ʻEke ʻe he Toʻutupú

ʻE Lava Fēfē Ke U ʻIloʻi Lelei Ange ʻa ʻEku Ongo Mātuʻá?

ʻOku kai efiafi ʻa Sēsika mo ʻene ongo mātuʻá mo e kaungāmeʻa. Lolotonga ʻenau kaí, ʻoku pehē ange ʻe he taha ʻo e kakai lalahí ki he faʻē ʻa Sēsiká, “Te ke ʻohovale he meʻá ni! Naʻá ku sio kia Lisiate he ʻaho ʻe taha—manatuʻi, ʻa e tamasiʻi ko ē naʻá ke faialea mo ia ʻi he kei akó.”

ʻOku homo e huhu ʻa Sēsiká. Kuo teʻeki ai ʻaupito ke ne fanongo ʻi ha lau kau kia Lisiate!

“Tamani, Mami, naʻá ke faialea koe mo e tokotaha kehe ki muʻa ʻia Teti? Naʻe halaʻatā haʻaku ʻilo ki ai!”

KUÓ KE hangē ko Sēsiká, ʻo ʻiloʻi ha meʻa fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá naʻe fakaʻohovale kiate koe? Kapau ko ia, mahalo pē naʻá ne ʻai koe ke ke fifili pe ko e hā ha toe meʻa kehe naʻe ʻikai te ke ʻilo fekauʻaki mo kinaua!

Ko e hā nai ʻoku ʻi ai ai e meʻa ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá? Ko e hā e ʻaonga ʻe hoko ʻi he ʻilo lahi ange fekauʻaki mo kinauá? Pea ʻe lava fēfē ke ke ʻilo lahi ange kia kinaua?

Meʻa Lahi Ange ke Ako

Ko e hā ʻoku ʻi ai nai ai ʻa e meʻa ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá? ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku tupu iá mei he nofo vā mamaʻo mo kinaua. “Naʻe vete ʻa ʻeku ongo mātuʻá ʻi heʻeku taʻu valú,” ko e lau ia ʻa Sēkope,a ʻokú ne taʻu 22 he taimí ni. “ʻI he hili iá, naʻá ku sio ki heʻeku tamaí ʻi ha taimi pē ʻe niʻihi ʻi he taʻú. ʻOku ʻi ai e meʻa lahi fekauʻaki mo ia ʻoku ou fakaʻamu ange naʻá ku ʻiloʻi.”

Tatau ai pē pe kuó ke nofo mo hoʻo ongo mātuʻá ʻi ha ngaahi taʻu, ʻoku ngalingali kuo ʻikai te na tala atu ʻa e meʻa kotoa pē fekauʻaki mo kinaua. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻI he hangē ko kitautolú kotoa, ʻoku ongoʻi mā he taimi ʻe niʻihi ʻa e ongo mātuʻá ʻi he fehālaaki kuó na fai ʻi he kuohilí. (Loma 3:23) Pehē foki, ʻokú na hohaʻa nai naʻa fakahaaʻi atu ʻena tō nounoú, pea ʻikai te ke fakaʻapaʻapaʻi ai kinaua—pe ongoʻi loto-lahi ai ke maʻu ha tauʻatāina lahi ange.

Neongo ia, ʻoku faʻa ʻi ai e meʻa kuo ʻikai tala atu ʻe hoʻo ongo mātuʻá koeʻuhí pē ko e ʻikai fai ha talanoa ki he meʻa ko iá. ʻOku pehē ʻe ha talavou ko Kameloni, “ʻOku fakaʻohovale ʻa hoʻo nofo ʻi ha ngaahi taʻu mo hoʻo ongo mātuʻá pea kei ʻi ai pē ʻa e meʻa lahi ange ke ʻiloʻi fekauʻaki mo kinaua!” Ko e hā ʻoku ʻikai te ke tamuʻomuʻa ai ʻi he feinga ke ʻilo lahi ange fekauʻaki mo hoʻo ongo mātuʻá? Fakakaukau ki ha ʻaonga ʻe fā ʻoku ngalingali te ke maʻu.

