Ko e Mahuʻinga Moʻoni ʻo e Totó
“ʻOku maʻu kotoa ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha maʻuʻanga moʻui ʻoku nau taha kotoa ai: ko e totó. Ko e ivi moʻui ia ʻoku ʻi he tokotaha kotoa, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e lanu ʻo e kilí, faʻahinga pe lotu.”—Palesiteni ʻo e Fakatahaʻanga Lahi ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá.
ʻOKU ʻikai toe fehuʻia, ʻoku ʻi ai ʻa e moʻoni ʻi he lau ko iá. ʻOku fiemaʻu tefito ʻa e totó ki he moʻui ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Ko ha koloa mātuʻaki mahuʻinga ia. Neongo ia, ʻokú ke tuipau ʻoku malu mo fakapotopoto ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau foaki atu ʻa e huhuʻa ko iá ki ha ngaahi taumuʻa fakafaitoʻo?
Hangē ko ia kuo tau ako ki aí, ʻoku mātuʻaki ʻikai huʻufataha ʻa e ngaahi tuʻunga malu ʻi māmani lahí, pea ko e ngaahi faitoʻo ʻoku ngāueʻaki ʻa e totó ʻoku fakatuʻutāmaki ange ia ʻi he meʻa ʻoku fakakaukau atu ki ai ʻa e tokolahi. ʻIkai ngata aí, ʻoku kehekehe lahi ʻa e kau toketaá ʻi heʻenau ngāueʻaki ʻa e totó koeʻuhi ko e tuʻunga fakaakó, ngaahi pōtoʻí mo ʻenau ngaahi fakakaukaú. Ka, ʻoku fakaʻau ke toe tokanga ange ʻa e kau toketā tokolahi fekauʻaki mo e huhu totó. ʻOku fakaʻau ke tokolahi ʻa e kau toketā ʻoku nau saiʻia ange he ngaahi faitoʻo ko ia ʻoku ʻikai kau ai ʻa e totó.
ʻOku fakafoki mai ʻe he meʻá ni kitautolu ki ha fehuʻi naʻe ʻomai ʻi he kamataʻanga ʻo e ʻuluaki kupu ʻo e fakahokohoko ko ʻení. Ko e hā koā ʻokú ne ʻai ʻa e totó ke mātuʻaki mahuʻingá? Kapau ʻoku fakaʻau ke fehuʻia lahi ʻa hono ngāueʻaki fakafaitoʻo ʻa e totó, ʻoku toe ʻi ai ha taumuʻa ʻe taha ʻoku fakahoko ʻe he totó?
Ko Hotau Tokotaha-Fakatupú mo e Totó
ʻI he ngaahi ʻaho ʻo Noá, ko ha tupuʻanga ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, naʻe fakatoka ai ʻe he ʻOtuá ha lao fisifisimuʻa. Neongo ʻa hono ʻoange ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e totonu ke nau kai ʻa e kakano ʻo e fanga manú, naʻá ne tapui kinautolu mei hono kai ʻa e totó. (Senesi 9:4) Naʻá ne toe ʻoange kiate kinautolu ʻene ʻuhingá, ʻi hono fakatatau ʻa e totó ki he laumālie pe moʻui ʻa e meʻamoʻui ko iá. Naʻá ne folofola ki mui: “Ko e moʻui . . . ʻoku ʻi he toto.” ʻI he vakai ʻa e Tokotaha-Fakatupú, ʻoku toputapu ʻa e totó. ʻOkú ne fakafofongaʻi ʻa e meʻaʻofa mātuʻaki mahuʻinga ko e moʻuí ʻa ē ʻoku maʻu ʻe he meʻamoʻui taki taha. Naʻe toutou fakahaaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.—Livitiko 3:17; 17:10, 11, 14; Teutalonome 12:16, 23.
ʻI he hili ʻa e taimi siʻi mei hono fokotuʻu ʻo e lotu faka-Kalisitiané ʻi he taʻu nai ʻe 2,000 kuo maliu atú, naʻe ʻoange ai ki he kau tuí ʻa e fekau fakaʻotua ke “fakaʻehiʻehi mei he . . . toto.” Naʻe fakatuʻunga ʻa e tapui ko ʻení, ʻo ʻikai ʻi he tokanga ki he moʻui leleí, ka ʻi he toputapu ʻo e totó. (Fakaʻītali ʻamautolu; Ngāue 15:19, 20, 29) ʻOku fakakikihi ʻa e niʻihi ʻo pehē ko e fakangatangata ko ʻeni naʻe ʻomai mei he ʻOtuá ʻoku ngāueʻaki pē ia ki he kai ʻo e totó. Ka ʻoku tala tonu mai pē ʻe he foʻi lea “fakaʻehiʻehi” ʻa e ʻuhingá. Kapau naʻe tala mai ʻe ha toketā kiate kitautolu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ʻolokaholó, ko e moʻoni heʻikai te tau fakakaukau atu ʻe ngofua pē ke tau huhu ia ki hotau kālavá.
