Ko e Vakai ʻa e Tohi Tapú
Ko Hai ʻa e Faʻu-Tohi ʻo e Tohi Tapú?
ʻOKU tala hangatonu ʻe he Tohi Tapú ʻa e faʻahinga naʻa nau hiki ʻa e ngaahi fakamatala ʻi loto aí. Ko e ngaahi konga kehekehe ʻi he tohí ni ʻoku kamataʻaki ʻa e kupuʻi lea hangē ko e “fakamatala ʻa Nehemaia,” “visone ʻa Aisea,” mo e “folofola ʻa Sihova ʻa ia naʻe hoko kia Sioeli.” (Nehemaia 1:1; Aisea 1:1; Sioeli 1:1) Ko e ngaahi fakamatala fakahisitōlia ʻe niʻihi ʻoku fakapapauʻi mai ai ko e hiki ia ʻe Kata, Nētane pe ko Sāmiuela. (1 Kalonikali 29:29) Ko e fakamatala ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi saame ʻe niʻihi ʻoku tala mahino mai ai ʻa honau kau faʻú.—Sāme 79, 88, 89, 90, 103 mo e 127.
Koeʻuhi ko hono ngāueʻaki e faʻahinga ʻo e tangatá ke hiki ʻa e Tohi Tapú, ʻoku pehē ʻe he kau tui veiveiuá ko e tohi pē ia ʻo e poto fakaetangata, ʻo hangē ko ha faʻahinga tohi pē. Ka ʻoku ʻi ai ha makatuʻunga fefeka ki he fakakaukau ko iá?
Kau Hiki-Tohi ʻe Fāngofulu, Faʻu-Tohi ʻe Taha
Ko e tokolahi taha ʻo e kau hiki Tohi Tapú kuo nau fakahaaʻi mahino naʻa nau hiki ʻi he huafa ʻo Sihová, ʻa e ʻOtua moʻoni pē tahá, pea nau pehē naʻe tataki kinautolu ʻe Ia pe ko hano fakafofonga fakaeʻāngelo. (Sakalaia 1:7, 9) Ko e kau palōfita naʻa nau hiki ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú naʻa nau talaki laka hake he tuʻo 300: “Ko e folofola eni ʻa Sihova.” (Emosi 1:3; Maika 2:3; Nehumi 1:12) Ko e lahi ʻo ʻenau ngaahi fakamatalá ʻoku kamataʻaki ʻa e ngaahi kupuʻi lea hangē ko e “folofola ʻa Sihova ʻa ia naʻe hoko kia Hosea.” (Hosea 1:1; Siona 1:1) ʻI he felāveʻi mo e kau palōfita ʻa e ʻOtuá, naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Naʻe lea mei he ʻOtua ha kau tangata ʻi he takina kinautolu ʻe he Laumalie Maʻoniʻoni.”—2 Pita 1:21.
Ko e Tohi Tapú leva, ko ha tohi faʻu fetuiaki ia ka ʻoku feongoongoi, naʻe hiki ʻe he kau tangata tokolahi ʻa ia naʻa nau fakahaaʻi mahino ko e ʻOtuá naʻá ne tākiekina ʻenau ngaahi fakamatalá. Ko hono fakalea ʻe tahá, naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e kau sekelitali fakaetangata ke nau hiki ʻene ngaahi fakakaukaú. Naʻe anga-fēfē ʻene fai ʻení?
“Fakamanava mei he ʻOtua”
“Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua,” ko e fakamatala ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá. (2 Timote 3:16) Ko e foʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “fakamanava mei he ʻOtua” ʻoku ʻuhinga fakafoʻi lea ia ki he “mānava faka-ʻOtua.” Ko hono ʻuhingá, naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ha mālohi taʻehāmai ke ne takina ʻa e fakakaukau ʻa ha kau hiki-tohi fakaetangata, ʻo fakaʻilo ai ʻene pōpoakí kiate kinautolu. Kae kehe, ʻi he fekauʻaki mo e Fekau ʻe Hongofulú, ko Sihova tonu ia naʻá ne tohi ʻa e ngaahi lea ʻi he lauʻi maká. (Ekisoto 31:18) ʻI he taimi ʻe niʻihi naʻe tala hangatonu ʻe he ʻOtuá ki heʻene kau sevāniti fakaetangatá ʻa e pōpoaki ke hikí. ʻOku pehē ʻe he Ekisoto 34:27: “Pea folofola ʻa Sihova kia Mosese, Ke ke tohi maʻa u ʻa e ngaahi lea ko ia . . .”
ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ha kau tangata ke nau mamata ki he ngaahi vīsone ʻo e meʻa naʻá ne finangalo ke nau hikí. Ko ia ai, naʻe pehē ʻe ʻIsikeli: “Naʻa ku mata visone fakaʻotua.” (Isikeli 1:1) ʻI he tuʻunga meimei tatau, “naʻe misi ʻa Taniela, pea ha ki hono ʻulu ha ngaahi visone ʻi heʻene toka: toki tohi ʻe ia ʻa e misi.” (Taniela 7:1) Ko e tohi fakaʻosi ʻo e Tohi Tapú, ʻa e tohi Fakahaá, naʻe fakaʻilo ia ki he ʻapositolo ko Sioné ʻi ha founga meimei tatau. Naʻe tohi ʻe Sione: “ʻIloange naʻa ku Laumalieʻia ʻi he ʻaho ʻo e ʻEiki, pea naʻe ongo mei hoku tuʻa ha fuʻu leʻo, ʻo hangē ha talupite ʻoku lea mai, ʻo pehē, ko e meʻa ʻoku ke sio ki ai ke ke tohi ʻi ha tohi.”—Fakahā 1:10, 11.
