Fakaʻofoʻofa mo Ifo!
ʻAʻAHI ki ha ngoue matalaʻiʻakau pea tuaiekemo ʻe fakafiemālieʻi ʻa ho ngaahi ongoʻangá. ʻOkú ke fiefia he mamata ki he ngaahi lanu ʻo e ngaahi matalaʻiʻakaú, ko honau ngaahi fuó mo honau ngaahi tisaini fihí. ʻOkú ke nāmuʻi honau ngaahi manongí. ʻOkú ke ala ki he ngaahi faʻunga kehekehe ʻo honau ngaahi lauʻi matalá. Kae fēfē ho ongoʻanga ʻo e ifoʻiá? ʻE toe lava ke ke maʻu ʻa e fiefia ʻi he ifo ʻo e ngaahi matalaʻiʻakaú? ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, kuo maʻu ai ʻe he kakaí ʻa e ifo ʻo ha ngaahi matalaʻiʻakau ʻoku ala kai ʻi he laui senituli. Kapau ʻokú ke ala maʻu ha taha ʻo e ngaahi ʻakau hokó ʻi hoʻo ngoue matalaʻiʻakaú pe vesitapoló, mahalo pē te ke fiefia mo koe foki ʻi he hokosia ko iá.a
Ko e Lose Fakamānakó
Takatakai ʻi he māmaní, ko e losé (kalasi ʻo e Rosa) ʻoku ngalingali ko e matalaʻiʻakau ʻiloa taha mo manakoa tahá ia. Tuku kehe ʻa e ngaahi kalasi tefitó, ʻoku laui afe ʻa e ngaahi kalasi fekolosiʻaki ko e faʻu ʻe he tangatá. Koeʻuhi ʻoku uesia ʻa e ifó ʻi he ngaahi meʻa tefito hangē ko e kelekelé mo e fua māfaná, ʻoku taau ke ʻahiʻahiʻi ha lauʻi matala ʻo e losé pe ko ha toe matalaʻiʻakau kehe pē, ki muʻa ke ke fili ke fakaʻaongaʻi ko ha meʻakai ʻa e matalaʻiʻakaú. ʻOku ngalingali te ke fakatokangaʻi ko e tefito ʻo e lauʻi matalá ʻoku kiʻi tamala. Kapau ʻoku pehē, tuʻusi ʻa e konga ko iá, pe kapau ʻokú ke ʻai ke kai ʻa e matalaʻiʻakaú kotoa, kai ʻa e tafaʻaki pē ki tuʻá.
Ko e lisi ʻo e ʻū tisi ʻa ia ʻe lava ke fakaifo ʻe he ngaahi losé ʻoku ʻikai meimei ʻi ai hano ngataʻanga. ʻAhiʻahiʻi ia ʻi he ngaahi sālatí, ʻo ʻai fakataha nai mo ha siisi ʻoku ʻikai fuʻu mālohi hono ifó pea mo ha nati kuo laiki. Ngāueʻaki ʻa e ngaahi lauʻi matala ʻosi laiki ʻo e ngaahi lose kulokulá ko ha ʻelemēniti fakalahi ia ʻi hoʻo soosi manakó ke tānaki atu ki hono ifó mo e lanú. Pea fēfē ke tānaki fakaʻosi atu ki hoʻo sipēketí ʻa e ngaahi lauʻi matala ʻo e losé kuo hifi loloa? ʻE toe fakalahi ʻe he losé ʻa e ifo ʻo e ʻaisi kilimí mo hoʻo inu manakó.
Ko e Matalaʻi Hiná
Ko e ngaahi fakamatala ki hono ngāueʻaki ʻa e matalaʻi hiná (Cucurbita pepo) ko e meʻakaí ʻi he ʻOtu ʻAmeliká naʻe kamata ia ʻi he senituli hono 16, pea ʻoku hā ngali naʻe faʻa kai ʻe he kau ʻAmelika Tuʻufonuá ʻa e ngaahi matala tangatá pē (ʻa ia ʻoku tupu ʻi he ngaahi vaʻa lōloa mo manifí) koeʻuhi ke fakaʻatā ʻa e ngaahi matala fefiné (ʻa e ngaahi matala ko ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fuaʻi hina fuo iiki ʻaupitó) ke toe tupu. Ki muʻa ke haka ʻa e ngaahi matalá, toʻo ʻa e lau matuitui ʻi tuʻá. Ko e ngaahi fuá (pistils) ʻe lava ke toʻo pe tuku pē ai. ʻI he hikinga tefito ʻo e kaí mo e ngaahi supó, ʻoku tuifio lelei ai ʻa e ifo vaivai ʻo e ngaahi matalaʻi hiná mo e lolo ʻōlivé, koane moluú pea mo e fuaʻi hiná tonu. Ki ha ifo mālohi ange, fakapaku ʻa e ngaahi matalá ʻaki ha onioni, kāliki, fanga kiʻi ʻakau fakanamulelei mo e ngaahi sipaisi ʻi he saiʻia pē ʻaʻaú. ʻE toe lava ke ke faʻo ki he ngaahi matalá ha fio ʻo e sīsí, onioní mo e fanga kiʻi ʻakau fakanamuleleí. Tāpuniʻi leva ʻa e ngataʻangá, pea unu ʻa e matalá ʻi ha meʻa hinehina ʻo e foʻi moá kuo tā, ʻo toki tānaki atu ki ai ʻa e meʻa engeengá. Fakaʻosí, unu ʻa e ngaahi matalá ʻi ha momoʻi mā, fakapaku ʻi ha lolo lahi pea fiefia ʻi honau ifo makehé!
