ɔsɔ wakashidiyama lo yɛdikɔ yakoka oya l’ɔnɔnyi wa 406 N.T.D., mbut’ate l’edja ka “bingu esambeli,” kana ɛnɔnyi 49. (Danyele 9:25) Oma lâsɔ, bingu 62, mbut’ate ɛnɔnyi 434 wakahombe ndjêta. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛsɔ, Mɛsiya wakalakema oma ko nshi y’edjedja akahombe ndjotomba sɛkɛ. Naka sho mbadia ɛnɔnyi 483 (49 sanganya la 434) oma l’ɔnɔnyi wa 455 N.T.D., kete tayokoma l’ɔnɔnyi wa 29 T.D. Kakɔna kakete l’etena kɛsɔ na? Luka, ofundji w’Evandjiliɔ, ekɔ lo totɛ ate: “L’eleku ka dikumi l’atanu ka diulelu dia Tiberiyo Kayisa, lam’aki Potiyo Pilata umbuledi wa Judiya la Herode umbuledi wa Ngalili, . . . diui dia [Nzambi] diakayi le Joani, on’a Zekariya, l’usui. Ndi akayi lu beke tshe lasuki la Jorodana, atasambisha dikambu dia batiza k’ekadimwelu k’etema, dia kolo yawo yadimanyemi.” Lo nshi shɔ, “wudja [waki] l’elungamelu” ka Mɛsiya.​—⁠Luka 3:​1-3, 15.

22. Etena kakɔna ndo ngande wakayokomaka Yeso Mɛsiya wakalakema?

²² Joani komonga Mɛsiya wakalakema. Koko, lo ndjela kɛnɛ kakandɛnyi lam’akabatizamaka Yeso y’ose Nazarɛta, oya l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa 29 T.D., Joani akate ate: “Dimi lakenyi [n]yuma ayahulo uma l’ulungu uku fudu ka inga, ku to kakawahema. Dimi kumbeya. Keli lakantumi dia ndjubatiza l’ashi, kakamvutela ati: Untu tshe layuyena [n]yuma ayahulo le ndi, la ambutshikala le ndi, ndi katubatizaka la [nyuma k’ekila]. Dimi lakenyi dikambu so, ku lakasanyia antu nti: On’a [Nzambi] one.” (Joani 1:​32-34) Lam’akandabatizama, Yeso akakome Okitami w’Esɔ mbut’ate, Mɛsiya kana Kristo. Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, ombeki wa Joani wakawelɛka Andɛlɛ akatohomana la Yeso y’okitami w’esɔ ko nde akatotɛ Simɔna Petero ate: “Tambena Mesiya.” (Joani 1:41) Ɔnkɔnɛ, “Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi” akayotomba sɛkɛ l’etena kakashikikɛma mbut’ate l’ekomelo ka bingu 69!

AKAMBO WA LO LOMINGU LA KOMELO

23. Bonde kakahombe “Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi” mvɔ, ndo etena kakɔna kakatshama dui sɔ?

²³ Awui akɔna wakahombe salema lo lomingu la 70 na? Ngabiriyɛlɛ akate ɔnɛ “bingu akumi esambeli” yakashikikɛma “dia nshidiya uhedia, dia nkumiya kolo, dia ntunga ekesanelu dikambu di’uhedia, la dia nshikike sambu k’ololo pundju; dia nshikike enelo la aui w’akambu wahatayi, ndu dia nkidia [“Ekila k’Ekilami,” NW].” Dia dui sɔ kotshama, akahombama dia paka “Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi” mvɔ. Ko etena kakɔna? Ngabiriyɛlɛ akate ate: “L’okongo wa bingu akumi asamalu la hyendi, ukitami w’iso [Mɛsiya] ayunyema, la ndi huyala la ukito. . . . Ndi ayudja la antu efula sheki ya wulu yediko ya lubingu otoi. Ku l’atei w’etenyi otoi ka hendi ka lubingu, ndi ayukumiya ulambu la ulambu wa lutshumba.” (Danyele 9:26a, 27a) Etena ka wolo aki “l’atei w’etenyi otoi ka hendi ka lubingu,” mbut’ate l’etenyi ka lomingu l’ɛnɔnyi la komelo.

