Olimu wa lo tena tshɛ Lɛnɛ akawankonya

LO Ngɔndɔ ka divwa 7, 1950, lakakome ose nkumbo ka Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn. L’etena kɛsɔ, anangɛso l’akadiyɛso 355 w’oma lo wedja wotshikitanyi ndo waki la ɛnɔnyi lam’asa 19 la 80 mbakakengaka nkumbo ka Bɛtɛlɛ kɛsɔ. Efula ka l’atei awɔ waki Akristo w’akitami.

WOHO WAKAMATATƐ KAMBƐ JEHOWA

Lakeke dia kambɛ ‘Nzambi kaso k’ɔngɛnɔngɛnɔ’ oma le mama. (1 Tim. 1:11) Mama akatatɛ kambɛ Jehowa etena kakimi dikɛnda. Lo Ngɔndɔ k’esambele 1, 1939, lam’akamakotsha ɛnɔnyi dikumi, lakabatizama lo Losanganya la zɔnɛ (lelamɛ nshi nyɛ ɔnɛ Losanganya l’otshimbedi) l’osomba wa Colombie l’États-Unis. Takatshumana anto oko lokama lo luudu lɔmɔtshi la tshitshɛ lakatalowɛ dia mpokamɛ sawo diakadjama l’eshinga diaki Rutherford diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Lowandji la hiadi kana lotshungɔ.” Etena kakakome sawo diakɔ l’atei atei, olui ɔmɔtshi w’anto wakɔtɔ lo luudu lakiso. Vɔ wakalanya lokuke, wakatohandjola ndo wakatotondja l’andja w’osomba. Takatotshumana lo fɛrmɛ k’ɔnangɛso ɔmɔtshi suke l’osomba ndo lɛkɔ mbakatatomanaka ekongelo ka losanganya. L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ ɔsɔ mbahamohɛki pondjo lushi lakamabatizama.

Mama akasale la wolo dia mbodiami lo akambo wa mɛtɛ. Kaanga mbaki papa onto ɔlɔlɔ ndo ombutshi w’oshika, nde kondekaka ndjasha l’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ kana lo lonyuma lami. Mama nde la Ɛmɛnyi ekina wa l’etshumanelo ka Omaha, wakambisha ekeketshelo kakimi la tɔ ohomba.

LAKAYOTSHIKITANYAKA OYANGO

Etena kakimi suke la mana kalasa ya sekɔndɛrɛ, lakahombe mbɔsa yɛdikɔ yendana la kɛnɛ kahombami nsala. Mbala tshɛ kakawatoshaka dikimɔ dia woke, lakakambaka oko ombatshi mboka wa lo vakashi (welamɛ nshi nyɛ ombatshi mboka wa tshanda) dimi l’asekami.

Ɛlɔngɔlɔngɔ ehende w’enyemba w’Ɛmɛnyi wa Jehowa waki oma la nongola dipɔlɔmɛ lo kalasa k’esambele ka Ngiliyadɛ, mbuta ate John Chimiklis nde la Ted Jaracz wakatomama oko emendji weteta l’ɛtshi kaso ka nkɛtɛ. Lakambe heyama etena kakamoke dia vɔ waki l’ɛnɔnyi akumi ahende l’ɛmɔtshi eto. L’etena kɛsɔ ko lele l’ɛnɔnyi 18 ndo laya suke la mana kalasa ya sekɔndɛrɛ. Laakohɔ woho wakamimbola ɔnangɛso Chimiklis dia mbeya kɛnɛ kayomosala lo lɔsɛnɔ. Etena kakamawotɛ, nde akakeketsha ate: “Aha la ntshimbatshimba, kamba olimu wa lo tena tshɛ. Wɛ heye lɛnɛ ayokokonya olimu ɔsɔ.” Dako sɔ, mbidja ndo ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ k’anangɛso akina, kakonge la shɛngiya ya wolo le mi. Diakɔ diele l’ɔkɔngɔ wa dimi mana kalasa, lakatatɛ nkamba oko ombatshi mboka lo 1948.

WOHO WAKAMAYƆTƆ LO BƐTƐLƐ

Lo Ngɔndɔ k’esambele 1950, dimi l’ambutshi ami takatshu dia tɔɔtɔ lo losanganya la wedja efula lakasalema lo sɛkɛ dia Yankee l’osomba wa New York. Etena kakiso lo losanganya lɔsɔ, lakɔtɔ lo losanganya la wanɛ walanga mbɔtɔ lo Bɛtɛlɛ. Lakalodia dɛmandɛ dia mbɔtɔ lo Bɛtɛlɛ.

Kaanga mbaki papa kotonaka dimi nkamba olimu w’ombatshi mboka ndo mbidjasɛ la ngelo, nde akalongamɛka dia dimi kimɔka yema ya dikuta dikambo di’ofutelo wa luudu ndo dia yangɔ ya ndɛ. Lushi lɔmɔtshi, l’etatelo ka Ngɔndɔ k’enanɛi, lam’akamatatshɔka toyanga olimu, lakatemadi lo dihole diakawatotomɛka mikanda, ko lakɛnyi mukanda ɔmɔtshi wakawantomɛ oma la Brooklyn. Nathan Knorr akanfundɛ lo mukanda akɔ ate: “Lakalongola dɛmandɛ diayɛ. Lambɛna dia wɛ mbetawɔka dia ntshikala lo Bɛtɛlɛ polo ndo lo nyɔi kayɛ. Dimi nangaka wɛ ndja lo Bɛtɛlɛ lo adrɛsɛ wa 124 Columbia Heights, Brooklyn, New York, lo Ngɔndɔ ka divwa 7, 1950.”

Etena kakakalola papa la ngelo oma l’olimu lushi lɔsɔ, lakawotɛ dia lambokondja olimu. Nde akambutɛ ate: “Dimɛna dia mamba. Ko olimu akɔna?” Lakookadimola nte: “Lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn ndo wayotoshaka dɔlara 10 lo ngɔndɔ.” Nde akanyange yema, ko akayombutɛ ɔnɛ naka yɛdikɔ shɔ mbamboyɔsa, kete wɛ pombaka nsala la wolo dia ndjikotsha. Kombeta edja oma laasɔ, papa akayobatizama lo losanganya la woke la wedja lakasalema lo sɛkɛ dia Yankee lo 1953.

Lakangɛnangɛna efula lo woho wakelamɛ Alfred Nussrallah w’osekami ombatshi mboka lo Bɛtɛlɛ lo datɛ diakɔ diaamɛ ndo dimi la nde mbakasambe. Nde akayotshuka ndo akayotshɔ nde la wadɛnde lo Kalasa ka Ngiliyadɛ. L’ɔkɔngɔ wa kalasa, vɔ wakatomama oko waa misiɔnɛrɛ la Liban ndo wakayokalola l’olimu w’otshimbedi lo États-Unis.

ELIMU WA LO BƐTƐLƐ

Olimu ami wa ntondo wakamakambe lo Bɛtɛlɛ aki lo departɛma di’okakatanyelo w’ekanda. Okanda wa ntondo wakatakakatanya aki La religion a-t-elle servi l’humanité ? L’ɔkɔngɔ wa dimi nkamba lɛkɔ ngɔndɔ enanɛi, lakayotomamaka dia tokamba lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo diakendamaka oma le ɔnangɛso Thomas Sullivan. Aki tshondo ya diɛsɛ lo woho wakamakambe la nde, wakamakondja ewo k’akambo wa lo nyuma ndo diewo nɛ dia nde akasale ɛnɔnyi efula l’okongamelo.

L’ɔkɔngɔ wa dimi nkamba ɛnɔnyi oko esato lo departɛma diendana l’awui w’esambishelo, lushi lɔmɔtshi Max Larson laki omendji wa departɛma di’otondjelo w’ekanda akambutɛ ate ɔnangɛso Nathan Knorr ekɔ lo nanga mɛnana la yɛ. Lakayambola dia mbeya kana lambosala munga kɛmɔtshi. Lakayokitshakitsha lomu etena kakambutɛ ɔnangɛso Knorr ate lekɔ lo nanga mbeya kana wɛ kombolaka ntomba esadi oma lo Bɛtɛlɛ. Nde aki l’ohomba wa mbeya dia kana dimi koka tokamba lo tshanda mɔtshi lo biro kande. Lakookadimola nte dimi bu l’akumi wa ntomba oma lo Bɛtɛlɛ. Lakalongola diɛsɛ dia nkamba lo biro kande l’edja k’ɛnɔnyi 20 wakayelana.

Mbala efula, dimi mbutaka dia totomeya pondjo akambo wambomeya etena kambomokamba l’anangɛso wa lo Bɛtɛlɛ wele oko Sullivan, Knorr, Henschel, Klaus Jensen, Max Larson, Hugo Riemer ndo Grant Suiter.a

Anangɛso wakakambe la mi wakayakongɛka dimɛna l’olimu wakawakambaka dia ntɔla okongamelo otsha la ntondo. Ɔnangɛso Knorr aki l’etete k’efula l’olimu ndo nde akakombolaka dia mɛna woho wakatahamaka olimu w’esambishelo. Wanɛ wakakambaka lo biro ande wakashola dia nde mbidjaka anto lo demba. Etena kakiso kɔmbɔtɔnɛka lo tokanyi, nde akongaka suke dia tohokamɛ ndo akayaɛkɛka le so.

