LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g21 Fika 3 p. 10-13
  • Meʻa ʻOku Akoʻi ʻe he Tohi Tapú

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Meʻa ʻOku Akoʻi ʻe he Tohi Tapú
  • ʻĀ Hake!—2021
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Hā ʻOku ʻIkai ke Leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?
  • Sēnesi 1:1—“I he Kamataʻanga Naʻe Fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e Ngaahi Langi mo Mamani”
    Fakamatalaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapú
  • Naʻe Anga-Fēfē Kamata ʻa e Moʻuí?
    Fiefia ʻi he Moʻuí ʻo Taʻengata!—Ako Tohi Tapu Fetalanoaʻaki
  • ʻOku Feongoongoi ʻa e Saienisí mo e Tohi Tapú?
    Tali ʻo e Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú
  • Sēnesi 1:26​—“Ta Ngaohi Tangata ʻi Hota ʻĪmisí”
    Fakamatalaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapú
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
ʻĀ Hake!—2021
g21 Fika 3 p. 10-13

Meʻa ʻOku Akoʻi ʻe he Tohi Tapú

“Ko ha hisitōlia eni ʻo e langí mo e māmaní ʻi he taimi naʻe fakatupu ai kinauá.” (Sēnesi 2:4) ʻOku fakamāʻopoʻopo ʻe he lea ko iá ʻa e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he anga ʻo e hoko mai ʻa hotau palanité. ʻOku feongoongoi ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa fakasaienisí? Fakakaukau ki ha fakatātā ʻe niʻihi.

Ko e Kamataʻangá: ʻOku fakatupu ʻa e ngaahi langi fakamatelié mo e foʻi māmaní

Kuo ʻi ai maʻu ai pē ʻa e ʻunivēsí?

ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:1: “ʻI he kamataʻangá naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e langí mo e māmaní.”

Ki muʻa ʻi he 1950 nai, ko e kau faisaienisi ʻiloa tokolahi naʻa nau tui ko e ʻunivēsí naʻe ʻi ai maʻu ai pē. Kae makatuʻunga ʻi ha ngaahi ʻilo lahi ange ki muí ni, ko e tokolahi taha ʻo e kau faisaienisí ʻoku nau fakahaaʻi he taimí ni ko hotau ʻunivēsí, ko e moʻoni, naʻe ʻi ai hono kamataʻanga.

Naʻe fōtunga fēfē ʻa e foʻi māmaní ʻi he kamataʻangá?

ʻOku fakamatala ʻa e Sēnesi 1:2, 9 ko e māmani ʻi he kamataʻangá naʻe “maomaonganoa mo lala,” ʻo ʻufiʻufi ʻe he vaí.

ʻOku loto-tatau ki ai ʻa e kau faisaienisi ʻi onopōní. ʻOku pehē ʻe he faipaiolosī ko Patrick Shih ʻi he kamataʻangá ko e “ʻatimosifiá naʻe ʻikai ha ʻosikena ai ke ala mānavaʻaki . . . pea ko e ʻātakaí naʻe hangē ha feituʻu kakaá.” ʻOku pehē ʻe he makasini Astronomy: “Fakatatau ki he ngaahi fakatotolo foʻoú, ko e Māmani ʻi he kamataʻangá naʻe ʻufiʻufi ʻe he vaí ʻo ʻikai loko ʻi ai ha fonua.”

Naʻe anga-fēfē liliu ʻa hotau ʻatimosifiá ʻi he faai mai ʻa e taimí?

ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:3-5 ko e taimi naʻe fuofua kamata ai ke hūhū mai ʻa e māmá ʻi he ʻatimosifiá, ko e feituʻu naʻe haʻu mei aí naʻe ʻikai ke lava ia ʻo tala mei he funga ʻo māmaní. Naʻe toki ki mui ʻa e ʻasi lelei hake ʻa e laʻaá mo e māhiná ʻo sio ki ai mei he māmaní.​—Sēnesi 1:14-18.

ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e moʻui kotoa ʻi he māmaní naʻe fakatupu ʻi ha ʻaho houa ʻe 24 ʻe ono

ʻOku pehē ʻe he Smithsonian Environmental Research Center ko e maama ataata pē naʻe ʻuluaki fakaʻatā ʻe hotau ʻatimosifiá ke aʻu hifo ki he māmaní. ʻOku nau pehē: “Ko e Māmani ʻi he kamataʻangá naʻe ʻufiʻufi ʻe ha kakapu koeʻuhi ko e ngaahi tulutā mēfeini ʻi he ʻatimosifiá.” Ki mui ai, “naʻe maʻa ʻa e kakapú pea naʻe liliu ʻa e langí ʻo lanu pulū.”

Ko e hā ʻa e fakahokohoko ʻo e hā ʻa e moʻuí ʻi he māmaní?

1​—ʻAho ʻUluakí: ʻOku hūhū mai ʻa e maama ataatá ʻi he ʻatimosifia ʻo e māmaní.​—Sēnesi 1:3-5

2​—ʻAho Hono Uá: ʻOku ʻufiʻufi ʻa e māmaní ʻe he vaí mo ha kakapu matolu. Ko e ongo ʻelemēniti ko ení ʻoku fakamavaheʻi, ʻo ʻi ai ha ʻatā ʻi hona vahaʻá.​—Sēnesi 1:6-8

3​—Aho Hono Tolú: ʻOku holo hifo ʻa e vaí pea ʻasi hake ʻa e fonua mōmoá. ​—Sēnesi 1:9-13

4​—ʻAho Hono Faá: ʻOku ʻasi ʻa e laʻaá mo e māhiná ʻo lava ke sio hake ki ai mei he funga ʻo māmaní.​—Sēnesi 1:14-19

5​—ʻAho Hono Nimá: ʻOku fakatupu ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻi he vaí mo e meʻamoʻui ʻoku puná pea mo e malava ke nau fakafanau pē ʻi honau faʻahinga.​—Sēnesi 1:20-23

6​—ʻAho Hono Onó: ʻOku fakatupu ʻa e fanga manu ʻo e fonuá, ʻa e lalahi mo e iiki. Ko e ʻaho hono onó ʻoku fakaʻosiʻaki ia ʻa hono fakatupu ʻo e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá.​—Sēnesi 1:24-31

ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:20-27 naʻe ʻuluaki fakatupu ʻa e fanga iká, fanga manupuná, fanga manu ʻo e fonuá, pea fakamuimui ʻa e tangatá. ʻOku tui ʻa e kau faisaienisí ko e ʻuluaki iká naʻe hā ia ki muʻa fuoloa ʻi he ʻuluaki mēmoló pea naʻe toki hā ʻa e tangatá ki mui ange.

ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú heʻikai lava ke liliu ʻa e ngaahi meʻamoʻuí ʻi he faai mai ʻa e taimí

“Ko e fakamatala Fakatohitapú ʻoku nounou, ka ʻoku fakaofo ʻa e faitatau ʻa e ngaahi fakamatala mo e taimi ʻi he Sēnesi 1 mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi ʻi onopōní.”​—Gerald L. Schroeder, tokotaha fīsiki.

Ko e Hā ʻOku ʻIkai ke Leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?

ʻOku taukaveʻi ʻe he niʻihi ko e Tohi Tapú ʻoku ʻikai ke feongoongoi mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi ʻi onopōní. Ka ko e taukaveʻi ko iá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ʻikai ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú.

ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ʻunivēsí pe ko e foʻi māmaní ʻoku taʻu pē ʻe 6,000. Ko e meʻa pē ʻokú ne tala maí ko e māmaní mo e ʻunivēsí naʻe fakatupu “ʻi he kamataʻangá.” (Sēnesi 1:1) ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi pau mai ʻe he Tohi Tapú pe ko e hā hono fuoloa talu mei aí.

ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e moʻui kotoa ʻi he māmaní naʻe fakatupu ʻi ha ʻaho houa ʻe 24 ʻe ono. ʻI hono kehé, ʻoku ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “ʻaho” ʻo ʻuhinga ki he ngaahi vahaʻa taimi. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahaaʻi ai ko e fakatupu ʻo e palanité mo e moʻui ʻi aí​—ʻi he “ngaahi ʻaho” fakaefakatupu ʻe ono naʻe lave ki ai ʻi he Sēnesi vahe 1​—naʻe hoko ia ʻi he vahaʻa taimi naʻe ui ko e “ʻaho naʻe ngaohi ai ʻe Sihovaa ko e ʻOtuá ʻa e māmaní mo e langí.” (Sēnesi 2:4) Ko ia ko e “ngaahi ʻaho” fakaefakatupu taki taha ʻe ono ʻa ia naʻe teuteu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e māmaní ki he moʻuí pea mo fakatupu ai ʻa e moʻuí, ʻe lava ke ne fakafofongaʻi ha ngaahi vahaʻa taimi lōloa ʻaupito.

ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ngaahi meʻamoʻuí heʻikai lava ke liliu honau faʻú ʻi he faai mai ʻa e taimí. ʻOku fakahaaʻi ʻi he tohi Sēnesí ko e fanga manú naʻe fakatupu “ʻo fakatatau ki honau faʻahinga.” (Sēnesi 1:24, 25) Ko e foʻi lea “faʻahinga” ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha foʻi lea fakasaienisi ia, ka ʻoku ngalingali ke ʻuhinga ia ki he ngaahi vaʻavaʻa kehekehe ʻo e ngaahi meʻamoʻuí. Ko ia ai, ko ha “faʻahinga” ʻe taha ʻo e ngaahi meʻamoʻuí ʻe kau nai ki ai ha kalasi kehekehe. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko e meʻamoʻui ʻe niʻihi ʻe lava nai ke nau fakatupu ha ngaahi kalasi kehekehe, ka neongo ia ko honau faʻahingá ʻoku kei tatau pē. Ko e foʻi lea “faʻahinga” ʻi he Tohi Tapú ʻoku maʻu ai ʻa e foʻi fakakaukau ko ení.

Ko e hā hoʻo fakakaukaú?

Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá, ʻoku fakamatalaʻi faingofua mo tonu mātē ʻe he Tohi Tapú ʻa e kamataʻanga ʻo e ʻunivēsí, ko e muʻaki tuʻunga ʻo e māmaní, mo e kamata tupu ʻa e moʻuí. ʻE lava leva ke pehē naʻe toe fakahaaʻi tonu mātē mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e Tokotaha naʻá ne fakatupu kotoa iá? “Ko e tupu ʻa e moʻuí [mei] ha meʻa fakaemaná,” ko e lau ia ʻa e Encyclopædia Britannica, “ʻoku fehoanaki ia mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi lolotongá.”b

Fakakaukau ki heni:

Lau ʻa e Sēnesi 1:1–2:4. Sio ki he faikehekehe ʻa e fakamatala ko iá mo e ngaahi talatupuʻa ʻi he kuonga muʻá fekauʻaki mo e fakatupú. Ko e fakatātaá, ko e kau Pāpiloné naʻa nau tui ko e ʻunivēsí mo e tangatá naʻe ngaohi ia mei he ʻangaʻanga ʻo ha ʻotua-fefine mo e toto ʻo ha ʻotua. Ko e kau ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá naʻa nau pehē ko e ʻotua ko Ra naʻá ne fakatupu ʻa e tangatá mei he ngaahi loʻimatá. ʻI Siaina, ko e niʻihi naʻa nau fakakaukau ko e ʻangaʻanga ʻo ha saianiti naʻe liliu ʻo hoko ko e ngaahi ʻelemēniti ʻo natulá pea ko e tukuʻau mai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he fanga kutufisi ʻi hono sinó. ʻOkú ke fakakaukau ko e fakamatala ʻi he Sēnesí ʻoku kau ʻi he ngaahi talatupuʻa ko iá? Pe ʻoku fakamoʻoniʻi fakasaienisi ia?

Sio ʻi he vitiō miniti ʻe fā Naʻe Fakatupu Koā ʻa e ʻUnivēsí? Kumi ki he kaveinga ʻo e vitioó ʻi he jw.org.

a Ko e Sihová ko e huafa ia ʻo e ʻOtuá ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú.

b ʻOku ʻikai ke poupouʻi ʻe he Encyclopædia Britannica ʻa e foʻi fakakaukau ko e moʻuí naʻe fakatupu.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share