24, 25. (a) Oko wakadite prɔfɛsiya, etena kakɔna kakavu Kristo, ndo nyɔi kande la eolwelo kande akakomiya dui diakɔna? (b) Kakɔna kakayokoka ntshama oma lo nyɔi ka Yeso?

²⁴ Olimu wa Yeso Kristo wa kimanyiya anto tshɛ wakatatɛ l’etenyi ka komelo k’ɔnɔnyi wa 29 T.D., ndo wakaviya ɛnɔnyi esato l’etenyi. Oko akawataditshi, Kristo ‘akanyema’ l’etatelo k’ɔnɔnyi wa 33 T.D., lam’akandavu l’otamba w’asui, ko nkimɔ lɔsɛnɔ lande l’onto oko olambo w’etshungwelo lo dikambo di’anto. (Isaya 53:8; Mateu 20:28) L’ɔkɔngɔ wa Yeso mbolɔ ko mɛnama la ntondo ka Nzambi l’olongo ndo mbosha nɛmɔ di’olambo ande wa lɔsɛnɔ l’onto, elambo wa nyama la elambo ekina wakafundama l’Ɛlɛmbɛ komonga nto ohomba. Kânga mbakatetemalaka ɛlɔmbɛdi w’ase Juda nambola elambo edja ndo lam’akayolanyemaka tɛmpɛlɔ ka Jerusalɛma l’ɔnɔnyi wa 70 T.D., elambo ɛsɔ kombetawɔmaka nto le Nzambi. Olambo woleki tshɛ ɔlɔlɔ wakɔshi dihole diawɔ, olambo akɔ hawongaki pondjo l’ohomba wa nambɔmaka mbala la mbala. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafunde ate: ‘Kristo akalambola tshɔi yakɔ y’olambo lo dikambo dia pɛkato lo pondjo . . . Nɛ dia oma lo tshɔi yakɔ y’olambo mbakonyande wanɛ wakidiama kokele lo pondjo.’​—⁠Heberu 10:​12, 14.

²⁵ Kânga mbele pɛkato la nyɔi wekɔ lo tetemala mɛnya anto pâ, nyɔi ka Yeso la eolwelo kande otsha lo lɔsɛnɔ la l’olongo akakotsha prɔfɛsiya. Nyɔi la eolwelo kande ‘akashidiya ohedia, akakomiya pɛkato, akatonge ekesanelo lo dikambo dia munga, ndo akela losembwe.’ Nzambi akanya sheke y’Ɛlɛmbɛ yakatondjaka kɔlɔ k’ase Juda sɛkɛ ndo yakawaɛnyaka ɔnɛ vɔ wekɔ akanga wa pɛkato. (Romo 5:​12, 19, 20; Ngalatiya 3:​13, 19; Efeso 2:15; Kolosai 2:​13, 14) Oma k’etena kɛsɔ, pɛkato y’atshi wa kɔlɔ wayatshumoya kokaka dimanyiyama ndo alanya w’oma lo kɔlɔ kakɔ kokaka mumɔ. Oma l’ekimanyielo k’olambo wa Mɛsiya watonga ekesanelo, wanɛ wele la mbetawɔ wakakoke mbokana la Nzambi. Vɔ wakakoke nongamɛ kondja losha laki Nzambi la ‘lɔsɛnɔ la pondjo oma le Kristo Yeso.’​—⁠Romo 3:​21-26; 6:​22, 23; 1 Joani 2:​1, 2.

26. (a) Kânga mbakavu sheke y’Ɛlɛmbɛ, sheke yakɔna ‘yakalamema lomingu ɔtɔi’? (b) Kakɔna kakasalema l’ekomelo ka lomingu la 70?