ʻAonga #1: ʻOku ngalingali ʻe houngaʻia ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻi hoʻo mahuʻingaʻia ʻia kinauá. ʻOku ʻikai ha veiveiua te na fiefia ʻi hoʻo tokanga ki he meʻa naʻe hoko ʻi heʻena moʻuí. Pea ko hai ʻokú ne ʻiloʻi—naʻa ko e meʻa nai ia te na fakafeangai ai fakataha mo e kaungāongoʻi lahi ange kiate koe mo hoʻo ongoʻí!—Mātiu 7:12.

ʻAonga #2: Te ke maʻu ai ʻa e mahino fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá. Ko e fakatātaá, naʻe siʻi e meʻa fakamatelie ʻa hoʻo ongo mātuʻá he kuohilí? ʻE tokoni nai eni ke mahinoʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻokú na fakatuhotuha ai he taimí ni ʻa e ngaahi meʻá, neongo kapau ʻoku hā ngali kiate koe ʻoku ʻikai fiemaʻu ke na fai pehē.

Ko e mahinoʻi pehē ʻa e fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻoku lava ke ʻaonga. ʻOku pehē ʻe ha talavou ko Koti, ʻ“I hono ʻiloʻi e anga ʻo e fakakaukau ʻa ʻeku ongo mātuʻá, ʻoku lava ke u fakakaukau ai ki muʻa ke u leá ki he uesia ʻe hoko kia kinauá.”—Palovepi 15:23.

ʻAonga #3: ʻE lava ke ke fiemālie ange ai ʻi he talanoa ki hoʻo moʻuí tonu. “Naʻá ku ongoʻi hohaʻa ʻi he talanoa kia Teti fekauʻaki mo ha tamasiʻi naʻá ku saiʻia ai,” ko e lau ia ʻa e taʻu 18 ko Pilisita. “Ka ʻi heʻeku fakahaaʻi ange kia Teti ʻeku ongoʻí, naʻá ne talanoa mai ai ki he ʻuluaki taimi naʻá ne manako fefine aí mo e ongoʻi fiefia lahi naʻá ne maʻú. Naʻe aʻu ʻo ne talanoa mai ai ki he ʻaho naʻá na ʻosi ai mo hono soó pea mo ʻene ongoʻi taʻeoliʻiá. Naʻe ʻai ʻe he meʻa ko iá ke u loto-toʻa ai ʻo talanoa lahi ange kiate ia fekauʻaki mo hoku tuʻungá.”

ʻAonga #4: Te ke ako nai ai ha meʻa. Ko e hokosia ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻi he moʻuí ʻoku lava ke tokoniʻi ai koe ke ke fekuki mo hoʻo ongoʻi feifeitamakí mo e palopalemá. “ʻOku ou loto ke ʻiloʻi pe naʻe anga-fēfē ʻa e lava ke tokangaʻi ʻe heʻeku ongo mātuʻá ha fāmili tokolahi fakataha mo e fiemaʻu fakaesino, fakaeongo mo fakalaumālie kehekehe,” ko e lau ia ʻa e taʻu 16 ko Siosiua. “ʻOku pau pē ʻoku ʻi ai e lēsoni mahuʻinga.” ʻOku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ʻa e fehuʻi: “ʻE maʻu nai ha poto mei he faʻahinga ʻoku hina, pea ko e moʻui fuoloa ʻoku fakatupu ʻilo?”—Siope 12:12.

Tamuʻomuʻa

Kapau te ke saiʻia ke ʻilo lelei ange ki hoʻo ongo mātuʻá, ʻe lava fēfē ke ke fai pehē? Ko e ngaahi fokotuʻu eni.

Fili ʻa e taimi totonu. Ko e taimí ʻoku ʻikai pau maʻu pē ko ha taimi tuʻupau. ʻI hono kehé, fakataumuʻa ki ha fetalanoaʻaki ʻi ha faʻahinga taimi pē. ʻOku mou vaʻinga nai, ngāue fakataha ki ha meʻa, pe luelue ʻo ʻeva pe heka meʻalele mo hoʻo ongo mātuʻá. “Kuó u fetalanoaʻaki lelei mo ʻeku ongo mātuʻá lolotonga ʻa e taimi fononga lōloa ʻi he halá,” ko e lau ia ʻa Koti, naʻe lave ki ai ki muʻá. “Ko e moʻoni, ʻoku faingofua ange ke fanongo fasi, pe mohe, ka kuó u ʻiloʻi ʻoku tuha maʻu pē ʻa e feinga ke kamataʻi ha fetalanoaʻakí!”

