“Ko ha Kosi Fakaʻofoʻofa ʻo e Moʻungá”
KO E fakaʻofoʻofá ʻoku ʻikai ko ha hoanauna ia ʻe ngāueʻaki ʻe he tokolahi taha ʻo kitautolú ke fakamatalaʻi ʻaki ha kosi. Te tau fakakaukau nai ki he fanga kosí ko ha fanga monumanu ʻaonga ʻa ia te nau kai ha meimei faʻahinga meʻa pē pea ʻoku nau tokonaki mai kiate kitautolu ha kakanoʻi manu ifo mo e huʻakau fakatupu moʻuilelei—ka heʻikai haʻatau meimei ui kinautolu ʻoku nau fakaʻofoʻofa.
Ka neongo ia, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ha uaifi ko ha “hainite ʻofeina mo ha kosi fakaʻofoʻofa ʻo e moʻungá.” (Palovepi 5:18, 19, NW) Ko Solomone, ko ha tokotaha-tohi ʻo e tohi ʻa Palovepí, ko ha tokotaha mamata lahi ia ʻi he fanga manu kaivao ʻo ʻIsilelí, ko ia ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻe ʻi ai ʻene ʻuhinga lelei ki hono ngāueʻaki ʻa e lea fakatātā ko ení. (1 Tuʻi 4:30-33) Mahalo pē, ʻi he hangē ko ʻene tamai ko Tēvitá, naʻá ne siofi ʻa e fanga kosi ʻo e moʻungá ʻa ia naʻa nau nofoʻi ʻa e feituʻu takatakai ʻi ʻEniketí, ofi ki he ngaahi matātahi ʻo e Tahi Maté.
Ko e fanga kiʻi tākanga ʻo e fanga kosi ʻo e moʻungá ʻa ia ʻoku nau nofo ʻi he Toafa Siutea ofi maí ʻoku nau faʻa ʻaʻahi ki he vai ʻo ʻEniketí. Koeʻuhi ko e matavai alafalalaʻanga pē eni ʻe taha ʻi he feituʻu pakukā ko ení, kuo hoko ai ʻa ʻEniketi ko ha feituʻu maʻuʻanga vai manakoa ia ki he fanga kosi ʻo e moʻungá ʻi he laui senituli. Ko hono moʻoní, ko e hingoa ʻEniketí ʻoku ʻuhinga nai ko e “fauniteni ʻo e ʻuhikiʻi kosí,” ko ha fakamoʻoni ia ʻo e faʻa ʻi ai ʻa e fanga kosi mui ʻi he feituʻu ko ení. Naʻe maʻu heni ʻe Tuʻi Tēvita ʻa e fakaū mei he fakatanga ʻa Tuʻi Saulá, neongo naʻe pau ke ne nofo hangē ha pōpula holá “ʻi he ngaahi maka ʻo e fanga kosi ʻo e moʻungá.”—1 Samiuela 24:1, 2, NW.
ʻI ʻEniketi ʻoku kei lava pē ke ke sio ai ki ha kosi kaivao fefine, pe kosi ʻo e moʻungá, ʻi heʻene hifo ʻi ha kiʻi teleʻa makamaka ʻi heʻene muimui ʻi ha kosi tangata ki he vaí. ʻE kamata leva naiai ke ke mahinoʻi ʻa hono fakahoa ʻo e kosi kaivao fefiné ki ha uaifi mateakí. Ko hono natula nongá mo hono anga matamataleleí ʻokú ne toe fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei fakafefiné. Ko e foʻi lea “fakaʻofoʻofá” ʻoku hā ngali ko e lave ia ki he fōtunga fakalaukau mo matamatalelei ʻo e kosi ʻo e moʻungá.a
Ko e kosi kaivao fefiné kuo pau ke mālohi ia pea pehē ki heʻene fakalaukaú. Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova kia Siopé, ʻoku fanau ʻa e kosi ʻo e moʻungá ʻi he ngaahi tukeʻi maká, ʻi he ngaahi feituʻu makamaka, ʻoku ʻikai lava ʻo aʻu ki ai ʻa ia ʻoku tāiʻi nai ai ʻa e meʻakaí pea tōtuʻa ai ʻa e māfana ʻo e ʻeá. (Siope 39:1) Neongo ʻa e ngaahi faingataʻa ko ení, ʻokú ne tokangaʻi ʻene fānaú pea ʻokú ne akoʻi kinautolu ke nau kaka mo puna vave holo ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi maká ʻo hangē ko iá. ʻOku toe maluʻi loto-toʻa ʻe he kosi kaivaó ʻene fānaú mei he fanga manu fekaí. Naʻe sio ha tokotaha mamata ʻe taha ki ha kosi ʻo e moʻungá ʻi heʻene tauʻi ha ʻīkale feʻunga mo e haafe houa, lolotonga ia ʻa e lafi ʻa e kiʻi ʻuhikiʻi kosí ʻi lalo ʻiate ia ki ha maluʻi.
Ko e ngaahi uaifi mo e ngaahi faʻē Kalisitiané ʻoku faʻa pau ke nau tauhi hake ʻenau fānaú ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga fakafili. ʻI he hangē ko e kosi ʻo e moʻungá, ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e līʻoa mo e taʻesiokita ʻi hono tokangaʻi ʻa e fatongia ko eni kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá. Pea ʻoku nau feinga loto-toʻa ke maluʻi ʻenau fānaú mei he ngaahi fakatuʻutāmaki fakalaumālié. Ko ia, ʻi he ʻikai ʻaupito ke fakasiʻisiʻia ʻa e kakai fefiné ʻaki ʻa e lea fakatātā ko ení, naʻe tohoaki moʻoni mai ʻe Solomone ʻa e tokangá ki he fakalaukau mo e fakaʻofoʻofa ʻo ha fefine—ko e ngaahi anga fakalaumālie ʻa ia ʻoku ulo atu naʻa mo e ʻi he ʻātakai faingataʻa tahá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Fakatatau ki he The New Brown-Driver-Briggs-Gesenius Hebrew and English Lexicon, ʻi he potutohi ko ení ko e foʻi lea faka-Hepelū ko e chen, naʻe liliu ko e “fakaʻofoʻofá,” ʻoku ʻuhingá ko e ‘fakalaukau pe matamatalelei ʻi he faʻungá mo e fōtungá.’
[Fakatātā ʻi he peesi 30, 31]
ʻOku fakahāhā ʻe ha uaifi mo ha faʻē Kalisitiane ʻa e ngaahi anga fakalaumālie fakaʻofoʻofa ʻi he taimi ʻokú ne fakahoko ai ʻa hono ngaahi fatongia kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá