BOTHATA: Dipapirase le matlalo a diphologolo ke dikwalelo tse di neng di dirisiwa thata ke bakwadi le bakwalolodi ba Baebele.a (2 Timotheo 4:13) Dikwalelo tseno di ne di ka dira jang gore Baebele e nyelele?

Papirase e a gagoga, e tswa mmala e bile e senyega motlhofo. Baithutahisitori ya Egepeto e bong Richard Parkinson le Stephen Quirke ba re: “Fa papirase e senyega, ka iketlo e tswa diphatlha e bo e felela e le lorole. Fa e le mo mabolokelong, e ka nna le bouta kgotsa e ka bola ka ntlha ya bongola e bile e ka jewa ke ditshenekegi segolobogolo motlhwa.” Dipapirase dingwe tse di neng tsa bonwa di ne tsa senyega ka bonako ka gonne di ne di le mo leseding le lentsi kgotsa mo bongoleng.

Dikwalelo tse di dirilweng ka letlalo di ne di sa senyege ka bonako jaaka papirase, mme di ne di ka senyega fa di sa tshwarwe sentle kgotsa di bewa mo dithemperetšhareng tse di kwa godimo, mo bongoleng kgotsa mo leseding.b Dikwalelo tsa matlalo a diphologolo le tsone di ratiwa ke ditshenekegi. Fa buka ya Everyday Writing in the Graeco-Roman East e bua ka dipego tsa bogologolo ya re “ga di ke di nnela ruri, go na le moo, di a onala.” Fa Baebele e ka bo e onetse, molaetsa wa yone o ka bo o nyeletse le yone.

BAEBELE E FALOTSE JANG?: Go ya ka molao wa Bajuda, kgosi nngwe le nngwe e ne e tshwanetse go ‘ikwalela sekaelo sa molao ono mo bukeng’ e leng dibuka tsa ntlha tse tlhano tsa Baebele. (Duteronome 17:18) Mo godimo ga moo, ka lekgolo la ntlha la dingwaga C.E. go ne go na le mekwalo e mentsi ya seatla e e kwalolotsweng ke bakwalolodi ba ditswerere mo e neng e fitlhelwa mo disinagogeng tsotlhe kwa Iseraele tota le kgakala kwa Makedonia! (Luke 4:16, 17; Ditiro 17:11) Go tlile jang gore mekwalo mengwe ya seatla ya bogologolo e nne teng go fitlha gompieno?

Moithuti wa Tesetamente e Ntšha e bong Philip W. Comfort a re Bajuda ba ne ba itsege ka go baya memeno ya Dikwalo mo dinkgwaneng gore e se ka ya senyega. Bakeresete le bone ba ne ba dira jalo. Ka jalo, mengwe ya mekwalo ya Baebele ya seatla ya bogologolo e ne ya fitlhelwa mo dinkgwaneng tsa letsopa, mo diphaposing tse di lefifi, mo magageng le mo mafelong a a seng bongola.

DIPHELELO: Dikarolo di le dintsi tsa mekwalo ya seatla ya Baebele—tse dingwe tsa tsone di nang le dingwaga di feta 2 000—di sa ntse di le gone gompieno. Ga go na buka epe ya bogologolo e e nang le mekwalo e mentsi jaana ya seatla.

BOTHATA: Baeteledipele ba le bantsi ba dipolotiki le ba bodumedi ba ile ba ikemisetsa go dira dilo tse di sa dumalaneng le molaetsa wa Baebele. Gantsi ba ne ba dirisa maemo a bone go thibela batho go nna le Baebele, go e gatisa kgotsa go e ranola. Akanya ka dikai tseno tse pedi:

• Mo e ka nnang ka 167 B.C.E.: Kgosi Antiochus Epiphanes wa losika lwa Ba-Seleucus, yo o neng a pateletsa Bajuda go amogela bodumedi jwa Bagerika, o ne a laela gore dikhopi tsotlhe tsa Dikwalo Tsa Sehebera di nyelediwe. Moitsehisitori e bong Heinrich Graetz o ne a kwala gore balaodi ba Kgosi eo ba ne ba “gagola e bile ba fisa memeno yotlhe ya Molao e ba e bonang le go bolaya batho ba ba neng ba inonotsha le go ikgomotsa ka yone.”