Ko e Panisī Lanu Kehekehé
Ko e ngaahi panisī lanu-ua pe lanu-tolú (Viola wittrockiana) ʻoku ʻi ai honau ngaahi totitoti fakapoʻupoʻuli makehe ʻi he ngaahi lauʻi matalá, ʻa ia ʻokú ne ʻai ai ke nau hā faikehe. Fakatatau ki he Encyclopædia Britannica, ko e panisií ʻoku faʻa pehē ko ha faʻunga ngoueʻi ia ʻo e panisī vaó, pe Johnny-jump-up (Viola tricolor), ʻoku lanu-fisiʻifekika, hinehina mo engeenga. Ko e ʻakau vao ko ení ʻoku toe ala kai mo ia, kae fakatatau ki he tohi Edible Flowers—From Garden to Palate, ʻoku “lava ke hoko ʻo kona nai ʻi hono kai ʻo fuʻu lahí.” ʻOkú ne fakalahiʻi ʻa e ifo mo e fōtunga ʻo e ngaahi sālati vesitapoló mo e sālati fuaʻiʻakaú. Ngāueʻaki ʻa e matalaʻiʻakaú kotoa, ʻo tānaki atu ia ki muʻa pē ʻi he kaí pea ʻi he hili hono tānaki atu ha faʻahinga soosi pē. ʻE toe lava ke ke fakakau ia ʻi hoʻo supo manakó.
Ko ha matalaʻiʻakau ala kai hono tolu ʻo e kalasi Viola ko e vaioletí, pe vaioleti Pilitāniá (Viola odorata), ʻa ia ʻoku hoa lelei ʻaupito mo e ngaahi hikingauá pea mo e ngaahi inú. (Sio ki he puha “Matalaʻiʻakau Melie ki he Ngaahi Inú.”) ʻOku ʻikai ha toe ngaahi matalaʻiʻakau kehe ʻo e kalasi Viola ʻe vakai ki ai ʻoku ala kai.
Ko e Lile-ʻAho Longomoʻuí
Ko e lau lahi, lōloa mo manifi ʻi he tefito ʻo e lile-ʻahó (kalasi ʻo e Hemerocallis) ʻoku fakamatalaʻiʻaki ʻa e ʻakau ko ení. Ko hono matala taimi nounoú kuo pau ke ʻoua ʻe fetoʻoaki ia mo e ngaahi matalaʻiʻakau kehe ʻo e fāmili tatau, ko e Liliaceae. Ko e ngaahi lile-ʻahó, ʻa ia ko honau lanú ʻoku ʻalu mei he engeengá ki he kulokulá, kuo fuoloa hono ngāueʻaki ki he meʻatokoní. Ko e matalaʻiʻakaú ni, ʻi hono kiʻi haka siʻisiʻí, ʻe lava ke ngāueʻaki ia ʻi he kaí ko ha vesitapolo. Ko e toe founga ʻe taha, ko hono fakatahaʻi ʻa hono ngaahi lauʻi matalá mo e ngaahi ʻelemēniti ʻi he saiʻia pē ʻaʻaú ke ngaohiʻaki ha kiʻi tou maʻamaʻa pea toki fakapaku leva. Teuteuʻi ia ʻaki ha foʻi matalaʻiʻakau kakato.
