Hoko ʻo Tokanga ki he Malú
KO E puna kilomita ʻe 11 ʻi ʻolunga ʻi he foʻi māmaní ʻe lava ke hoko ko e meʻa fakatupu ilifia ia ki he niʻihi. ʻE hā nai ʻokú ne maumauʻi ʻa e ngaahi lao ʻo natulá. ʻI he aʻu ki he ngaahi tumutumu foʻou ʻa e ngaahi tuʻunga malu mo e alafalalaʻanga ʻo e folau ʻi he ʻeá, ko e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻe ala hoko ʻi he ngaʻunu oma ʻi he ʻatimosifiá ʻi loto ʻi ha tiupi mētale manifí kuo hoko ia ʻo siʻisiʻi. Kae kehe, ʻi he taimi ki he taimi, ʻoku fakamanatu mai ai kia kitautolu ʻe he meʻa faingataʻa ʻoku hoko moʻoní ʻoku lava ke hoko ha ngaahi fakatuʻutāmaki.
Fekuki mo e Manavaheé
Neongo ʻa e tuʻunga moʻoni ko iá, talu mei tuai, kuo fakahāhā ʻe he tangatá ha holi ke puna. ʻI he senituli ʻe hongofulu ki muʻa ʻia Kalaisí, naʻe tohi ai ʻe Tuʻi Tēvita: “Taumaiā ke u kapakau hange ha lupe! Kau toki puna atu.” (Sāme 55:6) Hangē ko ia kuo ʻosi fakahāʻí, kuo ʻai ʻe he tekinolosia fakaonopōní ʻa e puná ko e taha ia ʻo e founga malu taha ʻo e fefonongaʻakí. ʻIkai, ʻoku ʻikai ke haohaoa ia. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻi he māmani ko ení ʻe malu haohaoa pe tomuʻa lava ke sio kakato ki ai.
ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ke manatuʻi ia kapau ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ke tali ʻi he tuʻunga mahino ʻi he taimi ʻoku pule ai ha tokotaha kehe. ʻE hehema nai ʻa e kakai ʻe niʻihi ke fakakaukau, ‘Ko e lahi ange ʻo ʻeku puleʻi ʻa e tuʻunga ʻi hení, ko e siʻi ange ia ʻa e fakatupunga ilifia ʻa e tuʻunga ko iá.’ Kapau ko e tuʻungá ia, ko e kakai ko iá ʻe ʻi ai nai ʻenau ngaahi faingataʻaʻia ʻi he ngaahi tuʻunga, ʻa ia ʻe ʻikai ke nau loko maʻu ai pe halaʻatā ha faingamālie ke fakahoko ai haʻanau pule. ʻOku ʻomai ʻe he folau ʻi he ʻeá ʻa e taha ʻo e ngaahi tuʻunga ko iá.
Neongo ʻa e ngaahi feinga ke fakaleleiʻi ʻa e malu ʻi he puná, ʻoku ʻikai totonu ke ʻi ai ha fakataʻetaʻehohaʻa. Ko e faʻahinga kotoa ʻoku kau ki he folau he ʻeá ʻe lava ke nau fāitaha ʻi hono fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ki he malú ʻe ala hokó. Lolotonga iá, ʻoku fakatokanga mai ʻa e kau maʻu mafaí ki he ngaahi fakamanamana hokohoko. ʻOku pehē ʻe ha palōveepi poto faka-Tohitapu: “Oku jio mamao atu ae tagata fakabotoboto ki he kovi, o ne fufu ia mei ai.” (Palovepi 22:3, PM) ʻOku fakapotopoto ke ʻiloʻi ko ha ʻelemēniti ʻo e fakatuʻutāmakí ʻe kau ia ʻi he meimei ngāue kotoa pē. Ke vakai ki he ngaahi meʻá ʻi he tuʻunga totonú, manatuʻi ʻoku fiemaʻu ʻi he puná ʻa e tomuʻa tokanga lelei tatau mo ia te ke ngāueʻaki ke maluʻiʻaki ho tuʻunga malú ʻi he ngaahi tuʻunga kehé.
