Ko ha Kiʻi Feituʻu ʻo e Palataisi
Mei he tokotaha-tohi ʻĀ Hake! ʻi Kōtevuā
TE KE saiʻia ke ke toe foki ki he kuohilí pea ʻaʻahi ki he ngaahi vaotā motuʻa ʻo e māmaní, ʻa ia ʻoku ʻufiʻufi ʻe he ʻakaú pea ngaʻuta ʻi he ngaahi meʻamoʻui kaivaó? ʻOku kei ʻi ai nai ha ngaahi feituʻu pehē? Ko e taha ʻo e fanga kiʻi feituʻu ʻo e Palataisi kuo teʻeki ke uesiá ko e Paʻake Fakafonua Taï, ʻa ia ʻoku tuʻu ʻi he tuliki fakatonga-hihifo ʻo Kōtevuaá, ofi ki he kauʻāfonua ʻo Laipīliá.
Ko e Paʻake Fakafonua Taï ko e konga lahi taha ia ʻoku toe mei he vaotā fakatalopiki taʻeuesia naʻe lele ʻo fou ʻi he taimi ʻe taha ʻi Kana, Kōtevuā, Laipīlia, pea mo Siela Leone ʻi he lolotonga ní. ʻOku kau ki he paʻaké ʻa e ngaahi vaotā laka hake he vaeuá ʻoku kei ʻi ai ʻi ʻAfilika Hihifó. Tupu mei he ngaahi ngāue maluʻi mo e liliu foʻou kuo fakahoko talu mei he 1926, kuo fakatolonga ai ʻa e koloa fakaemoʻui mahuʻinga ko ení. Haʻu ke tau ō ʻo sio lelei ange ki he ngaahi meʻa lahi kehekehe ʻoku maʻu ʻi he paʻake ko ení.
Ko e Vaotā ʻo e Ngaahi Meʻa Kehekehé
ʻI heʻetau fononga atu ʻi he vaotaá, fakataha mo e vanavanaiiki mai ʻa e hiva ʻa e manupuná pea mo e tangi ʻa e ngelí, ʻoku tau sio fakamamaʻu atu ai ki he ʻuluʻakau motuʻá mo honau ngaahi fuʻu sinó ʻoku mahiki hake ʻo aʻu ki he mita ʻe 60 honau māʻolungá. ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe heʻetau tokotaha taki mamatá ko e laka hake ʻi he vaeua ʻo e faʻahinga ʻe 1,300 ʻo e ʻakaú ʻi he sikuea kilomita ko eni ʻe 3,500 ʻo e paʻaké ʻoku toki maʻu pē ia ʻi he feituʻu ko ʻeni ʻo ʻAfilika Hihifó.
Ko e ʻakaú heni ʻoku lau maʻuiʻui pea fonu ʻi he kalasi kehekehe. ʻOku lahi ʻa e faʻahinga ʻo e ʻakau papá ʻoku tupu ʻi he vaotā fihí, tautefito ki he mahōkaní, ʻēponí, dabéma mo e makolí. Kuo pau ke tau fai ha ngaahi fuʻu manga lalahi ʻi he ngaahi akaʻi ʻakaú, koeʻuhí he ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku tomo hake ʻo aʻu ki he mita ʻe taha mei he faliki ʻo e vaotaá pea mafola atu ʻo feʻunga mo e mita ʻe 15. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku kumi toitoiʻanga ai ʻa e fanga manú ʻi he ngaahi aka ko ení ke hao ai mei he fanga manu fekaí pe ke maʻu ai ha fakamalumalu lolotonga ʻa e ngaahi taimi ʻalotāmakí.
Ko e ʻuluʻulu vaʻa ki ʻolunga ʻo e ʻakaú ʻoku faʻuʻaki ia ha ʻotu fakamalumalu hokohoko, ʻo taʻofi ai ʻa e māmá mei haʻane aʻu ki he faliki ʻo e vaotaá pea fakafaingataʻaʻiaʻi ai ʻa e tupu ʻo e fanga kiʻi ʻakau iiki angé. Kae kehe, ʻoku tupu heni ʻa e liana tāupé—vaine sino fefeká—pea mo e ʻepifaité. ʻOku kaka ʻa e vaine ʻe niʻihi ʻi he ʻuluʻakaú ki ha poupou, ʻo takatakai ai, pea aʻu ʻo tāmateʻi ia ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻOku fakaʻaliʻali mai kia kitautolu ʻe heʻetau tokotaha taki mamatá ha fiki tāmate ʻokú ne takatakaiʻi maʻu ha sino ʻo ha fuʻu ʻakau lahi fakaʻulia. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻe lōmekina ai ʻe he fikí ʻa e fuʻu ʻakau naʻe maʻu moʻui mei aí pea mate.
Ko e Paʻake Taï ko ha matavai lahi ia ʻo e faitoʻó mo e meʻakaí. ʻOku tala mai ʻe heʻetau tokotaha taki mamatá kia kitautolu ko e matakali Kuluú ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e kili ʻo e ʻakau mofí ke faitoʻoʻaki ʻa e malēliá. Ko e fua ʻo ha ʻakau ʻe taha ʻoku ʻi ai ha polotini ʻa ia ʻoku liunga taha afe ʻene melie ange ʻaʻaná ʻi he suká.
Ngaʻuta ʻi he Meʻamoʻui Kaivao
Fakafokifā pē ʻoku tau fanongo ki he ngahaha ʻa e lauʻiʻakaú ʻi ʻolunga ʻia kitautolu. Ko e foʻi ongó ʻoku fakatupunga ia ʻe he fuʻu kulupu tokolahi ʻo e fanga ngeli Taiana mo e fanga ngeli mona longoaʻa. ʻOku nau kikī ʻaki ʻenau ngaahi tangi fakaʻilongá pea puna mei he vaʻa ki he vaʻa. Ko ha ngeli mona, mo hono mata matohitohi-hinehina fakaolí, ʻokú ne siofi fakamamaʻu mai kitautolu ʻo hangē pē ko ʻetau siofi iá! Ko e fanga ngelí, fanga simipanisií mo e fanga manupuná ʻoku nau maʻu moʻui mei he fuaʻiʻakau lahi mo e nati ʻoku ala maʻu ʻi he ngaahi vaʻa ʻo e ʻakaú. ʻE lava pē ke toutou sio ha taha ki he kai longoaʻa ʻa e fanga ngelí mo e fanga manupuná mei he fuʻu ʻakau-fua tatau.
ʻOku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻe 50 ʻo e mēmoló ʻoku maʻu ʻi he Paʻake Taï, pea ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku anga-maheniʻaki ʻi he feituʻu ko ení. ʻOku nofo heni ʻa e pafaloó mo e fanga ʻelefānite vaotaá, pehē pē ki he fanga ʻanitelope vaotaá, puaka kaivaó, ʻanitelope īkí, ngaahi fuʻu puaka vaotā lalahí, lēpatí mo e kalasi hipopotama īkí. ʻOku ʻi he lotolotonga ʻo e fanga manu iiki ʻoku moʻui aí ʻa e pusi siveti, ko e pusi koula, ko e pusi sineti vaotaá, mongokūsí, ko e pangolini, pea mo e ngeli kalako ʻo e poʻulí.
ʻOku fakapapauʻi mai ʻe heʻetau tokotaha taki mamatá ʻa e halanga ʻo e fanga manu tokolahi, hangē ko e ʻanitelope īkí. ʻI he vaotaá ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻe fitu ʻo e ʻanitelope īkí, kau ai ʻa e ʻanitelope iiki hāhāmolofia ʻa Jentink, ʻanitelope iiki sepelaá mo e ʻanitelope iiki ʻa Ogilby. ʻOku tau sio ai ki he halanga ʻa ia ne hua holo ai ʻa e ngaahi fuʻu puaka vaotā lalahí ki he aká, pea ʻoku tau siofi ʻa e nofoʻanga ʻo e fuʻu pangolini ʻunoʻunoá, ko ha manu kai lō mo e lō hiná. Naʻe keli ʻe ha manu ʻe toko ua maʻanaua ha foʻi luo fōlahi ʻi he faliki ʻo e vaotaá naʻe ʻi ai hono ongo loki ʻe ua. Ko e ongo loki ko eni ʻi lalofonuá ʻoku aʻu hona lōloá ki he mita ʻe 40 pea mita ʻe 5 hona lolotó. ʻOku kai ʻa e pangolini ʻi he taimi poʻulí, ʻo ʻalu takai holo ʻi he ngaahi kilomita lahi pea toki foki ki ʻapi ki muʻa pē ke aata e ʻahó. ʻOkú ne avangi ʻa e ngaahi nofoʻanga ʻo e lō hiná ʻaki hono pesipesi hangē ha leikí pea ngāueʻaki hono ʻelelo pikipikí ke toʻo mai ʻaki ʻa e fanga kiʻi ʻinisēkité.
ʻOku tuhuʻi mai ʻe heʻetau tokotaha taki mamatá ha fanga simipanisī ʻa ia ʻoku nau ngaʻunu takai holo ʻi he ʻēlia ko eni ʻoku sikuea-kilomita ʻe 20. Ko e fanga simipanisī laka hake he 2,000 ʻoku nau ʻi he paʻaké. Kuo tau fanongo ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi maka mo e ngaahi vaʻa ʻo e ʻakaú ʻoku nau toʻo holó ke fahi ʻaki ʻa e ngaahi foʻi natí. ʻOku tau ʻohovale ʻi he taimi ʻoku tau sio ai ki ha simipanisī ʻoku taʻutu ʻi he faliki ʻo e vaotaá ʻi he mita nai ʻe 5 meia kitautolu, ʻo tā ha foʻi nati ʻaki ha vaʻakau.
Fiefiaʻanga ʻo ha Tokotaha Sio Manupuna
ʻI he ʻaho hono hokó ʻoku tau fononga pōpao atu ai ʻi he Vaitafe Hana. ʻI he ʻaʻalo fakamoulu atu ʻa ʻetau ongo taki mamatá, ʻokú na fakahaaʻi mai ʻa e kalasi kehekehe lahi ʻo e manupuná ʻoku tau fetaulaki mo iá. ʻOku tau fanongo ai ki he manupuna muʻa-tosi lōloa tatā-ʻuliʻulí, ʻo fakatokangaʻi ia ʻi heʻene tangi leʻo-kikií pea mo e longoaʻa ʻoku fakahoko ʻe hono ongo kapakaú ʻi heʻene puná. Ko e kalasi ʻe fitu ʻi he kalasi lahi ʻo e manupuna muʻa-tosi lōloá ʻoku moʻui ʻi he Paʻake Taï. ʻI he fakakātoá, ʻoku laka hake ʻi he kalasi kehekehe ʻe 200 ʻo e fanga manupuná ʻoku maʻu hení. ʻOku kau heni ʻa e faʻahinga ʻe ono ʻo e sikotaá, fakataha mo e fanga hoké, hoke īkí, kakaá, lupé, kulululú, patelisi, manupuna hiva lanu mataʻāʻā mo e manupuna kai ʻinisēkite. Kuo toe fakatokangaʻi foki heni ʻa e manupuna talopiki nalina hāhāmolofia lanu mataʻāʻā kehekehé. Ko e manupuna tangatá ʻokú ne maʻu ʻa e ongo kapakau lanu mata fakalanulanu, ko ha fatafata kulokula mo e fulufuluʻi hiku hinehina. ʻOku tau sio ki he fanga manupuna lanu mataʻāʻā lahi, hangē ko e manupuna pulū kai ʻakau, ko e lupe lanu mata kai fuaʻiʻakau, ko e kakā kuleí, ko e sikotā fatafata-puluú, pea mo e motuku hatetā, mo hono fulufulu lanu mata-ngingilá. Ko e Paʻake Taï ko ha fiefiaʻanga ia ʻo ha tokotaha sio manupuna.