²⁶ Lo yoho shɔ mbakanya Jehowa sheke y’Ɛlɛmbɛ oma l’ekimanyielo ka nyɔi kaki Yeso l’ɔnɔnyi wa 33 T.D. Ko lâsɔ, bonde kakokaso mbuta ɔnɛ Mɛsiya ‘akahombe nama wolo wa sheke yakadjama l’anto efula yɛdikɔ ya lomingu ɔtɔi’ na? Sho kokaka mbuta ngasɔ nɛ dia nde akalame wolo wa sheke y’Abarahama. Edja ndo lam’akakomɛ lomingu la 70, Nzambi akashaka ase Hɛbɛru, mbut’ate tokanula t’Abarahama, ɛtshɔkɔ w’oma lo sheke shɔ. Koko l’ekomelo ka “bingu akumi esambeli” y’ɛnɔnyi, l’ɔnɔnyi wa 36 T.D., ɔpɔstɔlɔ Petero akasambisha ose Italiya ɔmɔtshi lakayashaka le Nzambi, lokombo lande Kɔnɛliyo, nde la wa lo luudu lande ndo ase wedja akina. Ndo oma ko lushi lɔsɔ, lokumu l’ɔlɔlɔ lakatatɛ sambishama l’atei w’ase wedja.​—⁠Etsha 3:​25, 26; 10:​1-48; Ngalatiya 3:​8, 9, 14.

27. Dihole diakɔna diakakidiama dielɛwɔ “Ekila k’Ekilami,” ndo woho akɔna wakadiakidiama?

²⁷ Prɔfɛsiya kakatatshi ndo dia okitamelo w’esɔ wa “Ekila k’Ekilami.” Lanɛ, hawɔtɛkɛta di’okitamelo w’esɔ wa Dihole Dioleki Ekila, etenyi ka luudu kakakomɛ l’ɔhɔngɔ ka lo tɛmpɛlɔ ka Jerusalɛma. Lanɛ, tshɛkɛta “Ekila k’Ekilami” mendanaka la dihole diaki Nzambi dia l’olongo. Lɛkɔ mbakatokimɔ Yeso nɛmɔ di’olambo ande w’onto la ntondo ka She. Dihole dia mɛtɛ mɛtɛ dia lo nyuma ndo dia l’olongo diakalembetshiyamaka laa nkɛtɛ lo didjidji oko Dihole Dioleki Ekila dia lo tabɛrnaklɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko dia lo tɛmpɛlɔ diakakitama esɔ ndo diakakitshama lânde diɛsɛ oma lo batismu kaki Yeso ka l’ɔnɔnyi wa 29 T.D.​—⁠Heberu 9:​11, 12.

NZAMBI AMBOSHIKIKƐ PRƆFƐSIYA KAKƆ

28. Alembetshiya ɛtɛkɛta w’ɔnɛ ‘mbidja ɛnɛlɔ la omvutshi ematelo’?

²⁸ Prɔfɛsiya kendana la Mɛsiya k’oma le ondjelo Ngabiriyɛlɛ kakatɛkɛta ndo dia ‘mbidja ɛnɛlɔ la omvutshi ematelo.’ Kɛsɔ mɛnyaka ɔnɛ kɛnɛ tshɛ kakatama lo dikambo dia Mɛsiya​—⁠kɛnɛ tshɛ kakandasale l’ekimanyielo k’olambo ande, ka eolwelo kande, ndo ka ɛnamelo kande l’olongo, kâmɛ l’akambo akina wakasalema lo lomingu la 70​—⁠wakahombe mbidjama ematelo, mbut’ate mbetawɔma oma le Nzambi dia vɔ ndjɛnama dia wekɔ mɛtɛ ndo shikaa. Ɛnɛlɔ kakahombe mbidjama ematelo, dia tɔ mendana paka la Mɛsiya oto. Tɔ kakahombe kotshama le nde ndo l’olimu wakasalaka Nzambi lo tshimbo yande. Di’onto mana ɛnɛlɔ kakɔ fundo, paka nde kokikakatanyisha la Mɛsiya wakalakema. Ndoko onto okina lakoka ndjonya ematelo oma lɔkɔ ko ndjoshihodia kitshimudi yatɔ.

