Vahe 18
ʻE Lava Fēfē Ke U Fakaleleiʻi ʻEku Kuleití?
ʻI HE taimi naʻe ʻeke ai ki ha tamaiki ako ʻi he lautohi siʻí, ‘Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku mou tokanga lahi taha ki aí?’ naʻe pehē ʻe he peseti ʻe 51, “Ko e kuleití”!
ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he hoko ʻa e ngaahi kuleiti ʻi he akó ko e matavai lahi taha ia ʻo e loto-hohaʻa ʻi he lotolotonga ʻo e kau talavoú. ʻE malava ke ʻuhinga ʻa e kuleití ki he kehekehe ʻi he ʻosi ʻa e akó mo e toó, ʻi hono maʻu ha ngāue totongi lelei mo e maʻu pē ha vāhenga ʻi he tuʻunga māʻulalo tahá, ʻi hono maʻu ʻa e fakamālōʻia ʻa e ongo mātuʻá pea mo hono fakatupunga ke na ʻita lahi. Ko e moʻoni, ko e kuleití mo e siví ʻoku ʻi ai pē hona tuʻunga. He ko Sīsū Kalaisi naʻá ne faʻa siviʻi ʻa e mahino ʻa ʻene kau ākongá ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe niʻihi. (Luke 9:18) Pea ʻi he hangē ko e lau ʻa e tohi Measurement and Evaluation in the Schools: “ʻOku malava ke fakaeʻa ʻe he ngaahi ola ʻo e siví ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e mālohinga mo e vaivaiʻanga ʻo e tokotaha ako taki taha pea hoko ia ko e ueʻiʻanga ki ha ako ʻi he kahaʻú.” ʻOku toe hoko ʻo ʻoange ʻi ho kuleití ha fakakaukau ki hoʻo ongo mātuʻá ʻo fekauʻaki mo e anga hoʻo akó—ʻoku ʻalu ki he lelei ange pe ki he kovi ange.
ʻIlo ʻa e Mafamafatataú
Kae kehe, ko e fuʻu tokanga lahi ki he kuleití, ʻe malava ke ne fakatupunga ʻa e ngaahi loto-mafasia fakamamatea pea tafunaki ai ha feʻauʻauhi kakaha. ʻOku pehē ʻe ha tohi ako fekauʻaki mo e toʻutupú, ʻe malava tautefito ki he fānau ako teu kolisí ke nau “fihia ʻi ha hala feʻauʻauhi fihifihi ʻa ia ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e kuleití mo e tuʻunga he kalasí kae ʻikai ko e akó.” Ko hono olá, fakatatau kia Dr. William Glasser, ko e fānau akó “ʻoku nau ako vave ʻi he ʻapiakó ke ʻeke ʻa e meʻa ʻe haʻu ʻi he siví pea . . . ako ʻa e meʻa pē ko iá.”
Naʻe fakatokanga ʻa Tuʻi Solomone: “Naʻa ku vakai foki ʻa e fakafitefitaʻa kehekehe, mo e meʻa kotoa pe ʻoku fai ke mafai, ta ko e koto meheka [pe feʻauʻauhi] pe ia ʻa e taha ki he taha. Ko e muna mo ia foki, mo e kai matangi.” (Koheleti 4:4) Ko e feʻauʻauhi kakaha, ki he ngaahi koloa fakamatelié pe ngaahi pale fakaakó, ko e meʻa taʻeʻaonga. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau talavou manavahē-ʻOtuá ʻa e fiemaʻu ke nau feinga mālohi ʻi he akó. Ka ʻi he ʻikai ʻai ʻa e akó ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí, ʻoku nau muia ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié, ʻo falala ki he ʻOtuá ke ne tokangaʻi ʻenau ngaahi fiemaʻu fakamatelié.—Mātiu 6:33; sio ki he Vahe 22 fekauʻaki mo e fili ngāué.
