Taimi ʻOku Maʻu Ai ʻe ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai ha Mahaki Fakaʻatamaí
NAʻE kamata ia ʻi ha pongipongi anga-maheni ʻi ha ʻaho ʻo e uiké ki he fāmili Soní.a Naʻe ʻā hake ʻa e fāmili ʻe toko fā ko ení ʻo teuteu ki he ngaahi ngāue ʻo e ʻahó. Naʻe fakamanatu ʻe Keili ki heʻene tamasiʻi taʻu 14 ko Metí, kuo mahili mei he taimi ke maʻu ai ʻa e pasi akó. Ko e meʻa naʻe hoko atu aí naʻe mātuʻaki taʻeʻamanekina moʻoni. ʻI loto ʻi he haafe houa, naʻe fana vali ai ʻe Meti ha holisi ʻo ha loki mohe, feinga ke tutu ʻa e fale kaá, pea feinga ke tautau ia ʻi he fata ʻo e falé.
Naʻe muimui ʻa Keili mo hono husepānití, ko Falangikē, ʻi he meʻalele uta-mahaki naʻá ne ʻave ʻa Metí, mo na feinga vavale ke mahinoʻi ʻa e meʻa naʻe toki ʻosi hokó. Neongo ia, ko e meʻa fakamamahí, he ko e kamataʻangá pē eni. Naʻe hoko atu ai ha vahaʻa taimi lahi ʻo e ʻāvanga fua, ʻo ne lī ai ʻa Meti ki he māmani fakapoʻuli ʻo e puke fakaʻatamaí. Ko hono vahaʻa taimi mamahi ʻo e taʻu ʻe nimá naʻe kau ki ai ha ngaahi feinga taonakita tuʻo lahi, puke tuʻo ua ʻo tauhi fakalao, tuku ʻi he ngaahi falemahaki ʻatamai vaivai ʻe fitu, mo e ngaahi ʻapoinimeni taʻefaʻalaua mo e kau palōfesinale ʻi he moʻui lelei fakaʻatamaí. Ko e ngaahi kaumeʻa mo e kāinga puputuʻú naʻe ʻikai te nau faʻa ʻiloʻi pe ko e hā ke leaʻaki pe faí.
ʻOku fakafuofua ko e kakai ʻe toko 1 ʻi he toko 4 ʻi māmani lahi te nau puke ʻi he mahaki fakaʻatamaí ʻi ha taimi ʻi heʻenau moʻuí. ʻI he fakakaukau atu ki he fika fakapuputuʻu-loto ko ení, ʻoku ngalingali ʻoku ʻi ai ha taha ʻi hoʻo ongo mātuʻá, kiʻi tama, fānau, pe kaumeʻa ʻoku mahakiʻia e ʻutó.b Ko e hā ʻe lava ke ke faí kapau ʻoku maʻu ʻe ha taha ʻokú ke ʻofa ai ha tuʻunga pehē?
● ʻIloʻi ʻa e ngaahi fakaʻilongá. Ko e ʻi ai ha mahaki fakaʻatamaí ʻe ʻikai nai ke ʻiloʻi vave ia. ʻE tukuakiʻi nai ʻe he ngaahi kaumeʻá mo e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ko e ngaahi fakaʻilongá ko e fakatupunga ia ʻe he ngaahi feliliuaki fakaehōmone, ngaahi puke fakaesino, ngaahi vaivaiʻanga ʻi he angaʻitangatá, pe ko e tupu mei he ngaahi tuʻunga faingataʻá. Naʻe sio ʻa e faʻē ʻa Metí ki ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e palopalemá ʻia Meti ki muʻa, ka naʻe fakakaukau ʻa ʻene ongo mātuʻá ko ʻene anga-feliliuakí ko e konga ia ʻo ha vahaʻa taimi fakatalavou ʻa ia ʻe vave pē ʻene molé. Kae kehe, ko ha ngaahi liliu lahi ʻi he mohé, kaí, pe tōʻongá ʻe fakahaaʻi nai ai ha meʻa ʻoku mafatukituki ange. Ko ha sivi ʻe ha palōfesinale ʻe lava ke taki atu ai ki ha faitoʻo ola lelei mo ha tuʻunga moʻui lelei ange ki he tokotaha ʻokú ke ʻofa aí.