ʻOku toe fakamatalaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻuhinga ʻoku mātuʻaki toputapu ai ʻa e totó. Ko e taʻataʻa ʻo Sīsū Kalaisi naʻe lilingí, ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e moʻui fakaetangata naʻá ne foaki maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e kī ia ki he ʻamanaki ʻa e Kalisitiané. Ko e makatuʻunga ia ki he fakamolemoleʻi ʻo e ngaahi angahalá pea mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá. ʻI he fakaʻehiʻehi ʻa ha Kalisitiane mei he totó, ʻokú ne fakahaaʻi ai ʻene tui ko e taʻataʻa pē ʻo Sīsū Kalaisi naʻe lilingí ʻe malava moʻoni ke ne huhuʻi ia pea fakahaofi ʻene moʻuí.—Efeso 1:7.
ʻOku ʻiloa ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻenau fai pau ki he ngaahi fekau ko ʻeni ʻa e Tohi Tapú. ʻOku nau fakafisingaʻi ʻa e ngaahi huhu toto kotoa ʻoku kau ki ai ʻa e toto kakató pe ko e ngaahi konga tefito ʻe fā ʻo e totó, ʻa e ngaahi sela kulokulá, pelesimaá, ngaahi sela hinehiná mo e ngaahi peletiletí. ʻI he fekauʻaki mo e fanga kiʻi konga iiki kehekehe ʻoku toʻo mei he ngaahi konga lalahi ko iá, pea mo e ngaahi faitoʻo ʻoku faʻu ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e fanga kiʻi konga iiki peheé, ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha lau ki ai ʻa e Tohi Tapú. Ko ia ai, ʻoku fai ʻe he tokotaha Fakamoʻoni taki taha ʻene fili fakafoʻituitui ʻaʻana ʻi he ngaahi meʻa ko iá. ʻOku ʻuhinga ʻa e tuʻunga Fakatohitapu ko iá ʻoku talitekeʻi ʻe he Kau Fakamoʻoní ʻa e ngāue fakafaitoʻó pe ʻikai mahuʻingaʻia ʻi he vakai ki heʻenau moʻui leleí mo ʻenau moʻuí? ʻIkai ʻaupito!—Sio ki he puha “Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mo e Moʻui Leleí.”
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní kuo fakatokangaʻi ai ʻe he kau toketā tokolahi ʻa e ʻaonga fakafaitoʻo kuo maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoní mei heʻenau pīkitai ki he tuʻunga ʻa e Tohi Tapú. Hangē ko ʻení, naʻe lea hangatonu ha toketā tafa neave ki muí ni ʻo fakaongoongoleleiʻi ʻa e fili ki he ngaahi faitoʻo ke fetongiʻaki ʻa e huhu totó. Naʻá ne pehē: “Ko e meʻa pau taha pē ia ke ngāueʻakí, ʻo ʻikai ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pē, ka ki he tokotaha kotoa.”
Ko e ngaahi fili mafatukituki fekauʻaki mo e moʻui leleí ʻoku lava ke ne fakatupunga ha loto-mafasia lahi pea ʻoku faʻa faingataʻa ke fai ʻa e ngaahi fili ko iá. ʻI he fekauʻaki mo hono ngāueʻaki anga-maheni ʻo e huhu totó, fakatokangaʻi ʻa e lea ʻa e mataotao ki he maʻamaʻá mo e mānavá pea ko e talēkita ki he faitoʻó ko Dr. Dave Williams: “ʻOku mahuʻinga ke tau tokaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí, . . . pea ʻoku fiemaʻu ke tau tokanga ʻaupito fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau ʻai ki loto ki hotau sinó.” ʻOku ʻuhinga lelei ange ʻa e ngaahi lea ko iá he ʻahó ni ʻi ha toe taimi ki muʻa.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 19]
Ko e Hā ʻa e Hemokolopini Tufa ʻOsikena?
