A Kagiso ya Lefatshe e Atametse?

GO RALALA hisitori yotlhe, go ile ga nna le ditogamaano tsa go lere kagiso le maitlamo a go nna mo kagisong a mefuta e e farologaneng. Ka maswabi, go bonala go ile ga nna le dintwa di le dintsi fela thata tseo di dirileng gore a se nne le mosola. Batho ka bontsi ba ile ba bona go le botoka gore ba se ka ba ikaega thata ka ditumalano tsa kagiso le maitlamo ano otlhe.

Lefa go ntse jalo, mo dingwaganyaneng di sekae tse di fetileng, baeladilotlhoko ba le bantsi le bakanoki ba dikgang ba ile ba simolola go akanya gore go diragala sengwe se se farologaneng. Ba ile ba tlhagisa maikutlo a gore lemororo go na le mathata mangwe jaanong maemo a siame sentle gore re nne le kagiso mo lefatsheng lotlhe. “Tsholofelo ya gore dikgotlhang di rarabololwe ka kagiso e nonofile go feta mo ngwageng ope fela fa esale Ntwa ya Lefatshe II e khutla,” go ne ga bolela jalo Stockholm International Peace Institute. Mokwadi mongwe yo o tumileng wa dikgang o ne a tlhotlheletsega go bua jaana ka ntlha ya ditiragalo tse di bofefo tsa kwa Yuropa Botlhaba: “Kagiso mo Lefatsheng e bonala e tla nna gone jaanong go feta mo nakong epe fela fa esale ka Ntwa ya Lefatshe II.” Le eleng lokwalopaka lwa The Bulletin of the Atomic Scientists lo ne lwa supa boikutlo jo bo ntseng jalo. Ka 1988 lo ne lwa busetsa dinaka tsa tshupanako e e tumileng thata ya letsatsi la tshenyego go tloga go metsotso e le meraro pele ga bosigogare go ya kwa morago ka metsotso e le merataro pele ga bosigogare, mme ka April 1990 ya di busetsa gape kwa morago ka metsotso e le lesome pele ga bosigogare.

Dilo tseno tsotlhe di ne tsa dira gore batho ba nne le tsholofelo e e kwa godimo le go tseega maikutlo pele ga fa ntwa ya kwa Botlhaba Gare e simolola. Mme go simolola ka nako eo batho ba bantsi ba bolela gore Ntwa ya Molomo le kgaisano ya dibetsa fa gare ga mebuso e megolo jaanong di fedile. Bangwe ba ne ba fopholetsa dilo tseo dipuso di tla di dirang ka madi otlhe ao di a fokoditseng go a dirisa mo dibetseng. A go ka ne go ntse jalo gore nako jaanong e gorogile ya gore go nne le kagiso ya goyagoile? A merafe eleruri e ithuta go “thula dichaka tsa bōnè magale a megoma, le marumō a cōna dithipa tsa mabèlè.”? (Isaia 2:4) Ke eng seo mabaka a se bontshang?

Dintwa Tse Di Lebetsweng

“Go fela ga ntwa ya molomo le ditirisano tse disha tse di botoka tsa Botlhaba le Bophirima go ile ga raela bangwe gore ba dumele gore jaanong kagiso e gone,” go bolela jalo The Economist ya Lontone. “Ga go a nna jalo. Fa go tlosiwa motswedi o le mongwe o mogolo wa kgotlhang, lefatshe le sala le ntse le na le tse dingwe tse dintsi tse dipotlana.” Dikgotlhang le dithulano tse “dipotlana” tseno ke eng?

Lentz Peace Research Laboratory, lekgotla la patlisiso le le ikemetseng ka nosi la United States, le bega gore go tloga ka September 1990, go ne go na le dintwa di ka nna 15 tseo di neng di lowa go dikologa lefatshe. Tseno di ne di sa akaretse go tlhaselwa ga Kuwait ke Iraq, ka go bo pego eo e ne e bala fela dintwa tseo mo go tsone go ileng ga swa batho ba ka nna sekete ka ngwaga go fitlha ka nako eo. Dingwe tsa dintwa tseno ke tseo di ileng tsa lowa ka dingwaga di le 20 kana go feta. Fa di kopantswe tsotlhe di ile tsa bolaya batho ba le 2 900 000, mme bontsi jwa bano e ne e le baagi. Palo eno ga e akaretse dingwe tsa dintwa tse di tsholotseng madi a le mantsi fela thata tseo di neng di sa tswa go khutla mo ngwageng o o fetileng, jaaka tsa kwa Uganda, Afghanistan, le ya Iran le Iraq.