• Metlha ya Bogare: Baeteledipele bangwe ba Katoliki ba ba neng ba galefisitswe ke gore batho ba ne ba rera se se mo Baebeleng go na le dithuto tsa Katoliki, ba ne ba re batho botlhe ba ba neng ba na le dibuka tsa Baebele ke batlhanogi kwantle ga ba ba nang le Dipesalema ka Selatine. Khansele nngwe ya kereke e ne ya ntsha molao wa gore banna ba kereke ya bone “ba batle batlhanogi ka tlhoafalo, ka boikanyegi e bile ba dira jalo gangwe le gape . . . ka go phuruphutsa matlo otlhe le diphaposi tse di kwa tengteng tse go belaelwang gore di ka tswa di na le dibuka tsa Baebele. . . . Ntlo e go fitlhelwang batlhanogi mo go yone e tshwanetse go senngwa.”

Fa baba ba Baebele ba ka bo ba atlegile go e senya, molaetsa wa yone o ka bo o nyeletse.

BAEBELE E FALOTSE JANG?: Letsholo la ga Kgosi Antiochus le ne le dirwa kwa Iseraele mme Bajuda bangwe ba ne ba agile le kwa mafelong a mangwe a mantsi. Tota e bile, baithuti bangwe ba fopholetsa gore mo lekgolong la ntlha la dingwaga C.E., diperesente di feta 60 tsa Bajuda di ne di sa nne mo Iseraele. Mo disinagogeng tsa Bajuda go ne go na le dikhopi tsa Dikwalo—Dikwalo tse di neng tsa dirisiwa ke dikokomana tse di neng di latela go akaretsa le Bakeresete.—Ditiro 15:21.

Mo metlheng ya Bogare, batho ba ba neng ba rata Baebele ba ne ba tswelela ba ranola Dikwalo le go dira dikhopi le fa ba ne ba bogisiwa. Mo bogareng jwa lekgolo la bo15 la dingwaga pele motšhini wa go gatisa o dirwa, go ka tswa go ne go na le dikarolo dingwe tsa Baebele ka dipuo di le 33. Morago ga foo, Baebele e ne ya ranolwa le go gatisiwa ka lobelo lo logolo.

DIPHELELO: Baebele ke buka e e anamisitsweng thata le e e ranotsweng go di gaisa, le fa dikgosi tse di maatla le baruti ba ba nang le maitlhomo a a sa siamang ba ne ba batla go e nyeletsa. E tlhotlheleditse melao le dipuo tsa dinaga dingwe le matshelo a batho ba le dimilione.

BOTHATA: Mathata a a jaaka go onala le go ganediwa ga a ka a nyeletsa Baebele. Le fa go ntse jalo, bakwalolodi le baranodi bangwe ba lekile go fetola molaetsa wa Baebele. Ka dinako dingwe, ba ne ba leka go dira gore Baebele e dumalane le dithuto tsa bone go na le go dira gore dithuto tsa bone di dumalane le Baebele. Akanya ka dikai tseno:

• Lefelo la kobamelo: Mo magareng a lekgolo la bonè le la bobedi la dingwaga B.C.E., bakwadi ba dibuka tsa ntlha tse tlhano tsa Baebele tsa Sesamaria ba ne ba oketsa Ekesodo 20:17 ka mafoko a a reng “kwa Aargaareezem. Mme o tla aga sebeso sa gago koo.” Basamaria ba ne ba batla go dira gore Dikwalo di tshegetse tiro ya bone ya go aga tempele kwa “Aargaareezem” kgotsa Thaba ya Gerisime.

• Thuto ya tharonngwe: Dingwaga tse di kafa tlase ga 300 morago ga gore Baebele e wediwe, mokwadi mongwe yo o dumelang thuto ya Tharonngwe o ne a oketsa 1 Johane 5:7 ka mafoko a a reng “kwa legodimong Rara, Lefoko le Moya o o Boitshepo: boraro jono ke modimo a le mongwe.” Mafoko ao ga a yo mo mekwalong ya ntlhantlha. Moithuti mongwe wa Baebele e bong Bruce Metzger a re: “Go tloga ka lekgolo la borataro la dingwaga go ya pele, mafoko ao a ne a tlhaga gantsi mo mekwalong ya seatla ya Selatine sa Bogologolo le sa Vulgate.”

