ʻI he Ngutuluo ʻo e ʻAuhamālié
KO SAM, ʻa e kōlila taʻu tolu ʻi he taá, ʻokú ne hā mata mamahi moʻoni. Kae mahalo ʻoku ʻikai totonu ke ne fakaʻohovaleʻi kitautolu. Kuo tāmateʻi ʻe he kau tuli manú ʻa ʻene faʻeé, ʻo ne nofo liʻekina ai fakataha mo e ʻikai lava ke toe foki ki he vaó. Ko e pangó, ʻi he hili ha ngaahi māhina siʻi mei hono faitaaʻi ʻa e ʻata ko ení, naʻe mate ai ʻa Sam ʻi ha mahaki he mānavá. Ka ʻoku ʻikai ko e kōlila pē ia ʻe taha ʻokú ne vakai fakatuʻatamaki atu ki he kahaʻú.
Ko hono fakaʻauha taʻemālōlō ʻa honau nofoʻanga fakaenatulá kuó ne fakakau ai ʻa e ngaahi meʻamoʻui ko ení ʻi he lisi ʻo e faʻahinga meʻamoʻui ala ʻauhangofuá. Pea koeʻuhi ʻoku tāmateʻi moʻoni ʻa e fanga kōlilá ia ki he meʻakaí ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ko e kau tuli manu ʻoku fakanaunau ʻaki ʻa e ngaahi laifolo fakaeonopōní ʻoku nau toe fakamanamanaʻi lahi ʻa e hao ʻo moʻui fuoloa atu ʻa e fanga monumanú. Neongo ʻoku ongo fakamamahi ʻa e kahaʻu ʻo e fanga kōlilá, ʻoku toe aʻu ʻo pehē pē ki he tokolahi ʻo e faʻahinga meʻamoʻui kehé.
Ko ha līpooti naʻe teuteu ʻe he Kautaha Fakavahaʻapuleʻanga ki hono Fakatolonga ʻo Natula mo e Ngaahi Koloa Fakanatulá (IUCN) ʻoku nau tā valivali ai ha fakatātā hā fakapōpōʻuli ʻo e tuʻunga fakamamahi ʻoku ʻi ai ʻa e lahi taha ʻo e fanga manu kaivao ʻo e foʻi māmaní. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú, kuo hoko ai ʻo ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e faʻahinga tokolahi ange ʻo e meʻamoʻuí pea ko e vave ʻo ʻene hōloá kuo hoko ia ko e fakahohaʻa. Ko e IUCN, ʻa e kautaha ʻokú ne tokangaʻi ʻa e tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻe laui afe ʻo e meʻamoʻuí, kuo nau pulusi ki muí ni ʻa ʻenau Lisi Kulokulá, ʻa ia kuo faʻu ke ne fakalahi ʻa e tokanga ki he tuʻunga kovi ʻoku ʻi ai ʻa e fanga manu kaivao kuo fakamanamanaʻi ʻo e foʻi palanité.
Meimei ko e vahe fā ʻe taha ʻo e fanga manu totolo kotoa ʻo e foʻi māmaní mo e vahe valu nai ʻe taha ʻo e fanga manupuná ʻoku fakamanamanaʻi kinautolu he taimí ni ʻe he ʻauhamālié. Pea ko e faʻahinga pē eni ʻo e meʻamoʻuí kuo fakamoʻoniʻí. Ko e tuʻunga malu ʻo e tokolahi taha ʻo e faʻahinga ʻo e meʻamoʻui ʻo hotau foʻi palanité ʻoku kei tuʻu taʻeʻiloa pē.