Lo diaaso dimɔtshi, ɔnangɛso Knorr akambutɛ ohomba wa nkotsha ɛkɛndɛ wɔsama oko totshitshɛ. Ɛnyɛlɔ, nde akambutɛ dia etena kakinde omendji wa departɛma di’otondjelo w’ekanda, lushi lɔmɔtshi ɔnangɛso Rutherford akootelefɔnɛ ate: “Ɔnalengo Knorr, etena kayoyoya ndjɔlɛ diangɔ dia la midi, kombela gɔmɛ. Lekɔ l’ohomba ayɔ lo biro.” Ɔnangɛso Knorr akambutɛ ate dui dia ntondo diakandasale ele, ntshɔ lo luudu lombawɔ diangɔ dia biro, tɔsa gɔmɛ ko mbidja l’abenga. Oma laasɔ, ko nde ntɔla gɔmɛ shɔ la midi lo biro k’ɔnangɛso Rutherford. Tshelo shɔ yakɛnamaka oko vuiwui ya tshitshɛ, koko yaki ohomba efula le ɔnangɛso Rutherford. Oma laasɔ, ɔnangɛso Knorr akambutɛ ate: “Lekɔ l’ohomba wa kidiyɔ yɔsɔngwami lo biro kami. Lam’alangayɛ, onde wɛ kokaka mbelakamiyɔ pindju tshɛ?” L’edja k’ɛnɔnyi efula, lakasalaka tshɛ dia mbɔtɔlɛkayɔ.

Ɔnangɛso Knorr akambutɛka mbala efula ohomba wa pokamɛka la yambalo etena katɔlɔmbawɔ dia nkotsha ɔkɛndɛ ɔmɔtshi. Lo diaaso dimɔtshi, nde akambisha elembetshielo wa shikaa wendana la woho wa nkotsha ɔkɛndɛ ɔmɔtshi, koko dimi kombohokamɛ la yambalo. Etombelo wakonge la dui sɔ ele, lakayoonyangiyaka. Laki la lonyagu efula, diakɔ diakamoofundɛ mukanda ɔnɛ lambonyanga heyama lo kɛnɛ kakamasale ndo dimi fɔnyaka nte ayoleka dimɛna dimi mumɔ oma lo biro kayɛ. Yema l’ɔkɔngɔ wa la pindju kɛsɔ, ɔnangɛso Knorr akɔtɔ lo biro kami ko akambutɛ ate: “Robert, lakalongodi mukanda ayɛ. Eelo mɛtɛ, wɛ akasale munga ndo takashidi nsawola. Lekɔ l’eshikikelo dia wɛ ayohokamɛka dimɛna. Totetemale l’olimu.” Ɛtɛkɛta ande ɛsɔ wakankeketsha efula.

ETENA KAKAMAYƆSA YƐDIKƆ YA NTSHUKA

L’ɔkɔngɔ wa nkamba ɛnɔnyi enanɛi, lakɛnyi dia ndeka dimɛna ntetemala l’olimu wa lo Bɛtɛlɛ. Koko akambo wakayolanga ntshikitana yema. Etena kakiso lo losanganya la woke la wedja efula lakasalema lo sɛkɛ dia la Yankee ndo la Polo lo 1958, lakɛnana la Lorraine Brookes lakɛnana la mi etena kakinde ombatshi mboka la Montréal, lo Canada lo 1955. Lakanandema efula lo menda ohetoheto ande l’olimu wa lo tena tshɛ ndo woho wakinde suke dia ntshɔ lɛnɛ tshɛ akakokaka okongamelo waki Jehowa mbotoma. Oyango waki la Lorraine aki wa ntshɔ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ. Etena kakandakotsha ɛnɔnyi 22, nde akelamɛ lo kalasa ka 27 kakasalema lo 1956. L’ɔkɔngɔ wa nde nongola dipɔlɔmɛ, nde akatomama oko misiɔnɛrɛ la Brésil. Dimi la Lorraine takayokaloyaka diɔtɔnganelo diakiso lo 1958 ndo nde aketawɔ dia sho tshukana. Takokana dia tshukana l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi, ko sho ntetemala l’olimu wa misiɔnɛrɛ.

Etena kakamatɛ ɔnangɛso Knorr kɛnɛ kakamakongɛ, nde akambutɛ ate ayoleka dimɛna nyu nkonga dia ndjotshukana l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi esato naka nyu nangaka ntshikala lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn. L’etena kɛsɔ di’anto walanga tshukana ntshikala lo Bɛtɛlɛ, ɔmɔtshi l’atei awɔ pombaka takambi ɛnɔnyi dikumi kana ndekana ndo okina ɛnɔnyi esato kana ndekana. Lorraine aketawɔ tokamba ɛnɔnyi ehende lo Bɛtɛlɛ ka la Brésil ndo ɔnɔnyi ɔtɔi lo Bɛtɛlɛ ka la Brooklyn la ntondo ka sho tshukana.