ʻIkai ko ia pē, ʻoku ʻuhinga ʻa e akó ki he meʻa lahi ange ʻi hono tānaki pē ha ngaahi maaka lahi ʻi he siví. ʻOku ʻuhinga ia ki hono fakatupu ʻa e meʻa naʻe ui ʻe Solomone ko e “fakakaukau” pe malava fakaefakakaukau, ʻa e pōtoʻi ʻi hono toʻo ʻa e fakamatala foʻoú pea ʻomai mei ai ha ngaahi fakamulituku totonu mo ʻaonga. (Palovepi 1:4) Ko ha talavou ʻoku lava ʻene kuleití fakafou ʻi he mateʻi, ako fakavave pea naʻa mo e kākaá ʻoku ʻikai moʻoni te ne ako ke fakakaukau. Pea ko e hā hano ʻaonga ha kuleiti māʻolunga ʻi he fiká kapau ʻoku hoko ʻamui ʻo ʻikai te ke lava ke fakapalanisi ha tohi sieke?
ʻOku mahuʻinga leva ai ke ke sio ki he kuleití, ʻo ʻikai ko e ngataʻangá pē ia, ka ko ha tokoni ia ki hono fua ʻa hoʻo fakalakalaka ʻi he akó. ʻE lava-fēfē leva ke ke lavaʻi ʻa e ngaahi kuleiti ʻoku tapua atu ai ʻa hoʻo ngaahi malavá?
Tokanga ki he Akó!
Fakatatau ki he faiako ko Linda Nielsen, ʻoku hehema ʻa e fānau ako ʻoku ʻikai sai ʻenau akó ke “tukuakiʻi ʻa e kovi ʻenau [akó] ki he ngaahi matavai ʻoku ʻikai te nau puleʻi: ngaahi fehuʻi taʻeʻuhinga he siví, ko ha faiako ʻoku tomuʻa fehiʻa mai, malaʻia, meʻa kuo pau ke hoko, ko e ʻeá.” Neongo ia ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Oku holi ae laumalie oe fakabikobiko, ka oku ikai te ne maʻu ha mea.” (Palovepi 13:4, PM) ʻIo, ko e fakapikopikó ʻoku faʻa hoko ko e ʻuhinga totonu ia ki he māʻulalo ʻa e kuleití.
Kae kehe, ko e fānau ako leleí ʻoku nau tokanga ki heʻenau akó. Naʻe fakaʻekeʻeke ʻi he taimi ʻe taha ʻe he makasini ’Teen ha fānau ako lava māʻolunga ʻo e ako māʻolungá (kolisi). Ko e hā ʻenau fakapulipulí? Naʻe pehē ʻe he toko taha, “Ko e meʻa ʻokú ne ueʻi fakafoʻituitui kitá ʻoku tokoni ia ke te hokohoko atu.” “Ko hono fakataimitēpileʻi koe pea fokotuʻutuʻu ho taimí,” ko e lau ia ʻa e tokotaha ʻe taha. “Kuo pau ke ke fokotuʻu haʻo ngaahi taumuʻa,” ko e lau ia ʻa e tokotaha. ʻIo, ko e lelei hoʻo kuleití ʻoku fakatefito ʻa e tuʻunga lahi tahá, ʻo ʻikai ʻi he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai te ke mapuleʻí, ka ʻiate KOE—ʻa e lahi ʻo hoʻo loto ke ako mo feinga mālohi ʻi he akó.
‘Ka ʻOku Ou Ako’
Ko e meʻa nai eni ʻoku taukaveʻi ʻe he kau talavou ʻe niʻihi. ʻOku nau ongoʻi moʻoni pē ʻoku nau ʻosi kikivi mālohi ka ʻoku ʻikai ha ola. Kae kehe, ʻi he ngaahi taʻu siʻi kuo maliu atú naʻe saveaʻi ai ʻe he kau fakatotolo ʻi he ʻUnivēsiti Stanford (U.S.A.) ha fānau ako nai ʻe toko 770 pea ʻeke ai pe ko e hā ʻa e lahi ʻo e feinga ne nau ongoʻi naʻa nau fai ki heʻenau ngaahi ngāue fakaakó. ʻI heʻene faikehé, naʻe fakakaukau ʻa e fānau ako kuleiti māʻulaló naʻa nau ngāue mālohi ʻaupito! Ka ʻi hono vakaiʻi ʻenau ngaahi tōʻonga akó, naʻe ʻiloʻi ai ko hono moʻoní naʻe siʻi ʻaupito ʻa ʻenau fai homueká ʻi honau kaungāako lava māʻolungá.