Maongo Fakaetangatá
Naʻe ʻikai ke toʻo ʻe he fakamānava fakaʻotuá ʻa e tōʻonga fakafoʻituitui ʻo e kau hiki-tohí. Ko hono moʻoní, naʻe fiemaʻu ʻa e feinga fakafoʻituitui ke hiki e pōpoaki ʻa e ʻOtuá. Ko e fakatātaá, ko e tokotaha-tohi ʻo e tohi Koheletí ʻi he Tohi Tapú, naʻá ne pehē naʻá ne ‘haʻao ke maʻu ha ngaahi lea vovo, mo e meʻa kuo tohi totonu, ko e ngaahi lea ʻe ala falala ki ai.” (Koheleti 12:10) ʻI hono tānaki ʻene lēkooti fakahisitōliá, naʻe ngāueʻaki ʻe ʻĒsela ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻe 14 pe lahi ange, ʻo hangē ko e “fakamatala naʻe tuʻu ʻi he kalonikali ʻa Kingi Tevita” mo e “tohi ʻo e ngaahi tuʻi ʻo Siuta mo Isileli.” (1 Kalonikali 27:24; 2 Kalonikali 16:11) Ko e tokotaha-tohi Kōsipeli ko Luké naʻá ne ‘fakatotolo mai kotoa pe ke mahuʻingamālie ke tohi hokohoko ia.’—Luke 1:3.
ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi tohi ʻe niʻihi ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e angaʻitangata ʻo e tokotaha naʻá ne hikí. Ko e fakatātaá, ko Mātiu Līvai, ko ha tokotaha tānaki tukuhau ki muʻa ke ne hoko ko e taha ʻo e kau ākonga ʻa Sīsuú, naʻá ne tokanga ʻaupito ki he ngaahi mataʻifiká. Ko ia pē ʻa e tokotaha-tohi Kōsipeli naʻá ne lēkooti ko e totongi ʻo hono lavakiʻi ʻo Sīsuú naʻe feʻunga mo e “konga siliva ʻe tolungofulu.” (Mātiu 27:3; Maake 2:14) Ko Luké, ko ha toketā, naʻá ne hiki totonu ʻa e ngaahi fakaikiiki fakafaitoʻó. Hangē ko ʻení, ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga e niʻihi ʻo e faʻahinga naʻe fakamoʻui ʻe Sīsuú, naʻá ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakalea hangē ko e “mofi lahi” mo e “fonu i he kilia.” (Luke 4:38; 5:12, PM; Kolose 4:14) Ko ia naʻe faʻa fakaʻatā ʻe Sihova ʻa e kau hiki-tohí ke nau fakamatala ʻi heʻenau lea mo e sīpinga hiki pē ʻa kinautolu; ka ʻi he taimi tatau, naʻá ne tākiekina ʻenau fakakaukaú koeʻuhi ke tonu ʻa e fakamatalá pea fakaaʻu ʻene pōpoakí.—Palovepi 16:9.
Ko e Olá
ʻIkai ʻoku fakaofo ʻa hono hiki ʻe he kau tangata ʻe toko 40 nai ʻi he ngaahi fonua kehekehe laka hake he vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe 1,600, ha tohi ʻoku feongoongoi fakaʻaufuli ʻi he tafaʻaki kotoa pē pea maʻu ai ha kaveinga fisifisimuʻa mo huʻufataha? (Sio ki he “ʻOku Fekauʻaki ʻa e Tohi Tapú mo e Hā?” ʻi he peesi 19.) Naʻe ʻikai mei malava ʻeni kapau naʻe ʻikai ke tataki kinautolu kotoa ʻe ha Faʻu-Tohi pē ʻe taha.
Naʻe fiemaʻu vivili nai ʻe Sihova ke ngāueʻaki ha kau tangata ke hiki ʻene Folofolá? ʻIkai. Ka ʻi heʻene fai peheé ko ha fakahāhā ia ʻo e poto fakaʻotuá. Ko e moʻoni, ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ki he maongo fakamāmanilahi ʻa e Tohi Tapú ko hono fakahaaʻi fakaueʻiloto ʻe hono kau hiki-tohí ʻa e ngaahi ongo fakaetangata kehekehe—ʻi he tuʻunga ʻo Tuʻi Tēvitá, naʻe aʻu ʻo fakahaaʻi ai ʻa e halaia ʻa ha tokotaha faiangahala kuo fakatomala ʻa ia naʻá ne tautapa ki he meesi ʻa e ʻOtuá.—Sāme 51:2-4, 13, 17, fakamatala ʻi ʻolungá.
Neongo naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa e kau hiki-tohi fakaetangata, ʻe lava ke tau maʻu ʻa e falala tatau ki heʻenau ngāué ʻo hangē ko ia ko e muʻaki kau Kalisitiané, ʻa ia naʻa nau tali ʻa e Tohi Tapu Māʻoniʻoní ʻo “ʻikai ko e lea ʻa e tangata . . . ka ko e folofola ʻa e ʻOtua.”—1 Tesalonaika 2:13.
KUÓ KE FIFILI?
◼ Ko hai ʻa e Faʻu-Tohi ʻo e “potu Folofola kotoa pe”?—2 Timote 3:16.
◼ Ko e hā ʻa e ngaahi founga kuo ngāueʻaki ʻe Sihova ko e ʻOtuá ke fakaʻilo mai ai ʻene ngaahi fakakaukaú?—Ekisoto 3:18; 34:27; Isikeli 1:1; Taniela 7:1.
◼ ʻOku anga-fēfē ʻa e tapua mai ʻa e angaʻitangata mo e meʻa ne mahuʻingaʻia ai ʻa e kau tangata hiki-tohi naʻe fakamānavaʻí ʻi he meʻa ne nau hikí?—Mātiu 27:3; Luke 4:38.