Meʻa ʻOku Akoʻi ʻe he Tohi Tapú
“Ko ha hisitōlia eni ʻo e langí mo e māmaní ʻi he taimi naʻe fakatupu ai kinauá.” (Sēnesi 2:4) ʻOku fakamāʻopoʻopo ʻe he lea ko iá ʻa e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he anga ʻo e hoko mai ʻa hotau palanité. ʻOku feongoongoi ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa fakasaienisí? Fakakaukau ki ha fakatātā ʻe niʻihi.
Ko e Kamataʻangá: ʻOku fakatupu ʻa e ngaahi langi fakamatelié mo e foʻi māmaní
Kuo ʻi ai maʻu ai pē ʻa e ʻunivēsí?
ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:1: “ʻI he kamataʻangá naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e langí mo e māmaní.”
Ki muʻa ʻi he 1950 nai, ko e kau faisaienisi ʻiloa tokolahi naʻa nau tui ko e ʻunivēsí naʻe ʻi ai maʻu ai pē. Kae makatuʻunga ʻi ha ngaahi ʻilo lahi ange ki muí ni, ko e tokolahi taha ʻo e kau faisaienisí ʻoku nau fakahaaʻi he taimí ni ko hotau ʻunivēsí, ko e moʻoni, naʻe ʻi ai hono kamataʻanga.
Naʻe fōtunga fēfē ʻa e foʻi māmaní ʻi he kamataʻangá?
ʻOku fakamatala ʻa e Sēnesi 1:2, 9 ko e māmani ʻi he kamataʻangá naʻe “maomaonganoa mo lala,” ʻo ʻufiʻufi ʻe he vaí.
ʻOku loto-tatau ki ai ʻa e kau faisaienisi ʻi onopōní. ʻOku pehē ʻe he faipaiolosī ko Patrick Shih ʻi he kamataʻangá ko e “ʻatimosifiá naʻe ʻikai ha ʻosikena ai ke ala mānavaʻaki . . . pea ko e ʻātakaí naʻe hangē ha feituʻu kakaá.” ʻOku pehē ʻe he makasini Astronomy: “Fakatatau ki he ngaahi fakatotolo foʻoú, ko e Māmani ʻi he kamataʻangá naʻe ʻufiʻufi ʻe he vaí ʻo ʻikai loko ʻi ai ha fonua.”
Naʻe anga-fēfē liliu ʻa hotau ʻatimosifiá ʻi he faai mai ʻa e taimí?
ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:3-5 ko e taimi naʻe fuofua kamata ai ke hūhū mai ʻa e māmá ʻi he ʻatimosifiá, ko e feituʻu naʻe haʻu mei aí naʻe ʻikai ke lava ia ʻo tala mei he funga ʻo māmaní. Naʻe toki ki mui ʻa e ʻasi lelei hake ʻa e laʻaá mo e māhiná ʻo sio ki ai mei he māmaní.—Sēnesi 1:14-18.
ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e moʻui kotoa ʻi he māmaní naʻe fakatupu ʻi ha ʻaho houa ʻe 24 ʻe ono
ʻOku pehē ʻe he Smithsonian Environmental Research Center ko e maama ataata pē naʻe ʻuluaki fakaʻatā ʻe hotau ʻatimosifiá ke aʻu hifo ki he māmaní. ʻOku nau pehē: “Ko e Māmani ʻi he kamataʻangá naʻe ʻufiʻufi ʻe ha kakapu koeʻuhi ko e ngaahi tulutā mēfeini ʻi he ʻatimosifiá.” Ki mui ai, “naʻe maʻa ʻa e kakapú pea naʻe liliu ʻa e langí ʻo lanu pulū.”
Ko e hā ʻa e fakahokohoko ʻo e hā ʻa e moʻuí ʻi he māmaní?
ʻOku fakahaaʻi ʻi he Sēnesi 1:20-27 naʻe ʻuluaki fakatupu ʻa e fanga iká, fanga manupuná, fanga manu ʻo e fonuá, pea fakamuimui ʻa e tangatá. ʻOku tui ʻa e kau faisaienisí ko e ʻuluaki iká naʻe hā ia ki muʻa fuoloa ʻi he ʻuluaki mēmoló pea naʻe toki hā ʻa e tangatá ki mui ange.
ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú heʻikai lava ke liliu ʻa e ngaahi meʻamoʻuí ʻi he faai mai ʻa e taimí
Ko e Hā ʻOku ʻIkai ke Leaʻaki ʻe he Tohi Tapú?
ʻOku taukaveʻi ʻe he niʻihi ko e Tohi Tapú ʻoku ʻikai ke feongoongoi mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi ʻi onopōní. Ka ko e taukaveʻi ko iá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ʻikai ke mahinoʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú.
ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ʻunivēsí pe ko e foʻi māmaní ʻoku taʻu pē ʻe 6,000. Ko e meʻa pē ʻokú ne tala maí ko e māmaní mo e ʻunivēsí naʻe fakatupu “ʻi he kamataʻangá.” (Sēnesi 1:1) ʻOku ʻikai ke fakahaaʻi pau mai ʻe he Tohi Tapú pe ko e hā hono fuoloa talu mei aí.
ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e moʻui kotoa ʻi he māmaní naʻe fakatupu ʻi ha ʻaho houa ʻe 24 ʻe ono. ʻI hono kehé, ʻoku ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “ʻaho” ʻo ʻuhinga ki he ngaahi vahaʻa taimi. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahaaʻi ai ko e fakatupu ʻo e palanité mo e moʻui ʻi aí—ʻi he “ngaahi ʻaho” fakaefakatupu ʻe ono naʻe lave ki ai ʻi he Sēnesi vahe 1—naʻe hoko ia ʻi he vahaʻa taimi naʻe ui ko e “ʻaho naʻe ngaohi ai ʻe Sihovaa ko e ʻOtuá ʻa e māmaní mo e langí.” (Sēnesi 2:4) Ko ia ko e “ngaahi ʻaho” fakaefakatupu taki taha ʻe ono ʻa ia naʻe teuteu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e māmaní ki he moʻuí pea mo fakatupu ai ʻa e moʻuí, ʻe lava ke ne fakafofongaʻi ha ngaahi vahaʻa taimi lōloa ʻaupito.
ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ko e ngaahi meʻamoʻuí heʻikai lava ke liliu honau faʻú ʻi he faai mai ʻa e taimí. ʻOku fakahaaʻi ʻi he tohi Sēnesí ko e fanga manú naʻe fakatupu “ʻo fakatatau ki honau faʻahinga.” (Sēnesi 1:24, 25) Ko e foʻi lea “faʻahinga” ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha foʻi lea fakasaienisi ia, ka ʻoku ngalingali ke ʻuhinga ia ki he ngaahi vaʻavaʻa kehekehe ʻo e ngaahi meʻamoʻuí. Ko ia ai, ko ha “faʻahinga” ʻe taha ʻo e ngaahi meʻamoʻuí ʻe kau nai ki ai ha kalasi kehekehe. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ko e meʻamoʻui ʻe niʻihi ʻe lava nai ke nau fakatupu ha ngaahi kalasi kehekehe, ka neongo ia ko honau faʻahingá ʻoku kei tatau pē. Ko e foʻi lea “faʻahinga” ʻi he Tohi Tapú ʻoku maʻu ai ʻa e foʻi fakakaukau ko ení.
Ko e hā hoʻo fakakaukaú?
Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi ʻolungá, ʻoku fakamatalaʻi faingofua mo tonu mātē ʻe he Tohi Tapú ʻa e kamataʻanga ʻo e ʻunivēsí, ko e muʻaki tuʻunga ʻo e māmaní, mo e kamata tupu ʻa e moʻuí. ʻE lava leva ke pehē naʻe toe fakahaaʻi tonu mātē mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e Tokotaha naʻá ne fakatupu kotoa iá? “Ko e tupu ʻa e moʻuí [mei] ha meʻa fakaemaná,” ko e lau ia ʻa e Encyclopædia Britannica, “ʻoku fehoanaki ia mo e ngaahi ʻilo fakasaienisi lolotongá.”b
a Ko e Sihová ko e huafa ia ʻo e ʻOtuá ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú.
b ʻOku ʻikai ke poupouʻi ʻe he Encyclopædia Britannica ʻa e foʻi fakakaukau ko e moʻuí naʻe fakatupu.