Ko e hā ʻa e lēsoní? Mahalo pē ʻoku ʻikai te ke ako mālohi mo koe foki ʻo hangē ko hoʻo fakakaukau ʻoku peheé, pea ʻe fiemaʻu nai ai ha ngaahi feliliuaki. Naʻe fakahā ʻi ha kupu ʻi he Journal of Educational Psychology ko hano “fakalahi [pē] ʻo e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he homueká ʻoku ʻi ai hono ola lelei ʻi he ngaahi kuleiti ʻa ha tamasiʻi ako ʻi he ako māʻolungá.” Ko hono moʻoní, “ʻi he houa ʻe 1 ki he 3 ʻo e homueká ʻi he uike, ʻe malava ai ʻe he tamasiʻi ako ʻoku māʻulalo ʻene malavá ʻi he fakaʻavalisí, ke lavaʻi ʻa e ngaahi kuleiti ʻoku tatau mo ha tamasiʻi ako ʻoku ʻi he ʻavalisí ʻene malavá ka ʻoku ʻikai ke fai homueká.”
Naʻe pau ki he ʻapositolo ko Paulá ke ne ‘tokeia hono sinó’ ʻi he ʻuhinga fakaefakatātā ke aʻusia ai ʻene ngaahi taumuʻá. (1 Kolinito 9:27) ʻE pau nai ʻi he tuʻunga tatau ke ke fokotuʻu ha tuʻutuʻuni fefeka maʻau, tautefito kapau ko e TV pe ngaahi fakahohaʻa kehé ʻokú ne leʻei ngofua ʻa hoʻo tokangá mei he akó. Te ke ʻahiʻahi fokotuʻu nai ha fakaʻilonga ʻi he TV ʻoku pehē ai, “ʻIkai ha sio TV kae ʻoua kuo ʻosi ʻa e homueká!”
ʻĀtakai ʻOkú Ke Ako Aí
ʻE ʻaonga ki he tokolahi taha ʻo kitautolú ke ʻi ai ha feituʻu lōngonoa ʻa ia ʻoku fakamavaheʻi ki he akó. Kapau ʻokú ke loki mo ha taha pe kapau ʻoku fakangatangata ʻa e feituʻu ʻataá ʻi homou ʻapí, ngāueleleiʻaki pē ia! Ko e loki kaí nai pe ko e loki mohe ʻo ha taha ʻe lava ke tala ke ʻiloʻi ko ho ʻēlia akó ia ʻi ha houa ʻe taha pe ua ʻi he efiafi taki taha. Pe ʻi ha feinga fakaʻosi, ngāueʻaki ha laipeli maʻá e kakaí pe ko e ʻapi ʻo ha kaumeʻa.
Kapau ʻoku malava, ngāueʻaki ha tesi pe ko ha tēpile ʻoku ʻataá ke folahi ai hoʻo ngāué. ʻAi ʻa e ngaahi naunau hangē ko e peni vahevahé mo e pepá ke ke ala maʻu koeʻuhí ke ʻoua te ke toutou tuʻu ki ʻolunga. Pea kātaki, ko e moʻui ʻa e TV pe ko e letioó ʻi hono fakalūkufuá ʻoku fepaki ia mo e tokangatahá, pehē ki he telefoní pe ʻaʻahí.