29. Kakɔna kakahombe ndjokomɛ Jerusalɛma yakahikama nto, ndo l’ɔtɛ akɔna?

²⁹ Ngabiriyɛlɛ akatatshi ntondo ɔnɛ Jerusalɛma ayoyohikama nto. Kakianɛ, nde ota di’elanyelo k’osomba ɔsɔ wakawahike nto kâmɛ ndo elanyelo ka tɛmpɛlɔ kawɔ, ate: “Omotshi ayuyulanya usumba la etemwelo. Ekumelu kawo kayuyala uku atuyakaka elula, la ata wayuyalaka edja ndu l’ekumelu; alanyelu wambushikikema. . . . Unanyishi ako ayutsha akambu wuleki wononyi, edja ndu akambu wakasanguyama ntshama lu ekumelu wayuyala la diku diandi.” (Danyele 9:26b, 27b) Kânga mbakahombe elanyelo kɛsɔ ndjosalema l’ɔkɔngɔ wa “bingu akumi esambeli,” tɔ kakahombe ndjoyala etombelo w’oma l’akambo wakasalema lo “lubingu” la komelo, lam’akatone ase Juda dia mbetawɔ Kristo ndo wakawodiake.​—⁠Mateu 23:​37, 38.

30. Lo ndjela ɛkɔndɔ w’akambo wakete wakafundama, ngande wakakotshama dui diakemɛ Owandji woleki mbeya nɔnga akambo lo tena diahombawɔ ntshama?

³⁰ Ɛkɔndɔ w’akambo wakete wakafundama mɛnyaka ɔnɛ l’ɔnɔnyi wa 66 T.D., asɔlayi w’ase Rɔma wakalɔmbwama oma le Cestius Gallus, nguvɛrnɛrɛ ka Suriya, wakadinge Jerusalɛma. Kânga mbakahetetalaka ase Juda dia mbalɔsha, asɔlayi w’ase Rɔma wakayɛmbaka adalapo awɔ wa dikishi wakɔtɔ l’etei k’osomba ko wakatatɛ mbutola pele dia tɛmpɛlɔ dia lo lɛkɛ la nɔrdɛ. Wemalelo awɔ lo dihole sɔ akawetɛ ‘ɛngɔ ka wɔnɔnyi’ kakoka mbela elanyelo ka tshɛ. (Mateu 24:​15, 16) L’ɔnɔnyi wa 70 T.D., ase Rɔma wakalɔmbwama oma le Jeneralɛ Titus wakayoya wate kana “elula” ko wakayohandjola osomba la tɛmpɛlɔ kawɔ. Ndoko kɛnɛ kakakoke mbaemɛ, nɛ dia ɔsɔ aki didjango​—⁠‘dui diakashikikɛma’​—⁠oma le Nzambi. Jehowa, ɔnɛ loleki mbeya nɔnga akambo lo tena diawɔ, akakotsha ɔtɛkɛta wakinde nto!

AKAYAKIME?

• Danyɛlɛ akandasɛngasɛnga Jehowa lam’akasukana ekomelo k’ɛnɔnyi 70 wakatshikala Jerusalɛma tɔngɔ to?

• “Bingu akumi esambeli” yakaviya ɛnɔnyi engana, ndo etena kakɔna kakayatatɛ ndo kakayakomɛ?

• Etena kakɔna kakatombe “Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi” sɛkɛ, ndo l’etena kakɔna ka wolo ‘kakandayonyɛma’?

• Sheke yakɔna yakalamema ‘la wolo ayɔ lomingu ɔtɔi lo dikambo di’anto efula’?

• Kakɔna kakasalema l’ɔkɔngɔ wa “bingu akumi esambeli”?

[Kiombo/Osato wa lo lɛkɛ 197]

Etena Kakɔna Kakamɛ Lowandji Laki Aratashasha?