Ko e faʻahinga ʻoku toutou puná ʻe teuʻi lelei ange nai ke nau tokangaʻi kinautolu ʻi he ngaahi taimi faingataʻa ko ení. ʻOku peheé koeʻuhí ko e faʻahinga ʻoku toutou folaú ʻoku nau faʻa taukei ange mo e ngaahi malaʻe vakapuná pea mo e vakapuná ʻi he kau pāsese kehé. ʻE lava ke ke maʻu ʻa e taukei mo e nonga tatau mo kinautolu ʻi he muimui ki he fanga kiʻi sitepu faingofua ʻoku fakamatalaʻi ʻi he ngaahi puha ʻoku ʻoatu hení.
Folau ʻi he Fiemālie
Lolotonga ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi faiʻanga sivi maluʻí ha ngāue ʻoku fiemaʻu, ko e kau folau ʻe niʻihi—tautefito ki he faʻahinga ʻoku fakavavevavé—ʻoku nau hehema ke fakakaukau ki ai ko ha meʻa fakahela. ʻI hono manatuʻi ʻoku fakalahi ʻa e siví ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi malaʻe vakapuná, te ke loto nai ke fakahoko ʻa e ngaahi fokotuʻu hono hokó ke faingofua ange ai ʻa e fou ʻi he faiʻanga siví:
◼ Aʻu tōmuʻa. ʻAki ʻa e palani ke ʻi ai ha taimi lahi ange ʻi he malaʻe vakapuná, ʻe lava ke ke māmālie hifo ai, fiemālie, pea fakaʻehiʻehi mei he loto-mafasia ʻa ia ʻe lava ke hoko mai ʻi ha meʻa taʻeʻamanekina pe ʻi ha faingatāmakí.
◼ ʻI hono fili ha kautaha vakapuná, kumi ki he taha ʻoku ngāuelahiʻaki ʻe he kau folau fakapisinisí. ʻOku nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi foungá, toʻotoʻo ʻa e meʻa siʻisiʻi pē, pea loto ke ngaʻunu vave.
◼ Ki muʻa ke ke luelue ʻo fou ʻi he matapā ʻoku sivi ai ʻa e mētalé, toʻo ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ke fakakaukau te ne ʻai ke tatangi ʻa e meʻa fakatokangá. ʻOku kau ki heni ʻa e ngaahi kī, ngaahi koini, ngaahi meʻa teuteú mo e ngaahi telefoni selulaá. ʻAve ia ki ha tokotaha ngāue ʻi hoʻo teuteu ke hū he matapaá.
◼ Tuku ʻa e ngaahi kató mo e ngaahi meʻa toʻotoʻo kehé ke tākoto ʻi heʻene ala lava tahá ʻi he leta fetuku utá; kapau ʻoku sio ʻa e tokotaha ʻoku ʻi he meʻa fakaʻatá ki ha foʻi ʻata ʻoku taʻemaau, te ne fiemaʻu nai ke ke huaʻi ki tuʻa hoʻo kató pe toe fakaheka foʻou mai.
◼ Fakahaaʻi ki he tokotaha ngāué ha ngaahi meʻa ngalikehe pē ʻokú ke ʻamanaki te ne tohoakiʻi ʻa e tokangá, hangē nai ko ha menitelini siliva motuʻa mei hoʻo kui-fefiné. ʻI he fiemālie ʻi ha fakamatala ʻuhinga lelei ki he fuo ngalikehe ʻoku ʻasi he meʻa faitā televīsoné, ʻe siʻi ange ai ha ngali tuʻukāivi ʻa e tokotaha ngāué ke sivi iá. Kapau ʻokú ke fakavavevave moʻoni, toʻo ki tuʻa ʻa e meʻá ki muʻa pea kole ki hano hua nimaʻi.
◼ Kapau ʻe lea ʻa e meʻa fakatokangá, loto-lelei ke ngāue fakataha pea ʻoange leva ha fakamatala. Kapau ʻoku ʻiloʻi ʻe he tokotaha ngāué naʻe fakatupunga ʻa e fakatokangá ʻe ha meʻa mavahe pea ʻoku ʻi ai hano hoa ngāue mo ha meʻa sivi toʻotoʻo, te ne fekauʻi atu koe ki ai.
◼ Ko e founga pau ʻe taha te ke tō ai mei hoʻo puná ko e fakakata fekauʻaki mo ha puke fakamālohi pe ko ha foʻi pomu. Tānaki atu ki hono fai ha hua fakaʻāuliliki ʻe he kau ʻōfisa leʻo ʻi he malaʻe vakapuná, ʻe fakaʻilo nai koe ki ha hia.
Maʻu ha Puna Malu!