Fakapapauʻi foki ʻoku feʻunga pe ʻikai ke puho ʻa e māmá. Ko e lelei ʻa e māmá ʻoku fakasiʻisiʻi ai ʻa e helaʻia ʻi he akó pea maluʻi foki ai mo ho matá. Pea kapau ʻoku malava, vakaiʻi ʻa e feituʻu ʻoku haʻu ai ʻa e ʻeá mo e tuʻunga mafana ʻo e lokí. Ko ha loki ʻoku mokomoko ʻoku tokonaki mai ai ha ʻātakai ako ʻoku fakalongomoʻui ange ʻi ha loki mafana.
Fēfē kapau ʻoku ʻikai pē te ke ongoʻi fie ako koe? Ko e moʻuí ʻoku tātātaha ke fakaʻatā mai ai ʻa e tuʻunga fakafiemālie ʻo hono fakatuia ʻetau ngaahi ongoʻí. ʻI ha ngāue fakamāmani, ʻe pau ke ke ngāue ʻi he ʻaho kotoa pē—pe ʻokú ke fie ngāue pe ʻikai. Ko ia, vakai ki he homueká ko hano ngāueʻi ia ʻo e akonekina-kitá, ko ha fakaangaanga ki ha taukei ngāue ʻamui ange. ʻAi ke ke fakamātoato fekauʻaki mo ia. ʻOku fokotuʻu mai ʻe ha faiako: “Kapau ʻoku malava, ʻoku totonu ke fai ʻa e akó ʻi he feituʻu tatau pea ʻi he taimi tatau ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻE hoko ai ʻa e ako tuʻumaʻú ko ha tōʻonga, pea . . . te ne fakasiʻisiʻi ai ʻa hoʻo taʻefieakó.”
Ko Hoʻo Founga Akó
ʻI he Filipai 3:16, naʻe fakalototoʻaʻi ai ʻe Paula ʻa e kau Kalisitiané ke “fou atu ai pe ʻi he hala [pe founga] pe ko ia.” Naʻe lea ʻa Paula ʻo fekauʻaki mo e founga moʻui faka-Kalisitiané. Kae kehe, ko ha founga, pe sīpinga fai ʻo ha meʻa, ʻoku toe tokoni foki ia ʻi heʻene fekauʻaki mo hoʻo founga akó. Hangē ko ení, ʻahiʻahi fokotuʻutuʻu ʻa e meʻa ʻoku ʻamanaki ke ke akó. Fakaʻehiʻehi mei hono ako fakataha ʻa e ngaahi lēsoni meimei tataú (hangē ko ha ongo lea muli). Palani ha kiʻi mālōlō nounou ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi lēsoní, tautefito kapau ko hoʻo homueká ʻoku fuʻu lahi.
Kapau ko hoʻo ʻasainimení ʻoku lahi ai ʻa e meʻa ʻoku laú, ʻe lava ke ke ʻahiʻahiʻi ʻa e founga ko ení. ʻUluakí, VAKAIʻI hoʻo fakamatalá. Vakai nounou ki he fakamatala ʻoku vaheʻi atú, ʻo sio ki he ngaahi kaveinga tokoni, saati mo e alā meʻa peheé koeʻuhi ke ke maʻu ha vakai fakalūkufua ki ai. Hokó, faʻu ha NGAAHI FEHUʻI ʻo fakatuʻunga ʻi he kaveinga ʻo e vahé pe ko e tōpikí. (ʻOku fakahangataha ai heni ho ʻatamaí ki he meʻa ʻokú ke laú.) Sai, LAU leva he taimí ni, ʻo kumi ʻa e tali ʻo e ngaahi fehuʻí. ʻI he ʻosi ʻa e palakalafi pe konga taki taha, LAULOTO, pe fakamatalaʻi mei hoʻo manatú ʻa e meʻa kuó ke laú, ʻo ʻoua ʻe toe sio ki he tohí. Pea ʻi he ʻosi fakakātoa ʻa e ʻasainimení, toe FAKAMANATU ʻaki hono vakaiʻi ʻa e ngaahi kaveingá pea siviʻi ʻa e anga hoʻo manatuʻi ʻa e konga taki taha. ʻOku fakahā ʻe he niʻihi kuo tokoniʻi ʻe he founga ko ení ʻa e fānau akó ke nau manatuʻi ʻo aʻu ki he peseti ʻe 80 ʻa e meʻa naʻa nau laú!