AMBEWI w’ɛkɔndɔ kema la kanyi ɔtɔi lo kɛnɛ kendana l’ɔnɔnyi wakatatɛ diolelo diaki Aratashasha, nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya. Amɔtshi mbutaka ɔnɛ nde akahema l’okudi l’ɔnɔnyi wa 465 N.T.D., nɛ dia Xerxès ɔnɛ laki papa kande, akatatɛ mbolɛ l’ɔnɔnyi wa 486 N.T.D., ndo akavu l’ɔnɔnyi wa 21 wa lowandji lande. Koko, djembetelo yekɔ yɛnya dia Aratashasha akahema l’okudi l’ɔnɔnyi wa 475 N.T.D., ndo ɔnɔnyi wa ntondo wa lowandji l’Aratashasha wakatatɛ l’ɔnɔnyi wa 474 N.T.D.

Efundelo la disɛlasɛla diakawakundola la Persépolis, kapitalɛ k’edjedja ka Pɛrɛsiya, mɛnyaka ɔnɛ Xerxès la papa kande Dariyo I wakolɛka oko nkumi ya dikanga etena kakɔ ɔtɔi. Naka vɔ akɔ ahende wakolɛ kâmɛ l’edja k’ɛnɔnyi 10 ko Xerxès ndjôlɛ ndamɛ ɛnɔnyi 11 l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Dariyo l’ɔnɔnyi wa 486 N.T.D., kete lâsɔ ɔnɔnyi wa ntondo wa lowandji laki Aratashasha aki ɔnɔnyi wa 474 N.T.D.

Djembetelo ya hende mendanaka la jeneralɛ y’ose Athènes yelɛwɔ Thémistocle, ɔnɛ lakalɛndja alembe waki Xerxès l’ɔnɔnyi wa 480 N.T.D. L’ɔkɔngɔ diko, ase Ngirika kondjɔ̂ngɛnangɛna nto ko wakayôfunda ɔnɛ nde ekɔ onkahi wa wodja. Thémistocle akalawɔ ko akatoyanga ekokelo lo mbalasa ka nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya, ko wakôlongola dimɛna lɛkɔ. Lo ndjela ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika welɛwɔ Thucydide, dui sɔ diakatshama lâsɔ ko Aratashasha eke “kaa tatɛ la mbolɛ.” Ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika welɛwɔ Diodore de Sicile mbutaka ɔnɛ Thémistocle akavu l’ɔnɔnyi wa 471 N.T.D. Lam’ele Thémistocle akalɔmbɛ ɔnɔnyi ɔtɔi dia mbeka ɔtɛkɛta w’ase Pɛrɛsiya la ntondo ka nde tɔtɛkɛta la Nkumekanga Aratashasha, lâsɔ mɛtɛ nde akakome l’Asie Mineure la ntondo k’ɔnɔnyi wa 473 N.T.D. Chronique d’Eusèbe, dibuku diakafunde Jérôme, shikikɛka datɛ sɔ. Lam’ele Aratashasha aki “kaa tatɛ la mbolɛ” lam’akakome Thémistocle l’Asiya l’ɔnɔnyi wa 473 N.T.D., Ernst Hengstenberg, nomb’ewo k’ose Allemagne, akate lo dibuku diande dielɛwɔ (Christology of the Old Testament) ɔnɛ lowandji laki Aratashasha lakatatɛ l’ɔnɔnyi wa 474 N.T.D., oko wadishikikɛ ekanda ekina. Nde akate nto ɔnɛ: “Ɔnɔnyi w’akumi ahende wa lowandji laki Aratashasha ekɔ ɔnɔnyi wa 455 la ntondo ka Kristo.”

[Osato]

Lohingu la Thémistocle

[Diagramɛ/Esato wa lo lɛkɛ 188, 189]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

“BINGU AKUMI ESAMBELI”

Bingu 7 62 Bingu 1 Lomingu

Ɛnɔnyi 49 434 Ɛnɔnyi 7 Ɛnɔnyi

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 180]

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 193]