ʻOku malava ke fili ha puna malu? Ko hono moʻoní, ʻio. Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e puna ʻokú ke filí, ko ho ngaahi faingamālie ʻo e tūʻuta taʻehoko ha maumaú ʻoku lelei ʻaupito. Kapau ʻokú ke ongoʻi taʻepauʻia, fekumi ki he lēkooti malu ʻo e kautaha vakapuna ʻokú ke palani ke ngāueʻakí. Manatuʻi neongo ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he ʻeá, ʻoku kei vakai pē ki he puná ko e taha ia ʻo e ngaahi founga malu taha ki he folaú.
Lolotonga iá, ʻe lava ke tau hanga atu kotoa ki ha taimi—ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga pule ʻa e ʻOtuá ki he māmaní—ki he malu mo e falala. ʻI loto ʻi ha fāmili fakaetangata manavahē-ʻOtua mo melino, ʻe ʻikai ha feituʻu ai ki ha taha pē ʻokú ne ʻai ʻa e moʻui fakaetangatá ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Ko e kakaí “te nau malu mo hao ʻo ʻikai ha manavahē ki ha fakatamaki.”—Palovepi 1:33, Holy Bible—Contemporary English Version.a
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha ngaahi kupu felāveʻi mo eni sio ki he “ʻAi ke Malu Ange ʻa e Folau he ʻEá,” Awake!, Sepitema 22, 2000; “Maʻu ha Puna Malu!” Awake!, Sepitema 8, 2000; “Ko e Hā ʻOku Fiemaʻu ke ʻAi ke Hokohoko Atu ʻEnau Puná?” Awake!, Sepitema 8, 1999; “ʻOku Malu Fēfē ʻa e Ngaahi Vakapuná?” Awake!, Maʻasi 8, 1999; “Manavahē ki he Puná—ʻOkú Ne ʻAi Koe Ke Ke Nofo Maʻu ʻi Lalo?” Awake!, Sepitema 22, 1988.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 10, 11]
NGAAHI TOKONI ʻE NIʻIHI KI HE MALÚ
Puna ʻi he ngaahi halanga hangatonú. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakatuʻutāmakí ʻoku hoko ia lolotonga ʻa e mavahé, mahiki haké, ʻalu hifó, pe taimi tō ʻi he puná. Ko e puna hangatonú te ne fakasiʻisiʻi ʻa e hoko ʻo ʻi he ngaahi tafaʻaki ko eni ʻo e puná ʻoku hehema taha ki he fakatuʻutāmakí.
Fili ha vakapuna lahi ange. Ko e vakapuna ʻoku ʻi ai hono sea pāsese laka hake he 30, ʻoku meimei faʻu pea fakapapauʻi ia ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni fefeka ange ʻo laka ia ʻi he vakapuna iiki angé. Pehē foki, ʻi he hoko ʻo taʻeʻamanekina ha fakatuʻutāmaki lahí, ko e vakapuna lalahi angé ʻoku ʻomai ai ha faingamālie lelei ange ki he hao ʻa e pāsesé.
Tokanga ki he fakahinohino ki he malú ki muʻa ke puná. Neongo ko e fakahinohinó ʻoku hā ko e meʻa tatau ai pē, ko e ngaahi holaʻanga fakavavevave ofi tahá ʻe kehe nai ia ʻo fakatuʻunga ʻi he vakapuná pea mo e sea ʻokú ke ʻi aí.
Tauhi ʻa e puha faʻoʻanga meʻa ʻi ʻolungá ke ʻatā mei he ngaahi meʻa mamafá. Ko e ngaahi puha faʻoʻanga meʻa ʻi ʻolungá ʻe ʻikai nai lava ke ne puke ʻa e ngaahi meʻa mamafá lolotonga ha sēlue, ko ia kapau ʻokú ke ʻave ha meʻa ʻe faingataʻa ke ke hiki ki he puhá, ʻave ia ki muʻa ʻi he utá.
Hanganaki fakamaʻu ho letá lolotonga hoʻo heká. ʻI hono hanganaki fakamaʻu ʻa e letá ʻi hoʻo heká ʻoku ʻomai ai ʻa e maluʻi lahi ange ko ia te ke fiemaʻu nai kapau ʻe fetaulaki ʻa e vakapuná mo ha sēlue taʻeʻamanekina.