● ʻIlo ki he mahakí. Ko e kakai ʻoku nau maʻu ʻa e mahaki fakaʻatamaí ʻoku nau faʻa maʻu ʻa e malava fakangatangata ke fekumi ki honau tuʻungá tonu. Ko ia ai, ko e fakamatala ʻokú ke tānaki mei he ngaahi maʻuʻanga fakamatala fakamuimuí mo alafalalaʻangá ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku hokosia ʻe he tokotaha ʻokú ke ʻofa aí. ʻE toe lava ke ne tokoniʻi ai koe ke ke talanoa hangatonu mo ʻiloʻilo mo e niʻihi kehé. Hangē ko ení, naʻe ʻoange ʻe Keili ki he ongo kui ʻa Metí ha ngaahi pepa fakafaitoʻo ʻa ia naʻe tokoniʻi ai kinaua ke na ongoʻi ʻokú na maʻu fakahinohino mo kaunga atu ki ai.
● Kumi ki ha faitoʻo. Neongo ʻa e natula lōloa ʻo e ngaahi mahaki fakaʻatamai ʻe niʻihi, ʻi he faitoʻo totonú ʻoku lava ke maʻu ai ʻe he kau puke tokolahi ha moʻui tuʻumaʻu mo ola lelei. Ko e meʻa fakamamahí, ʻoku fakaʻauʻausino ʻa e tokolahi ʻi he ngaahi taʻu ʻo ʻikai maʻu ha tokoni. Hangē tofu pē ko e fiemaʻu ʻi ha mahakiʻia lahi ʻa e mafú ha mataotao ʻi he mafú, ʻoku fiemaʻu ʻe he mahaki fakaʻatamaí ʻa e tokanga ʻa e faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e founga ke faiʻaki ki he ngaahi tuʻunga peheé. Ko e fakatātaá, ko e kau saikaituliká, ʻe lava ke nau ʻomai ʻa e faitoʻo ʻa ia ʻi hono ngāueʻaki hokohokó ʻe lava ke tokoni ia ki hono mapuleʻi ʻa e ongó, fakafiemālie ʻa e loto-moʻuá pea fakatonutonu ʻa e ngaahi sīpinga fakakaukau fehālaakí.c
● Fakalototoʻaʻi ʻa e mahakí ke ne kumi ki ha tokoni. Ko e faʻahinga ʻoku mahakiʻia fakaʻatamaí ʻoku ʻikai nai te nau fakatokangaʻi ʻoku nau fiemaʻu ha tokoni. Te ke fokotuʻu ange nai ke sio ʻa e mahakí ki ha toketā pau, lau ha ngaahi kupu ʻaonga, pe talanoa mo ha taha kuó ne fekuki lavameʻa mo ha mahaki meimei tatau. Mahalo pē ʻoku ʻikai fie ongo atu ʻa e taha ʻokú ke ʻofa aí ki hoʻo faleʻí. Kae ʻoua ʻe toumoua ke fai ha meʻa kapau ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ha taha ʻokú ke tokangaʻi ʻo fakatupu maumau kiate ia pe ko e niʻihi kehé.
● Fakaʻehiʻehi mei hono fai ha tukuakiʻi. Kuo teʻeki ai malava ke maʻu ha fakamulituku ʻa e kau saienisí ki he fengāueʻaki fihi ʻa e ngaahi meʻa tefito fakakēnisi, fakaeʻātakai mo fakasōsiale ʻokú ne fakatupunga ʻa e ʻikai ngāue lelei ʻa e ʻutó. Ko e fakatahaʻi ʻo e ngaahi meʻa tefito ʻa ia ʻoku lava ke ne fakatupunga ha mahakiʻia fakaʻatamaí ʻoku kau ki ai ʻa e lavea ʻa e ʻutó, ngāuekoviʻaki ʻa e meʻa kona fakatupu maumaú, ʻātakai fakatupu loto-mafasiá, taʻemafamafatatau fakapaiokemi mo e puke fakaʻatamai tukufakaholó. ʻOku ʻikai tokoni ʻa e tukuakiʻi ʻo e faʻahinga tāutahá ki he meʻa ʻokú ke fakakaukau naʻa nau fai nai ke fakatupunga ha puké. Te ke loto ke fakahanga ho iví ki hono tokoniʻi mo ʻoange ʻa e fakalototoʻa kia kinautolú.
● Maʻu ha ʻamanaki fakaʻatuʻi. Kapau ʻokú ke ʻamanekina ha meʻa lahi ange mei ha mahaki ʻi he meʻa ʻokú ne malava ke faí, ʻe lava ke hoko ia ʻo fakalotosiʻi. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko hono fakamamafaʻi tōtuʻa ʻa e ngaahi ngataʻanga ʻo e tokotaha mahakí ʻe lava ke ne pouaki ha ongoʻi taʻeʻaonga ʻi he tokotaha ko iá. Ko ia tauhi ke fakaʻatuʻi ʻa hoʻo ʻamanakí. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai totonu ke kātakiʻi ʻa e ngaahi tōʻonga halá. Hangē ko e niʻihi kehé, ko e faʻahinga ʻoku nau puke fakaʻatamaí ʻe lava ke nau ako mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi tōʻongá. Ko e tōʻonga fakamālohí ʻe fiemaʻu nai ai ha ngāue fakalao pe ngaahi fakangatangata pau ki hano maluʻi ʻo e tokotaha ko iá pe ko e niʻihi kehé.