• Leina la Modimo: E re ka baranodi ba le bantsi ba Baebele ba ne ba re ba kaelwa ke ditlhamane tsa Sejuda, ba ne ba ntsha leina la Modimo mo Dibaebeleng. Ba ne ba emisetsa leina leo ka direto tse di jaaka “Modimo” kgotsa “Morena,” mareo a a dirisiwang mo Baebeleng fa go buiwa ka Mmopi, batho, dilo tsa kobamelo ya maaka le e leng Diabolo.—Johane 10:34, 35; 1 Bakorintha 8:5, 6; 2 Bakorintha 4:4.a

BAEBELE E FALOTSE JANG?: Sa ntlha, le fa bakwalolodi bangwe ba Baebele ba ne ba sa tseye matsapa kgotsa ba tsietsa, ba bangwe ba bantsi e ne e le ditswerere e bile ba le kelotlhoko. Mo magareng a lekgolo la borataro le la bosome la dingwaga C.E., bakwadi ba Masora ba ne ba kwalolola Dikwalo Tsa Sehebera mme ba dira se se bidiwang mokwalo wa Sesora. Pego ya re ba ne ba bala palo ya mafoko le ditlhaka go tlhomamisa gore ga ba dire diphoso. Fa ba akanya gore go dirilwe phoso mo ba kwalololang gone, ba ne ba e kwala kwa thoko. Bamasora ba ne ba sa batle go fetola mokwalo wa Baebele. Porofesa Moshe Goshen-Gottstein o ne a kwala jaana: “Go ya ka bone, go e fetola ka boomo e ne e ka nna tlolomolao e kgolo.”

Sa bobedi, gompieno mekwalo e mentsi ya seatla e thusa baithuti ba Baebele go lemoga diphoso. Ka sekai, baeteledipele ba bodumedi ba ne ba ruta ka dingwagangwaga gore mekwalo ya bone ya Selatine e na le mafoko a a kwalolotsweng jaaka a ntse mo Baebeleng. Le fa go ntse jalo, ba ne ba itsenyeditse mafoko a e seng one mo go 1 Johane 5:7 e go builweng ka yone pelenyana mo setlhogong seno. Phoso eo e ile ya bo ya kwalwa mo Baebeleng e e tlwaelegileng ya Seesemane ya King James Version! Mme go ne ga lemogiwa eng fa mekwalo mengwe ya seatla e sena go bonwa? Bruce Metzger o ne a kwala jaana: “Mafoko ao [a a mo go 1 Johane 5:7] ga a yo mo mekwalong yotlhe ya seatla ya bogologolo (Sesiria, Se-Coptic, Se-Armenia, Se-Ethiopia, Searabia, Se-Slavonic), kwantle ga Selatine.” Seo se dirile gore Dibaebele tse di tlhabolotsweng tsa King James Version le Dibaebele tse dingwe di ntshe mafoko ao a a itsenyeditsweng.

A mekwalo ya seatla ya bogologolo e bontsha gore molaetsa wa Baebele ga o a fetoga? Fa go sena go bonwa Memeno ya Lewatle le le Suleng ka 1947, baithuti ba ne ba kgona go bapisa mokwalo wa Sehebera wa Bamasora le memeno ya Baebele e e neng e kwadilwe dingwaga di feta sekete pelenyana. Mongwe wa batho ba ba neng ba kwala ka Memeno ya Lewatle le le Suleng, o ne a swetsa ka gore momeno o le mongwe “o re naya bosupi jo bo ka se ganediweng jwa gore go kwalololwa ga mekwalo ya Baebele mo dingwageng di feta sekete, go bontshitse gore bakwalolodi ba Bajuda ba ne ba ikanyega e bile ba le kelotlhoko.”

Laeborari ya Chester Beatty kwa Dublin kwa Ireland, e na le dipapirase tsa mo e batlang e le dibuka tsotlhe tsa Dikwalo Tsa Bokeresete Tsa Segerika tse di akaretsang mekwalo ya seatla e e kwadilweng mo lekgolong la bobedi la dingwaga C.E.—dingwaga di le 100 Baebele e sena go wediwa. The Anchor Bible Dictionary ya re “le fa mokwalo wa dipapirase o na le tshedimosetso e ntsi e ntšha, o bontsha gore molaetsa wa Baebele one ga o a fetoga fa o ntse o kwalololwa ka dingwagangwaga.”

DIPHELELO: Mekwalo ya Baebele ya seatla e mentsi e go fetileng dingwagangwaga e le gone, e tlhomamisitse gore molaetsa wa Baebele o boammaaruri go na le go o fetola. Sir Frederic Kenyon o ne a kwala jaana ka Dikwalo Tsa Bokeresete Tsa Segerika: “Ga go na buka epe ya bogologolo e e nang le bosupi jo bontsi jaana jwa bosheng jo bo bontshang gore e boammaaruri e bile ga go moithuti ope yo o ka se dumalaneng le gore mekwalo ya yone e sa ntse e siame.” Moithuti William Henry Green ene o ne a bua jaana ka Dikwalo Tsa Sehebera: “Re ka bua re tlhomamisegile gore ga go tiro epe ya bogologolo e e kileng ya dirwa ka nepo jaana.”