Ngaahi Matalaʻiʻakau Kehe ʻOku Ala Kaí
Ko e matalaʻi iuká (kalasi ʻo e Yucca), ʻa ia ʻoku tupu tautefito ʻi he ʻea pakukaá pe ʻi he siʻi ʻa e ʻuhá, ʻoku fonu ia ʻi he vaitaminí mo e kalasiumé. Kai ʻa e ngaahi lauʻi matalá pē; te ke kiʻi hakaʻi nai ke toʻo ha ifo tamala pē. Ko e matalaʻi lēmaní (Citrus limon), matalaʻi molí (Citrus sinensis), mo e matalaʻi minitií (kalasi ʻo e Mentha) ko e ngaahi fakalahi lelei ʻaupito ia ki he ngaahi inú, ngaahi sālatí mo e ngaahi hikingauá.b
ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e ngaahi matalaʻiʻakaú ko ha meʻaʻofa ia ki hotau ngaahi ongoʻangá pea ko ha ʻelemēniti mahuʻinga ia ki heʻetau fiefia ʻi he moʻuí. Ko e moʻoni ʻoku nau ʻomai ha ngaahi ʻuhinga lahi ange ke fakamālō ai ki hotau Tokotaha-Fakatupu ʻofá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakakau ʻa e ngaahi hingoa fakasaienisi ʻo e ʻakaú ki hano ʻiloʻi papau.
b ʻOku ʻikai ko e ngaahi matalaʻiʻakau pē eni ʻoku ala kaí, kae fakatotoloʻi fakaʻāuliliki ʻa e ala kai ʻo ha toe ngaahi matalaʻiʻakau kehe pē ki muʻa ke kai kinautolu.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 22]
MATALAʻIʻAKAU MELIE KI HE NGAAHI INÚ
Tuku ha lauʻi matala pe ko ha kiʻi matalaʻiʻakau siʻisiʻi ʻi he loki taki taha ʻo hoʻo tulei ʻaisi poloká ki muʻa ke lingi ki ai ha vai ʻutu hina, pe vai kuo sivi. Fakapolokaʻi ʻi he tuʻunga anga-mahení. Ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi ʻaisi poloka ko ení ʻi hoʻo inu manakó.
[Maʻuʻanga]
Fakaleleiʻi mei he El Cultivo de Hierbas (Herb Culture).
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 22]
MATALAʻIʻAKAU VALI SUKA
Taaʻi ha meʻa hinehina ʻo e foʻi moá, pea valiʻi lelei ʻaki ia ʻa e matalaʻiʻakau maʻa mo mōmoa taki taha, ʻo ngāueʻaki ha kiʻi polosi tā valivali molū. Fakapapauʻi ke kāpui fakakātoa ʻa e ngaahi lauʻi matalá kotoa. ʻI hono ngāueʻaki ha meʻa-siví, tūtuuʻi fakalelei ha suka momo iiki ʻaupito ʻi he ngaahi lauʻi matalá. Tupeʻi ʻa e toenga suká, pea fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi matalaʻiʻakaú ʻi ha ngaahi houa ke nau mōmoa.
[Maʻuʻanga]
Fakaleleiʻi mei he Cook’s Thesaurus.
[Puha ʻi he peesi 22]
FAKATOKANGA MAHUʻINGA
ʻOku kona ʻa e ngaahi matalaʻiʻakau ʻe niʻihi. ʻAi ke ʻiloʻi papau ʻa e ngaahi matalaʻiʻakau ʻoku ala kaí. ʻI he taimi ʻokú ke veiveiua aí, ʻoua ʻe kai ia.
ʻOua ʻe kai ha matalaʻiʻakau pē naʻe ngāueʻaki ki ai ha faitoʻo tāmate ʻinisēkite pe ko ha toe kemikale kehe pē. (ʻE faʻa hoko moʻoni eni ʻi he ngaahi matalaʻiʻakau ʻoku fakatau mei he kau fakatau matalaʻiʻakaú, ngaahi senitā ngoué pea mo e ngaahi fale ʻakau ʻe niʻihi.) Kai pē ʻa e ngaahi matalaʻiʻakau ʻoku tupu fakanatula pea mamaʻo mei he ngaahi veʻehalá.
ʻOku ʻikai totonu ke kai ʻa e ngaahi matalaʻiʻakaú ʻe he kakai ʻoku nau mahaki-helá pe kovi ki ai ha ʻakaú.
ʻI he hangē ko e ngaahi fuaʻiʻakaú mo e vesitapoló, ko e ngaahi matalaʻiʻakaú kuo pau ke fufulu pea fakamaʻa, tautefito ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu ai ke kai mataʻí.
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
Lose
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
Matalaʻi hina
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
Panisī
[Fakatātā ʻi he peesi 21]
Lile-ʻAho
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
Matalaʻi lēmani