ONDE AKATONGAMA KANA AKAYE OYAYA?

Ekoho kakokɛ oma lo yanyi ka yɔnɔna ya lo Sahara yele la dangi diele oko dia mfɛsa

TƆNƆNA ta lo Sahara (Cataglyphis bombycina) tekɔ l’atei wa tolambalamba taleka mbikikɛ yanyi. Naka yanyi ya la midi ya lo Sahara yambotshutshuya tonyamanyama tatɔlɛka tɔnɔna dia ntshɔ lo dɛdi, yɔnɔna tombaka yema oma lo wooko ayɔ dia ndjoyanga mbo ya ndɛ yele oko tolambalamba tokina takadakemi la yanyi ya wolo.

Wɛɔsa wa laande wa yɔnɔna ya lo Sahara ekɔ l’atei wa diangɔ diawokokɛ oma lo yanyi — [50]

Tɔsɛdingole yema: Demba dia yɔnɔna yele la dangi diele oko dia mfɛsa diekɔ la ekoho kawokokɛ lo yanyi kele la wɛɔsa wa laande laadiko ndo l’emamu ayɔ, koko l’ɛse wɛɔsa bu. Wɛɔsa wasala dia yɔnɔna yele oko mfɛsa monga ngai ngai mbele tubes minuscules y’atshuku asato. Tenyi pende di’oma la ntondo diekɔ la tangangɔ ta totshitshɛ efula laadiko tatanema lo wɛɔsa, etena kele etenyi ka l’ɛse kekɔ ɔsɛlɔ oto. Tɔ kimanyiyaka lo awui ahende. Dui dia ntondo, tɔ salaka dia wɛɔsa ayɔ nkaloya esase wa yanyi wahɛnama otsha lo ahole wosukanyi la yɔ. Dui dia hende, tɔ kimanyiyaka yɔnɔna dia ntutsha laladi laya oma lo dihole dieyɔ. Koko, etenyi ka l’ɛse ka yɔnɔna kele bu la wɛɔsa kaloyaka laladi l’oma lo ahole wotshikitanyi ndo w’oma lo ditshu.a

Wɛɔsa wa laande wa yɔnɔna ya lo Sahara wambonunyɛma ndo wɛnama oko tubes minuscules y’atshuku asato — [10]

Ekoho ka yɔnɔna ya lo Sahara yele oko mfɛsa kawokokɛ oma lo yanyi salaka dia yanyi yakɔmama lo demba diayɔ monga l’ɛse ka 53,6°C. Lo menda etongami ka tshitshɛ kɛsɔ, anyangiyangi wekɔ lo nsala eyangelo dia nsala dikoho dia laande diakimanyiya dia tshitshi monga, aha la nkamba la tovatilatɛrɛ kana dihomɔ dikina.

Kakɔna kafɔnyayɛ? Onde ekoho ka yɔnɔna ya lo Sahara yele oko mfɛsa kawokokɛ oma lo yanyi kakahilɔ lohilɔ? Ko kana kakatongama?

a L’atei wa diangɔ diakimanyiya yɔnɔna shɔ mbele ndo prɔtɛinɛ ya laande yele lo demba diayɔ yahalana esadi l’ɔtɛ wa yanyi ya wolo, yɔnɔna yekɔ la ekolo w’etale wawanganya la ditshu diele la laladi ndo ekolo ɛsɔ mbokimanyiyaka dia ndawɔ efula ndo yɔ yekɔ la akoka wa laande wa mbeteta. Ndo dui sɔ mbokimanyiyaka dia nkalola esadi lo wosho ayɔ.