Fanongo ki he kau ngāue ʻi he vakapuná. Ko e ʻuhinga tefito ʻoku ʻi ai ai ʻa e kau ngāue ʻi he vakapuná ke ʻi ai ha tuʻunga malu, ko ia ai, kapau ʻe kole atu ʻe ha taha ʻo kinautolu kiate koe ke ke fai ha meʻa, ʻuluaki fai ia pea toki ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻí.
ʻOua ʻe ʻave ha nāunau fakatuʻutāmaki. ʻOku ʻi ai ʻa e lisi lōloa ʻo e ngaahi nāunau fakatuʻutāmaki ʻoku ʻikai ke fakangofua, ka ʻoku totonu ke tala atu kiate koe ʻe he ʻatamai leleí ʻoku ʻikai totonu ke ke ʻave ha penisini, ngaahi naunau fakakemikale, ngaahi kasa kona, mo ha ngaahi meʻa kehe pehē ʻi he vakapuná tuku kehe kapau ʻoku fakangofua ia ʻe he kautaha vakapuná pea fakaheka ʻi ha koniteina totonu.
ʻOua ʻe inu ʻo fuʻu lahí. Ko ha ʻolokaholo pē ʻokú ke maʻu te ne uesia mālohi lahi ange koe ʻi he ʻeá ʻo laka ange ia ʻi he fukahi tahí. Ko e inu fakafuofuá ko ha ʻalunga lelei ia ʻi ha faʻahinga māʻolunga pē.
Hanganaki tokanga. ʻI he tuʻunga taʻeʻamanekina ʻo e malanga hake ha tuʻunga fakavavevavé, hangē ko ha fetukutuku fakavavevave ke hao, ʻoku totonu ke ke muimui ʻi he ngaahi fakahinohino ʻa e kau ngāue vakapuná mo e kau kauvaká pea mavahe mei he vakapuná ʻi he vave taha ʻe ala lavá.
[Maʻuʻanga]
Maʻuʻanga fakamatalá: AirSafe.com
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 12]
FAKAFIEMĀLIEʻI HO FĀMILÍ
Kapau ʻokú ke folau, ko e founga eni ʻe lava ke ke tokoniʻi ai ho fāmilí ke nau fekuki mo ʻenau loto-hohaʻá.
Talanoa mo ho fāmilí. Ki muʻa ke ke mavahe ʻi haʻo folau, fakamoleki ha taimi mo e faʻahinga ʻokú ke ʻofa aí ke fetalanoaʻaki ki hoʻo malú pea pehē ki haʻanautolú. Fakamatala ki he ngaahi founga foʻou ki he malú kuo faí mo e anga ʻene kaunga ki hoʻo malu lolotonga ʻa e folaú.
Fakaʻatā ke fakahaaʻi ʻenau ngaahi loto-hohaʻá. Tuku ke talanoa ho fāmilí fekauʻaki mo ʻenau ngaahi ongoʻi loto-moʻuá. ʻOku nau ʻofa ʻia koe pea ko ʻenau loto pē ke ke malu. Fanongo lelei ʻo ʻikai fakaanga, ʻo fakahaaʻi ʻa e houngaʻia fakamātoato ki he kotoa ʻo ʻenau ngaahi manavaheé mo e loto-hohaʻá.
Fai ha fakafiemālie faitotonu. Talanoa fekauʻaki mo e founga ʻo e feinga ʻa e ngaahi kautaha kehekehe ke taʻofi ha toe ngaahi ʻohofi fakaetautoitoí. ʻOku kau ki he ngaahi feingá ni ʻa e ngaahi tuʻunga leʻo māʻolunga ange ʻi he ngaahi malaʻe vakapuná pea pehē ki he loto vakapuná. Ko e ala lava ko ia ke hoko ha meʻa kovi lolotonga hoʻo ʻi he vakapuná ʻoku mātuʻaki siʻisiʻi ia.
Hanganaki fetuʻutaki. Palōmesi ke telefoni mai ʻi hoʻo aʻu ki he feituʻu ʻokú ke ʻalu ki aí. Hokohoko telefoni tuʻumaʻu ki ʻapi lolotonga hoʻo mavahé. ʻOku toe mahuʻinga ke ʻiloʻi ʻe ho fāmilí ʻa e founga ke fetuʻutaki atu ai kia koe kapau ʻe malanga hake ha ngaahi meʻa fakavavevave.
[Maʻuʻanga]
Toʻo mei he tuʻuʻanga Uepi United Behavioral Health
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Loto-lelei ke ngāue fakataha ʻi he ngaahi faiʻanga sivi maluʻí