ʻI loto ʻi he sela toto kulokula taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi molekula hemokolopini ʻe 300 miliona nai. ʻOku ʻi he hemokolopiní ʻa e meimei vahe tolu ʻe taha ʻo e voliume ʻo ha sela kulokula matuʻotuʻa. ʻI he molekula taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e polotini kolopini pea mo ha meʻa fakalanu ʻoku ui ko e heme—ʻa ia ʻoku kau ki ai ha ʻātomi ʻaione. ʻI he taimi ʻoku fou atu ai ʻa e sela toto kulokulá ʻi he maʻamaʻá, ʻoku hū ʻa e fanga kiʻi molekula ʻosikená ʻi he selá pea pipiki ki he ngaahi molekula hemokolopiní. ʻI ha laui sekoni mei ai, ʻoku tukuange atu ʻa e ʻosikená ki he sinó, ʻo tauhi ai ʻa e moʻui ʻa e fanga kiʻi selá.
ʻOku ngāue ʻa e ngaahi kautaha ʻe niʻihi ʻi he taimí ni ki he hemokokopiní, ʻo toʻo ia mei he ngaahi sela toto kulokula ʻo e tangatá pe fanga pulú. ʻOku fai leva hono sivi ʻo e hemokolopini ko ʻeni naʻe fakamavaheʻí ke toʻo ʻa e fanga kiʻi ʻulí, fai hono kiʻi liliu mo fakamaʻa ʻaki ʻa e kemikale, fio ia mo ha faʻahinga huhuʻa, pea kofukofu leva. Ko e ola fakamuimui ʻo e foʻi ngāue ko iá—ʻa ia ʻoku teʻeki ke tali ke ngāueʻaki ia ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi fonuá—ʻoku ui ia ko ha hemokolopini tufa ʻosikena (HBOC). Koeʻuhi ʻoku kaunga lahi ʻa e heme ki he lanu kulokula mālohi ʻa e totó, ʻoku hā mai ai ha ʻiuniti ʻo e hemokolopini tufa ʻosikená ʻo hangē tofu pē ia ha ʻiuniti ʻo ha ngaahi sela toto kulokulá, ʻa e konga tefito ko ia ʻoku toʻo mei ai ʻa e hemokolopini tufa ʻosikená.
ʻI he ʻikai ke hangē ko e ngaahi sela toto kulokulá, ʻa ia kuo pau ke tukuʻaisi pea liʻaki ʻi he hili pē ha ngaahi uike siʻí, ʻoku malava ke tauhi ʻa e hemokolopini tufa ʻosikená ia ʻi ha loki mokomoko feʻunga pea toki ngāueʻaki ʻi ha hili ha ngaahi māhina. Pea koeʻuhi ko e kofukofu manifi ʻo e selá mo hono ngaahi ʻenitiseni makehé ʻoku ʻikai ko ha konga ia ʻo e hemokolopini tufa ʻosikená, ko e anga ko ia ʻo e tali ʻa e sinó tupu mei hano fakahoahalaʻi ʻo e ngaahi faʻahinga ʻo e totó heʻikai ke fakatuʻutāmaki ia. Kae kehe, ʻi hono fakahoa atu ki he fanga kiʻi konga iiki kehe ʻo e totó, ʻoku ʻomai ʻe he hemokolopini tufa ʻosikená ia ʻa e ngaahi pole lahi ange ki he kau Kalisitiane tokangá, ʻa ē ʻoku nau feinga ke talangofua ki he lao ʻa e ʻOtuá ki he totó. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku toʻo ʻa e hemokolopiní mei he totó, ʻoku ʻi ai ʻa e ongo foʻi ʻuhinga ʻe ua ʻe malanga hake nai. Ko e taha, ʻoku fakahoko ʻe he hemokolopini tufa ʻosikená ʻa e ngāue tefito ʻa ha konga tefito ʻo e totó, ʻa ia ko e ngaahi sela kulokulá. Uá, ko e hemokolopiní, ʻa ē ʻoku toʻo mei ai ʻa e hemokolopini tufa ʻosikená, ko e konga lahi ʻo ia ʻoku faʻuʻaki ʻa e konga tefito ko ia ʻo e totó. Ko ia ai, ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni mo e ngaahi faitoʻo kehe ʻoku faʻu mei aí, ʻoku fehangahangai ai ʻa e kau Kalisitiané mo ha fili mātuʻaki mafatukituki. Kuo pau ke nau fakalaulauloto fakalelei mo faʻa lotu fekauʻaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu felāveʻi mo e toputapu ʻa e totó. ʻI ha holi loto-moʻoni ke tauhi maʻu ha vahaʻangatae lelei mo Sihová, kuo pau ke tākiekina ʻa e tokotaha taki taha ʻe hono konisēnisi kuo akoʻi mei he Tohi Tapú.—Kaletia 6:5.
