ʻUhinga ke Falala Ai ki he Tohi Tapú
5. Fakahoko ʻo e Kikité
Fakaʻuta atu ki ha tokotaha fakamatala ʻea kuo ʻi ai hono lēkooti lōloa ʻi heʻene tonu—he taimi kotoa pē. Kapau naʻá ne tomuʻa tala ʻe ʻuha, te ke toʻo ha fakamalu?
ʻOKU fonu ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngaahi meʻa ne tala ki muʻa, pe ngaahi kikite.a ʻOku mahino lelei hono lēkōtí, hangē ko ia ne fakamoʻoni ki ai ʻa e hisitōliá. ʻOku tonu maʻu pē ʻa e kikite Fakatohitapú.
Tafaʻaki makehe.
Ko e ngaahi kikite Fakatohitapú ʻoku faʻa papau pea kuo fakahoko ia ʻo aʻu ki he ngaahi fakaikiiki iiki tahá. ʻOku faʻa fekauʻaki ia mo e ngaahi meʻa mātuʻaki mahuʻinga pea tomuʻa tala ai ʻa e fehangahangai ʻo e meʻa ne ʻamanekina nai ʻe he faʻahinga naʻe moʻui ʻi he taimi ʻo hono hikí.
Ko ha fakatātā tuʻu-ki-muʻa.
ʻI hono langa ʻi ha tuʻuʻanga lelei ʻi loto ʻi he ongo kauvai ʻo e Vaitafe ʻIufaletesí, kuo ui ai ʻa Pāpilone motuʻa “ko e senitā fakapolitikale, fakalotu mo fakafonua ʻo e Hahake motuʻá.” ʻI he 732 K.M., naʻe hiki ai ʻe he palōfita ko ʻAiseá ha kikite fakatuʻatamaki—ʻe tō ʻa Pāpilone. Naʻe ʻomai ʻe ʻAisea ʻa e ngaahi fakaikiiki pau: Ko ha taki ko “Kolesi” te ne hoko ko e tokotaha ikuna, ko e ngaahi vai maluʻi ʻo e ʻIufaletesí ʻe “Mātuʻu,” pea ko e ngaahi matapā ʻo e koló ʻe ʻikai “kei songo.” (Aisea 44:27–45:3) ʻI he taʻu nai ʻe 200 ki mui ai, ʻi ʻOkatopa 5, 539 K.M., naʻe fakahoko ai ʻa e fakaikiiki kotoa pē ʻo e kikité. Ko e faihisitōlia Kalisi ko Helotōtasí (senituli hono nima K.M.) naʻá ne fakapapauʻi ʻa e founga ʻo e tō ʻa Pāpiloné.b
Ko ha fakaikiiki loto-toʻa.
Naʻe tala ki muʻa ʻe ʻAisea ha toe meʻa fakaʻohovale fekauʻaki mo Pāpilone: “ʻE ʻikai hano kakai ʻo lauikuonga.” (Aisea 13:19, 20) Ke tomuʻa tala ha fakalala tuʻuloa ʻo ha fuʻu kolo lahi ʻi ha tuʻuʻanga lelei ko ha loto-toʻa moʻoni ia. Te ke ʻamanekina ʻe toe langa ha kolo pehē kapau naʻe fakaʻauha ia. Neongo naʻe kei ʻi ai pē ʻi ha taimi ʻa Pāpilone hili hono ikunaʻí, naʻe faifai pē ʻo hoko moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa ʻAiseá. ʻI he ʻahó ni ko e tuʻuʻanga ʻo Pāpilone motuʻá “ʻoku lafalafa, vela, liʻaki pea efua,” ko e fakamatala ia ʻa e makasini Smithsonian.
ʻOku fakaofo ʻa e fakakaukauloto atu ki he lahi ʻo e kikite ʻa ʻAiseá. Ko e meʻa naʻá ne tomuʻa talá ʻe hangē ia ko hano tomuʻa tala ʻa e founga tofu pē ʻe fakaʻauha ai ha fuʻu kolo hangē ko Niu ʻIoke pe Lonitoni ʻi onopōní ʻi he taʻu ʻe 200 mei heni pea toki fakahaaʻi papau leva heʻikai ʻaupito toe nofoʻi ia. Kae kehe, ko e meʻa fakaofo tahá ʻa e hoko moʻoni ʻa e kikite ʻa ʻAiseá!c
Naʻe tomuʻa tala totonu ʻe he Tohi Tapú ko ha taki ko Kōlesi te ne ikunaʻi ʻa fuʻu Pāpiloné
ʻI he holongā kupu ko ení, kuo tau lāulea ai ki ha fakamoʻoni kuó ne fakatuipauʻi ʻa e kakai ʻe laui miliona ʻoku alafalalaʻanga ʻa e Tohi Tapú. Ko ia ai, ʻoku nau hanga ki ai ko ha tataki alafalalaʻanga ke ne fakahinohino ʻenau laká. Fēfē ke ke ako lahi ange fekauʻaki mo e Tohi Tapú koeʻuhi ke lava ʻo ke fakapapauʻi tonu ai pe te ke lava mo koe foki ʻo falala ki ai.
a ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻeá ʻa e ngaahi meʻa ngalingali ʻe hokó. Ko e kikite Fakatohitapú ko e fakamānavaʻi ia ʻe he ʻOtuá, ʻa ia ʻoku lava ke ne faʻufaʻu ʻa e ngaahi meʻá kapau ʻokú ne fili ke fai pehē.
b Ki he ngaahi fakaikiiki lahi ange fekauʻaki mo e fakahoko ʻo e kikite ʻa ʻAiseá, sio ki he peesi 27-29 ʻo e polosiua A Book for All People, ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
c Ki ha fakatātā lahi ange ʻo e kikite Fakatohitapú mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa fakahisitōlia naʻá ne fakamoʻoniʻi hono fakahokó, sio ki he peesi 117-33 ʻo e tohi The Bible—God’s Word or Man’s? ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.