Kapau ʻokú ke mamahi ʻi he tuʻunga fakamamahi ko ení, fēfē nai ʻa e ongoʻi ʻa hotau Tokotaha-Fakatupú? ʻOkú ne fakahaaʻi ʻi heʻene Folofola, ko e Tohitapú: “ʻOku ʻaʻaku kotoa ʻa e fanga monumanu ʻi he vaotaá.” (Sāme 50:10, Today’s English Version) Ko ia, ʻoku ʻikai te ne taʻetokangaʻi ʻa hono fakaʻauha noaʻia ʻo e ngāue tonu ʻa hono toʻukupú. ʻI he tohi ʻa Fakahaá, ʻoku fakapapauʻi mai ai ʻe he ʻOtuá te ne “fakaʻauha ʻakinautolu ʻoku fakaʻauha ʻa e fonua.”—Fakahā 11:18.
Ko hono fakatou maluʻi ʻa e manu kaivao ʻo e foʻi palanité pea mo hono ʻātakai pelepelengesi, ʻa ia ʻoku tau fakatefito kotoa pē aí, ʻa e ongo ngāue fakavavevave ʻe tokangaʻi ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he taimi ʻe ‘fakafoʻou ai ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pe.’—Fakahā 21:5; Mātiu 6:10.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 28, 29]
Taika (Panthera tigris)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: 5,000 ki he 7,500 nai (ko e holo hifo ia mei he 100,000 nai ʻi he senituli ʻe taha kuohilí)
◼ Ngaahi fakamanamana tefitó: kaihaʻasia, fakakonahi, mole ʻo e nofoʻangá pea mo hono fakamavaheʻi ʻo e fanga taiká
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 29]
Penitā Lalahí (Ailuropoda melanoleuca)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: 1,000—ʻo ʻai ai ia ko e taha ʻo e fanga manu totolo hāhāmolofia taha ke maʻu ʻi he māmaní
◼ Ongo fakamanamana tefitó: tuai ʻa e fakafanaú pea mo hono fakaʻauha ʻo e ngaahi vao kofe ʻo e moʻungá ʻa ia ʻoku maʻu mei ai ʻenau meʻakaí
[Maʻuʻanga]
Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 29]
ʻOlangitani (Pongo pygmaeus)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: 20,000 nai
◼ Ngaahi fakamanamana tefitó: vela ʻa e vaotaá, tā ʻa e ʻakaú, kaihaʻasia pea mo hono ʻave taʻefakalao ki he fefakatauʻaki ʻo e manu lalatá
[Maʻuʻanga]
Foto: Zoo, Santillana del Mar, Cantabria, España
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 30]
Penitā (Kulokula) Iiki Angé (Ailurus fulgens)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: ʻikai ʻiloʻi, ka ʻoku hā ngali ke hōloa ʻa hono faʻahingá ko e tupu mei hono fakaʻauha ʻe he tangatá hono nofoʻangá pea mo e tuai ʻo e fakafanaú
◼ Ngaahi fakamanamana tefitó: kaihaʻasia, fakaʻauha ʻo e ngaahi vao kofe ʻo e moʻungá pea mo hono fāmaʻí
[Maʻuʻanga]
Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 30]
Ngeli ʻa Goeldi (Callimico goeldii)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: ʻikai ʻiloʻi (ko e ngeli ko ení naʻe toki ʻiloʻi pē ia ʻi he 1904)
◼ Ongo fakamanamana tefitó: fakaʻauha ʻo e vaotā ʻuhoʻuha ʻo e Amazon pea siʻi honau tokolahí, ʻa ia ʻe malava ai ke hoko ʻo fakamavaheʻingofua
[Maʻuʻanga]
Foto: Zoo, Santillana del Mar, Cantabria, España
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 30]
Motuku Kolokalo-Kulokula (Grus japonensis)
◼ Fakafuofua ʻo e tokolahi ʻi he vaó: 2,000 nai
◼ Ngaahi fakamanamana tefitó: tau ʻi he ngaahi uaea ʻuhilá, fakaʻauha ʻo e nofoʻanga fakafanaú pea mo e ʻulí
[Maʻuʻanga]
© 1986 Steve Kaufman