ʻI he veʻe vaitafé ʻoku lahi ange ai ʻa e halanga ʻo e fanga manú, kau ai ʻa e hipopotama īkí—ko ha kalasi iiki ange ʻo e hipopotama anga-mahení. Ko e manu ko ení ʻoku meimei lahi tatau pē mo ha puaka toho. Ko e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he vaí ʻe he hipopotama īkí ʻoku siʻisiʻi ange ia ʻi he taimi ʻoku fakamoleki ʻe he hipopotama anga-mahení pea ʻoku ʻikai ʻaupito te nau ʻalu fakapupunga holo. ʻOku lava ke maʻu pē ia ʻi ʻAfilika Hihifo. ʻOku tau toe fakatokangaʻi foki ha moko ʻo e Nailá, ʻa ia ko ha fuʻu moko lahi totitoti meimei tatau mo ha kalokataile ka ʻoku iiki ʻaupito pē ai. ʻOku ʻi ai ʻa e kalasi ʻe 3 ʻo e kalokatailé ʻoku maʻu heni fakataha mo e kalasi ʻe 34 ʻo e fanga ngatá, kalasi kehekehe lahi ʻo e fanga mokó, pea mo ha fanga ʻinisēkite longomoʻui—ʻoku nau tupu tokolahi kotoa ʻi he vaotaá. Ko e tokolahi ʻo e fanga ʻinisēkité ʻoku teʻeki ai pē ke ʻiloʻi kinautolu.
Ko e meʻa fakamamahí, ko e ngaahi vaotā ʻo hotau foʻi palanité ʻoku fakaʻaʻau ke pulia atu ʻi ha tuʻunga lahi fakaʻulia. Ko e ongo fakamanamana tefitó ko hono fakalahi ko ia ʻo e ʻū konga kelekele ngoueʻí pea mo e ngāueʻanga papá. ʻOku fakafiemālie ke ʻiloʻi ko e kahaʻu ko ia ʻo hotau māmaní ʻoku ʻi he ongo toʻukupu lavameʻa ia ʻo e Tokotaha-Fakatupú tonu.—Sāme 96:12, 13.
[Mape ʻi he peesi 16]
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakato, sio ki he tohi)
Siela Leone
Laipīlia
Kōtevuā
Paʻake Fakafonua Taï
Kana
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Ngaahi akaʻi ʻakau ʻoku tomo hake
Mahōkani
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
ʻUhikiʻi ʻelefānite
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Pusi koula ʻAfilika
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
ʻAnitelope melomelo fakapoʻupoʻuli iiki
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
ʻAnitelope iiki sepelā
[Fakatātā ʻi he peesi 17]
Pafalō ʻAfilika
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Manupuna talopiki nalina
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
ʻĪkale vaitafe ʻo ʻAfilika Hihifo
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Manupuna pulū kai ʻakau
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Motuku hatetā
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Sikotā fatafata-pulū
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Pangolini hiku-lōloa
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Hipopotama iiki
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Poto ʻo e ʻakaú
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Moko ʻo e Nailá
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Mongokuusi ʻuliʻuli
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Ngeli mona
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Ngeli kolopasi kulokula ʻo e Hihifó
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Simipanisī
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Puaka kaivao
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Ngeli ihu-mutu hinehina
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Lēpati
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
Pusi siveti ʻAfilika
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 16]
Parc National de Taï
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 17]
Pusi koula: © Art Wolfe/Photo Researchers, Inc.; ʻata kehé tuku kehe pē ʻa e ʻelefānité: Parc National de Taï
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 18]
Motuku: © Joe McDonald/Visuals Unlimited; sikotā: Keith Warmington; hipopotama: © NHPA/Anthony Bannister; manupuna talopiki nalina: © P&H Harris; ʻata kehé: Parc National de Taï
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 19]
Puaka: © Ken Lucas/Visuals Unlimited; ʻata kehé tuku kehe pē ʻa e simipanisií mo e lēpatí: Parc National de Taï