● Hanganaki fetuʻutaki. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e fetuʻutakí, neongo ʻe hā ngali taʻemahinoʻi nai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa hoʻo ngaahi fakamatalá. Ko e ngaahi feangainga ʻa ha taha ʻoku puke fakaʻatamaí ʻe lava ke ʻikai ala ʻiloʻi pea ko ʻene ngaahi ongó ʻoku hā ngali taʻefeʻunga nai mo e tuʻunga ʻi he taimi ko iá. Ka neongo ia, ko hono fakaangaʻi ʻa e ngaahi lea ʻa e mahakí te ne ʻai ke ongoʻi halaia ai pē ʻa e mahakí ʻo tānaki atu ki heʻene loto-mafasiá. ʻI he ʻikai tokoni ʻa hoʻo leá, tangutu fakalongolongo pē ʻo fanongo. Fakatokangaʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻí mo ʻene ngaahi fakakaukaú ʻo ʻoua ʻe fakahalaiaʻi. Feinga ke hanganaki mokomoko. Ko koe mo e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí te mo maʻu ʻaonga kapau ʻokú ke fakahaaʻi pē mo fakahaaʻi hokohoko ʻokú ke tokanga ange. Naʻe hoko moʻoni eni ʻia Meti. ʻI ha ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻá ne fakahaaʻi ai ʻa ʻene houngaʻia ki he faʻahinga ʻa ia naʻá ne pehē naʻa nau “tokoniʻi au ʻi he taimi naʻe ʻikai te u fiemaʻu ai ha tokoní.”
● Fakakaukau ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e ngaahi mēmipa kehe ʻi he fāmilí. ʻI he taimi kuo pau ai ke tokangataha ha fāmili ki he tokotaha ʻoku faingataʻaʻiá, ʻe lava ke fakaliʻeliʻaki ai ʻa e ngaahi mēmipa kehé. ʻI ha taimi, ko e tuofefine ʻo Metí, ko ʻEimi, naʻá ne ongoʻi naʻe “siʻi ʻa e tokanga kiate iá ʻo mahuʻinga ange ʻa e puke ʻa hono tuongaʻané.” Naʻá ne fakasiʻisiʻi ʻa ʻene ngaahi lavameʻá koeʻuhi ke ʻoua ʻe afeʻi ange ʻa e tokangá kiate ia. Lolotonga ení, naʻe hā ngali loto ʻa ʻene ongo mātuʻá ke ne fakahoko ʻa e meʻa lahi ange, ʻo hangē ia ko e ʻai ke huhuʻiʻaki ʻa e ngaahi tōnounou ʻa hono tuongaʻané. Ko e fānau liʻaki ʻe niʻihi ʻi he tuʻunga ko ení ʻoku nau feinga ke maʻu ʻa e tokangá ʻaki hono fakatupunga ha faingataʻa. Ko e ngaahi fāmili faingataʻaʻiá ʻoku nau fiemaʻu ʻa e tokoni ki hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakafeʻauhí. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe nōfoʻi ai ʻa e fāmili Soní ʻi he ngaahi palopalema ʻa Metí, naʻe tokoniʻi ʻe he ngaahi kaumeʻa ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonua ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa ʻEimi ʻaki ʻa e fai ha tokanga lahi ange kiate ia.
● Pouaki ʻa e ngaahi tōʻonga lelei ki he moʻui lelei fakaʻatamaí. Ko ha palani kakato ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga lelei fakaʻatamaí ʻoku totonu ke kau ai ʻa e tokanga ki he kaí, fakamālohisinó, mohé mo e ngaahi ngāue fakasōsialé. Ko e ngaahi ngāue faingofua mo e fanga kiʻi kulupu ʻo e ngaahi kaumeʻá ʻoku faʻa siʻi ʻene fakatupu manavaheé. Pehē foki, manatuʻi ko e ʻolokaholó ʻe lava ke ne ʻai ke kovi ange ʻa e ngaahi fakaʻilongá pea fepaki ia mo e ngaahi faitoʻó. ʻOku feinga he taimí ni ʻa e fāmili Soní ke tauhi maʻu ha founga-tuʻumaʻu ʻo e haisini fakaʻatamaí ʻa ia ʻoku ʻaonga ki he tokotaha kotoa pē tautefito ki hona fohá.