ʻEke ha ngaahi fehuʻi. Pau pē ʻokú ke ʻiloʻi eni: Naʻa mo e ʻi he taimi totonú, heʻikai nai fakafokifā pē kuo tala atu ʻe hoʻo faʻeé ʻa e ʻuluaki taimi naʻá ne manako ai ʻi ha taha, pea heʻikai nai lave ʻa hoʻo tamaí ki he taimi naʻá ne maumauʻi ai e kā ʻa e fāmilí. Ka ʻe toki tala atu pē nai ʻe hoʻo ongo mātuʻá e meʻa ko iá kapau te ke ʻeke!—Ki ha fokotuʻu fekauʻaki mo e fehuʻi ke ʻeké, sio ki he puha ʻi he peesi 12.

Ngaofengofua. ʻOku faʻa hoko ko e tali ki he fehuʻi ʻe tahá ʻe taki atu ai ki ha talanoa pe tōpiki kehe. ʻE fakataueleʻi nai koe ke ke fakafoki ʻa e talanoá ki he meʻa naʻe fai ki aí, kae talitekeʻi ʻa e ongoʻi ko iá! Manatuʻi, ko hoʻo taumuʻá ʻoku ʻikai ko e ʻai pē ke ʻiloʻi ha meʻa. ʻI hono kehé, ko e ʻaí ke fakatupulekina ai ha haʻi vāofi ange mo hoʻo ongo mātuʻá, pea ko e taha ʻa e founga lelei ke fai ai iá ko e talanoa fekauʻaki mo e meʻa ʻokú na mahuʻingaʻia aí.—Filipai 2:4.

ʻIloʻilo. “Ko e tuʻutuʻuni ʻi he loto ʻo e tangata ko e vai tuʻu fufū: Ka ko e tama ʻiloʻilo te ne lava ke fusi hake.” (Palovepi 20:5) ʻOku mātuʻaki fiemaʻu ke ke ʻiloʻilo, pe maʻu ʻa e mahinó, ʻi he taimi ʻokú ke fusi pe tohoakiʻi mai ai hoʻo ongo mātuʻá ke fai ha talanoa ki he tōpiki ongongofuá. Hangē ko ení, mahalo pē ʻokú ke fieʻilo fekauʻaki mo e fehālaaki fakamā naʻe fai ʻe hoʻo tamaí ʻi heʻene taʻu tatau mo koé mo e founga te ne fakaleleiʻi ai ia ʻi ha founga kehe kapau te ne toe fai ia. Ka ki muʻa ke lāulea ki he ʻīsiu ko iá, te ke pehē nai, “ʻE sai pē ʻo kapau te u fehuʻi atu fekauʻaki mo e . . .”

Fakapotopoto. ʻI he taimi ʻoku talanoa atu ai ʻa hoʻo ongo mātuʻá fekauʻaki mo kinauá, ‘vave ki he fanongó, kae fakatotoka ki he leá.’ (Semisi 1:19) Ko e hā pē meʻa ʻokú ke faí, ʻoua ʻe manukiʻi pe tafuluʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻi he meʻa kuó na toki ʻosi tala atú. Ko e lea hangē ko e “Tamani! ʻOku ʻikai te u tui naʻá ke fai ia!” pe “Tā ko e ʻuhinga ia ʻokú ke fuʻu fefeka mai ai kiate aú!” heʻikai ʻai ai hoʻo tamaí pe faʻeé ke ne loto ke toe talanoa atu kiate koe. Pehē pē ki hoʻo fetalanoaʻaki ki he meʻa fakafoʻituitui mo e niʻihi kehe ʻi tuʻa ʻi ho fāmilí.

ʻIkai ʻAupito Fuʻu Tōmui!

Ko e ngaahi fokotuʻu ʻi ʻolungá, ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke ke maheni lelei ange mo hoʻo ongo mātuʻá lolotonga ʻa hoʻo kei nofo ʻi ʻapí. Kae fēfē kapau kuó ke ʻosi hiki? Ko e tefitoʻi moʻoni tatau ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke ke toe fetuʻutaki vāofi mo hoʻo ongo mātuʻá—pe naʻa mo e fetuʻutaki mo ha mātuʻa naʻe ʻikai ʻaupito moʻoni ke ke ʻiloʻi. Ko e meʻa ia naʻe ʻiloʻi ʻe Sēkope, ʻa ia ne lave ki ai ki muʻá. Neongo ʻa ʻene nofo mavahe ʻiate ia peé, ko ʻene laú ia, “kuó u hoko ʻo ʻiloʻi lelei ange ʻa ʻeku tamaí ki muí ni, pea ʻoku ou fiefia ai.”