Go ne ga bolawa batho ba ba ka tshwarang dimilione di le tharo mo nakong eo go neng go tsewa gore lefatshe le mo kagisong ka yone! Seo ka bosone ke matlhotlhapelo. Lefa go ntse jalo, matlhotlhapelo a magolo go feta, ke gore bontsi jwa dintwa tseno di ile tsa lowa lefatshe lotlhe le sa lemoge—le sa di hutsafalele. Ke tseo di ka bidiwang go twe ke dintwa tse di lebetsweng, ereka bontsi jwa tsone—go tsaya puso ka dikgoka, dintwa tsa selegae, go tsogela puso kgatlhanong—di ntse di lowa mo merafeng e e farologaneng e e sa tlhabologang thata. Ga go lebege fa batho ba le bantsi ba merafe e e humileng le e e nang le madirelo, ba ne ba tshwenngwa ke sephatlo sa milione sa batho ba ba bolailweng kwa Sudan, kana nngwetharong ya milione ya batho ba ba bolailweng kwa Angola. Tota ebile, go na le bao ba bolelang gore lefatshe le ile la nna mo lobakeng lwa kagiso lo lo iseng lo ke lo nne gone fa e sale Ntwa ya Lefatshe II e fela ka go bo merafe e e tlhabologileng e ne e sa lwe lemororo go na le dikgotlhang tse dikgolo le go kokoanya dibetsa, merafe e megolo e e nonofileng mo ntweng ga e ise e lwe.

A Go Na le Tsholofelo ya Gore Kagiso E Tla Nna Gone?

Fa e le gore go nna gone ga kagiso go bolela fela fa go sena ntwa ya nuklea ya lefatshe lotlhe, he gongwe mongwe a ka nna a bolela gore merafe e e mo lefatsheng e setse e ile ya nna le katlego nngwe mo maitekong a yone a go batla kagiso. Boikaelelo jwa Mutual Assured Destruction ke jone bo ileng jwa kganela merafe e e nonofileng thata go lwa. A mme seo tota ke yone kagiso? E ka nna yone jang, fa batho ba nnetse go tshelela mo poifong ya gore ba ka nna ba nyelelediwa ruri le ka ponyo ya leitlho? Re ka bua jang ka kagiso, fa, go dikologa lefatshe, batho ba le bantsi ba tshela matshelo a a seng monate, fa dilo tse batho ba tshelang ka tsone di senyegile jaana, mme tebelelo ya bone ya go tshela botshelo jo bo nang le bokao le jo bo kgotsofa-tsang e sentswe ke dintwa, tse dikgolo le tse dipotlana?

Mogapasekgele sa Nobel ebong Elie Wiesel o kile a kwala jaana nako nngwe: “Go tloga bogologolo, batho ba ile ba nna ba bua ka kagiso mme ba sa e fitlhelele. A e ka ne e le fela gore ga re na maitemogelo a a lekaneng? Lemororo re bua ka kagiso, re a lwa. Fa gongwe re a tle re lwe re re re lwela kagiso. . . . Ntwa e ka nna ya bo e le karolo e kgolo ya hisitori mo e ka se kang ya tlosiwa—gotlhelele.”

Bosheng jaana ntwa ya kwa Botlhaba gare e ne ya senya gape sengwe seo se neng se lebega jaaka kagiso. A e ka tswa e le gore batho ba lebeletse kagiso go tswa mo motsweding o o phoso?

[Setshwantsho mo go tsebe 3]

“Losika lono lwa batho ba ba mo lefatsheng lo ka nna lwa iponela kagiso e nna gone eleng kagiso e e tla nnelang ruri e e iseng e nne teng mo hisitoring ya batho.”—Tautona wa Soviet Mikhail Gorbachev, kwa kokoanong ya maemo a a kwa godimo kwa Washington, D.C., U.S.A., ka May 1990.

[Motswedi wa Setshwantsho]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Ditshwantsho mo go tsebe 4]

“Re emetswe ke lefatshe le lesha la kgololesego kwa pele . . . , lefatshe la kagiso e e tla nnelang ruri, koo bagwebi ba tla dirang ka tshiamo le koo dilo tseo di lebegang di ka se kgonege di tla kgonegang gone.”—Tautona wa U.S. George Bush, fa a ne a le kwa kokoanong ya maemo a a kwa godimo ya kgwebo kwa Houston, Texas, U.S.A., July 1990

[Motswedi wa Setshwantsho]

UPI/Bettmann Newsphotos

“Dipota le dikgopolo tse di kileng tsa ne di kganetse batho di a wa. Batho ba Yuropa ba ikakanyetsa isagwe ya bone. Ba itlhophela kgololesego. Ba itlhophela go gololesega mo go tsa itsholelo. Ba itlhophela kagiso.”—Maitlamo a NATO kwa kokoanong ya maemo a a kwa godimo kwa Lontone, Engelane, July 1990

[Motswedi wa Setshwantsho mo go tsebe 2]

Cover photos U.S. Naval Observatory photo (stars); NASA photo (earth)