● Tokangaʻi koe. Ko e loto-mafasia ʻoku hoko mai ʻi hono tokangaʻi ha taha ʻoku puke fakaʻatamaí ʻe lava ke ne fakamanamanaʻi ʻa hoʻo moʻui leleí tonu. Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu ke ke tokanga ki hoʻo ngaahi fiemaʻu fakasinó, fakaeongó mo e fakalaumālié. Ko e fāmili Soní ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova. ʻOku ongoʻi ʻe Keili ʻoku tokoniʻi lahi ia ʻe heʻene tuí ke ne fekuki mo e faingataʻa ʻi he fāmilí. “Ko e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané naʻe fakasiʻisiʻi ai ʻa e loto-mafasiá,” ko ʻene laú ia, “ko ha taimi ke tukuange ʻa e ngaahi hohaʻá tonu pea tokangataha ki he ngaahi ʻīsiu lalahi angé pea mo e ʻamanaki taupotú. Naʻá ku lotu fāivavale taʻefaʻalaua ki ha fakafiemālie, pea naʻe hoko maʻu pē ha liliu ke ne fakanonga ʻa e mamahí. ʻI he tokoni ʻa Sihová, naʻá ku maʻu ai ʻa e nonga ʻo e ʻatamaí naʻe hā ngalingali ʻe ʻikai maʻu ʻi homau tuʻungá.”
Ko Metí ko ha tokotaha lahi ia he taimí ni pea ʻokú ne maʻu ha vakai foʻou ki he moʻuí. “ʻOku ou ongoʻi ko ha tokotaha lelei ange au koeʻuhi ko e meʻa naʻá ku hokosiá,” ko ʻene leá ia. Ko e tuofefine ʻo Metí, ʻa ʻEimi, ʻokú ne ongoʻi kuó ne maʻu ʻaonga mo ia foki ʻi he meʻa naʻe hokó. “ʻOku siʻi ange ʻeku fakaangaʻi ʻa e niʻihi kehé,” ko ʻene leá ia. “ʻOku ʻikai ʻaupito te ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tuʻunga pulipulia te ne uesia nai ha taha. Ko Sihova ko e ʻOtuá pē ʻokú ne ʻafioʻí.”
Kapau ʻoku puke fakaʻatamai ha taha ʻokú ke ʻofa ai, manatuʻi maʻu pē ʻe lava ke tokoniʻi ʻe ha telinga fiefanongo, nima tokoni mo ha ʻatamai ʻatā ʻa e tokotaha ko iá ke ne matuʻuaki—pea naʻa mo ʻene longomoʻui.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo fetongi ʻa e ngaahi hingoa ʻe niʻihi.
b ʻOku ngāueʻaki ʻe he niʻihi ʻa e kupuʻi lea “mahakiʻia e ʻutó,” he ʻoku siʻi ange ʻene ongo fakamaá pea ʻosi fakahuʻunga pē ai ko e fakatupunga ʻe he neavé.
c ʻOku totonu ke fakakaukau atu ki he ngaahi ʻaonga ʻe ala maʻú fakataha mo e ngaahi nunuʻa kehe ʻe ala hokó. ʻOku ʻikai ke fakaongoongoleleiʻi mai ʻe he ʻĀ Hake! ia ha founga fakafaitoʻo tefito. ʻOku totonu ke fakapapauʻi ʻe he kau Kalisitiané ko ha faitoʻo pē ʻoku nau kumi ki ai ke ʻoua ʻe fepaki ia mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú.
[Puha ʻi he pesi 21]
Ngaahi Fakaʻilonga Fakatokanga ʻo e Puke Fakaʻatamaí
Kapau ʻoku maʻu ʻe ha taha ʻokú ke ʻofa ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga ko ení, ʻe fiemaʻu nai ke ne talatala ki ha palōfesinale fakafaitoʻo pe moʻui lelei fakaʻatamai:
• Mamahi pe ʻita fuoloa
• Mavahe fakasōsiale
• Tōtuʻa ʻene ongoʻi fiefiá mo e loto-mamahí
• ʻIta tōtuʻa
• Tōʻonga fakamālohi
• Ngāuekoviʻaki ʻa e meʻa kona fakatupu maumaú
• Manavahē, hohaʻa mo e loto-moʻua tōtuʻa
• Manavahē taʻetotonu ki he tupu ʻo sinó
• Liliu lahi ʻi he tōʻonga kaí pe mohé
• Hokohoko misi fakamanavahē
• Fakakaukau puputuʻu
• Tui-hala pe ongo-hala
• Fakakaukau ki he mate pe taonakita
• Taʻemalava ke fekuki mo e ngaahi palopalema pea mo e ngaahi ngāue fakaʻahó
• Fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi palopalema tekeutuá
• Ngaahi puke fakasino lahi taʻealafakamatalaʻi
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
ʻI he ʻikai tokoni ʻa e leá, tangutu fakalongolongo ʻo fanongo ki he mahakí