[Fakatātā]
MOLEKULA HEMOKOLOPINI
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 20]
Ko ha Foʻi Fili Fakamānako
“ʻOku fakaʻau ke lahi ʻa e ngaahi falemahaki ʻoku nau tuʻuaki mai ha faitoʻo ke fetongiʻaki ʻa e huhu totó: ha tafa ‘taʻekau ai ha toto,’” ko e līpooti ia ʻa e The Wall Street Journal. “Naʻe ʻuluaki tokonaki ia maʻá e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová,” ko e lau ia ʻa e pepá, “ka kuo hoko ʻo talilahia ʻa e founga ko iá, pea ʻoku poupouʻi ʻe he ngaahi falemahaki lahi ʻenau ngaahi polokalama tafa taʻekau ai ha totó ki he kakaí fakalūkufua.” ʻOku toki ʻiloʻi ʻe he ngaahi falemahaki takatakai ʻi he māmaní ʻa e ngaahi ʻaonga lahi fau, tautefito ki he kau mahakí, ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ha ngaahi ngāue fakafaitoʻo ʻoku fakangatangata ai ʻa hono ngāueʻaki ʻo e huhu totó. ʻI he lolotongá ni, ʻoku laui afe ʻa e kau toketā ʻoku nau faitoʻo ʻa e kau mahakí taʻekau ai ha feinga ke huhu toto.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 20]
Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mo e Moʻui Leleí
Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ko e niʻihi ai ko e kau toketā pea ko e niʻihi ko e kau neesi, ʻoku nau ʻiloa ʻi māmani lahi ʻi heʻenau talitekeʻi ʻa e ngaahi huhu toto ʻoku kau ai ʻa e toto kakató pe ngaahi konga tefito ʻo e totó. ʻOku tupu ʻenau tuʻu fāʻūtaha ʻo fakafepakiʻi ʻa e foʻi ngāue ko ʻení mei ha tokāteline faʻu ʻe he tangatá pe ko ha fakakaukau ʻo pehē ʻe lava ʻe ha tui ʻa ha taha ʻo fakamoʻui ʻa e ngaahi mahamahaki fakaesinó? Mole ke mamaʻo.
ʻI hono fakamahuʻingaʻi ʻenau moʻuí ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá, ʻoku feinga ai ʻa e Kau Fakamoʻoní ke fai honau lelei tahá ke nau moʻui ʻo fakatatau ki he Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku nau tui ko e “fakamanava mei he ʻOtua.” (2 Timote 3:16, 17; Fakahā 4:11) ʻOku fakalototoʻaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e kau lotu ki he ʻOtuá ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ngāue mo e ngaahi tōʻonga ʻoku kaungakovi ki heʻenau moʻui leleí pe fakatuʻutāmaki ki he moʻuí, hangē ko e kai lahí, ifi tapaká pe fakateká, ngāuekoviʻaki ʻa e ʻolokaholó, mo hono ngāueʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú ki he ngaahi taumuʻa fakafiefiá.—Palovepi 23:20; 2 Kolinito 6:19 (2Ko 7:1, PM).
ʻI hono tauhi hotau sinó mo e ngaahi ʻātakaí ke maʻá pea fai mo ha ngaahi fakamālohisino ʻi he ʻuhinga ke moʻui leleí, ʻoku tau ngāue ai ʻo fehoanaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohi Tapú. (Mātiu 7:12; 1 Timote 4:8) ʻI he taimi ʻoku puke ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻoku nau fakahāhā ʻa e anga-fakapotopotó ʻaki ʻenau kumi ki ha ngāue fakafaitoʻo pea mo hono tali ʻa e ngaahi faitoʻo lahi ʻoku ala maʻú. (Filipai 4:5) Ko e moʻoni, ʻoku nau talangofua ki he fekau ʻa e Tohi Tapú ke hanganaki “fakaʻehiʻehi mei he . . . toto,” ʻo vilitaki ki ha ngāue fakafaitoʻo ʻoku ʻikai kau ai ʻa e totó. (Ngāue 15:29) Pea ʻoku faʻa iku ʻa e fili ko ʻení ki ha ngāue fakafaitoʻo ʻoku mātuʻaki lelei ange.