Ko ia pe ʻokú ke nofo ʻi ʻapi pe hiki mei ai, ʻoku ʻikai ʻaupito fuʻu tōmui ke ʻiloʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá. Fēfē ke ngāueʻaki ʻa e fokotuʻu ʻi he kupu ko ení ke tokoniʻi ai koe ke ke fai pehē.

[Fakamatala ʻi lalo]

FAKAKAUKAU KI AI

◼ Ko e hā e ngaahi meʻa naʻe lave ki ai he kupú ni te ke saiʻia ke ʻeke ki hoʻo ongo mātuʻá?

◼ ʻE lava fēfē nai ke tokoni ʻa hoʻo ʻilo ʻa e meʻa lahi ange ki hoʻo ongo mātuʻá ke ke mahinoʻi lelei ange ai koe?

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 12]

ʻEke ki hoʻo ongo mātuʻá ʻa e fehuʻi hangē ko ení:

NOFO MALI: Naʻe anga-fēfē ʻa hoʻo fetaulaki mo Mami (pe Tetí)? Ko e hā e meʻa naʻá ne ʻai ke mo muʻaki femanakoʻakí? Naʻá mo nofo ʻi fē ʻi he hili ʻa hoʻomo malí?

KEI SIʻI: Naʻe fāʻeleʻi koe ʻi fē? Naʻe anga-fēfē hoʻo feohi mo ho fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné? Naʻe fuʻu fefeka pe fakanainaiʻi koe ʻe hoʻo ongo mātuʻá?

AKO: Ko e hā e lēsoni naʻá ke sai taha ai ʻi he akó? Ko e hā e lēsoni naʻe ʻikai te ke sai aí? Naʻe ʻi ai ha faiako naʻá ke saiʻia ai? Ko e hā naʻá ne ʻai ke mātuʻaki makehe ai kiate koe ʻa e faiako ko iá?

NGĀUE PAʻANGA: Ko e hā ʻa hoʻo ʻuluaki ngāué? Naʻá ke saiʻia ai? Kapau naʻe lava ke ke fili ha faʻahinga ngāue pē, ko e hā ʻa e ngāue ko iá?

MANAKO: Kapau naʻe lava ke ke ʻaʻahi ki ha feituʻu pē ʻi he māmaní, ko e fē ʻa e feituʻu ko iá? Ko e hā ʻa e vaʻinga pe pōtoʻi naʻá ke mei saiʻia ke faí?

HISITŌLIA FAKALAUMĀLIE: Naʻe ʻohake koe ko ha Kalisitiane? Kapau naʻe ʻikai, ko e hā naʻá ne langaʻi ʻa hoʻo mahuʻingaʻia ʻi he Tohi Tapú? Ko e hā ʻa e palopalema naʻá ke fehangahangai mo iá ʻi hoʻo fai ki he tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú?

ʻULUNGAANGA: Ko e hā ʻokú ke pehē ko e ngaahi meʻa mahuʻinga tefito ia ʻi ha kaungāmeʻa lelei? ʻi ha moʻui fiefia? ʻi ha nofo mali lavameʻa? Ko e hā ʻa e faleʻi lelei taha naʻe faifai ange peá ke maʻú?

ʻAhiʻahiʻi eni: Fili ha niʻihi ʻo e fehuʻi ʻi ʻolungá pea feinga ke mateʻi ʻa e tali ʻa hoʻo ongo mātuʻá. ʻEke leva ʻa e ngaahi fehuʻí pea fakahoa ʻena talí ki he meʻa naʻá ke fakakaukau te na leaʻakí.

[Fakatātā ʻi he peesi 11]

Kole ki hoʻo ongo mātuʻá ke fakahaaʻi atu ʻa e ʻū tā pe meʻa kehe mei hona kuohilí. Ko e ngaahi meʻá ni ʻoku faʻa lava ke ne kamataʻi ha fetalanoaʻaki longomoʻui