Ɛnɔnyi ehende w’etatelo, takasawolaka paka lo mikanda nɛ dia l’etena kɛsɔ ko sawo dia lo telefɔnɛ eke oshinga wolo ndo mesajɛ wa l’Ɛtɛrnɛtɛ watayala. Etena kakatayotshukana lo Ngɔndɔ ka divwa 16, 1961, taki la diɛsɛ di’ɔnangɛso Knorr ndjosha sawo diaso dia diwala. Ɛnɔnyi esato wakatakongɛ ɛsɔ, wakɛnama oko Lomami la Lomami. Koko lo menda ɛngɛnɔngɛnɔ w’efula wambotokondja l’edja k’ɛnɔnyi 50 wambototshukana, tambɛna dia taki mɛtɛ l’ɛkɔkɔ wa kongɛ ɛnɔnyi ɛsɔ.

WAƐSƐ W’OLIMU

Lo 1964, lakalongola diɛsɛ dia membola Bɛtɛlɛ ya lo wedja efula oko omendji wa zɔnɛ. L’etena kɛsɔ, waa wadi w’emendji wa zɔnɛ kotshindɛka waomɛwɔ lo nkɛndɔ shɔ. Koko lo 1977, emendji wa zɔnɛ wakayotatɛ mbeteta la wadiɛwɔ. L’ɔnɔnyi ɔsɔ, dimi la Lorraine takatshindɛ Grant nde la Edith Suiter dia tembola Bɛtɛlɛ ka l’Allemagne, ka l’Australie, ka la Grèce, ka la Chypre, ka la Turquie ndo ka l’Israël. Lo tshɛtshɛ, lakembola Bɛtɛlɛ oko 70.

Etena kakatatatshɔka tembola Bɛtɛlɛ ka la Brésil lo 1980, takatokoma ndo la Belém, lɛnɛ akakambaka Lorraine olimu wa misiɔnɛrɛ. Takatemadi yema la Manaus dia mɛnana l’anangɛso. Etena kakatatshu dia toyela sawo diakashamaka lo sɛkɛ dimɔtshi dia lɛkɔ, takɛnyi djui y’Ɛmɛnyi mɔtshi woyadjase ndo wamato awɔ kombishanaka mɔyɔ l’atama ndo apami awɔ kombishanaka mɔyɔ l’anya oko akasalaka ase Brésil akina. Lande na?

Vɔ wakaye oma lo ngielongelo mɔtshi y’ase sudi wadjasɛka l’okonda w’Amazone. L’oyango wa mbewɔ nsambiya anto akina hemɔ kɛsɔ, mbakawayadjasɛ vɔamɛ. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, vɔ mɛtɛ wakananda etema aso ndo hatohɛki pondjo ɔngɛnɔngɛnɔ waki lo dungi diawɔ. Kɛsɔ mɛnyaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta w’Isaya w’ɔnɛ: “Ekambi ami wayimba esambu la etema w’ongenongeno.”—Is. 65:14.

TAKATSHƆKWAMA NDO TEKƆ LA LƆSƐNƆ LELE L’OYANGO

Dimi la Lorraine mbohɔka mbala efula ɛnɔnyi ndekana akumi asamalo wambotokambɛ Jehowa. Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula lo woho wambotɔtshɔkwama lo ntshika dia Jehowa tɔlɔmbɔla lo tshimbo y’etenyi ka la nkɛtɛ k’okongamelo ande. Kaanga mbayami bu la wolo wa mbeteta lo wedja efula oko wakamasalaka ntondo, leke la wolo wa kambaka lushi tshɛ oko okimanyedi w’Olui-walɔmbɔla nɛ dia lekɔ lo mbisha ekimanyielo lo kɔmite kalɔmbɔla ndo lo kɔmite k’olimu. Lekɔ la lowando l’efula lo diɛsɛ diele la mi dia nsukɛ olimu w’esambishelo wakambema l’andja w’otondo. Sho mambaka dia mɛna nyemba nyemba y’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka wayasha l’olimu wa lo tena tshɛ nɛ dia vɔ wekɔ l’ekanelo kaki la Izaya lakate ate: “Dim’one, untumi.” (Is. 6:8) Nyemba nyemba y’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka ɛsɔ koka mɛna mɛtɛ k’ɛtɛkɛta wakambutɛ omendji w’otshimbedi ambeta ɛnɔnyi efula ɔnɛ: “Kamba olimu wa lo tena tshɛ. Wɛ heye lɛnɛ ayokokonya olimu ɔsɔ.”