ʻOku toe pehē ʻe he faiako ʻe taha: “ʻOku mahuʻinga ke ʻiloʻi ʻe he tamasiʻi akó ʻoku ʻikai ke tuʻu taha pē ha foʻi moʻoni ka ʻoku fekauʻaki maʻu pē ia mo e ngaahi fakamatala kehe.” Ko ia, feinga ke fakafekauʻaki ʻa e meʻa ʻokú ke akó ki he meʻa kuó ke ʻosi ʻiló pe hokosiá. Kumi ki he anga hono ngāueʻaki ʻo e meʻa ʻokú ke akó.
ʻOku fakatupu tokangá, ko e talavou manavahē-ʻOtuá ʻoku kaunga lelei eni kiate ia. He ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Koe manavahe kia Jihova koe kamataaga ia oe ilo.” (Palovepi 1:7, PM) Ko e fakatātaá, ko hono ako ʻa e lao ʻo e fīsikí, ʻe ngali fakafiu moʻoni ia. Ka ko hono ʻiloʻi fakafou ʻi he fakatupú “koe gaahi mea tae ha mai [ʻa e ʻOtuá] . . . kuo ilogofua ia” ʻoku tānaki mai ai ʻa e ʻuhinga lahi ange ki he meʻa ʻokú ke akó. (Loma 1:20, PM) ʻOku pehē pē ʻa e faʻa felāveʻi ʻa e hisitōliá mo hono fakakakato ʻo e ngaahi taumuʻa ʻa Sihová. Ko e puleʻanga hau ʻe fitu ʻi he māmaní (kau ai ʻa e fakataha ʻa Pilitānia mo ʻAmelika lolotongá) ʻoku fakamatalaʻi tonu ia ʻi he Tohi Tapú!—Fakahā 17:10; Taniela, vahe 7.
ʻI hono fakafekauʻaki ʻa e meʻa ʻokú ke akó ki he meʻa ʻokú ke ʻiló pe ki hoʻo tui faka-Kalisitiané, ʻoku kamata ai ke ʻuhinga ʻa e ngaahi foʻi moʻoní kiate koe pea tupu ʻa e ʻiló ki he mahino. Pea hangē ko e lea ʻa Solomoné, “Ko e meʻa faingofua ʻa e ʻiló ki he tokotaha mahinó.”—Palovepi 14:6, NW.
‘ʻE Fai ha Sivi he Uike Kahaʻú’
ʻOku ʻikai fiemaʻu ke hoko ʻa e leá ni ke ke ilifia ai. ʻUluakí, feinga ke ʻiloʻi mei he fakamatala ʻa hoʻo faiakó ʻa e faʻahinga sivi ʻe faí, hangē ko ha sivi faʻu ʻēsei pe ko e ngaahi fehuʻi ʻoku ʻomai ʻa e talí ke fili mei ai. Pehē foki, ʻi he ngaahi ʻaho ki muʻa ʻi he siví, fanongo ki ha ngaahi fakaʻilonga ki he meʻa ʻe ʻasi ʻi he siví. (“Ko e poini ko eni hono hokó ʻoku mahuʻinga ʻaupito” pe “Fakapapauʻi ke manatuʻi ʻa e meʻa ko iá” ʻa e faʻahinga fakalika ʻoku fai maí, ko e lau ia ʻa e makasini Senior Scholastic.) Hokó, fakamanatu ʻa hoʻo noutí, tohi akó mo e ngaahi homueka ʻasainimení.
ʻOku fakamanatu mai ʻe Solomone, “ʻOku fakamasila ʻa e aione ʻaki ʻa e aione: Pehe ʻoku fakamasila ha tangata he feangai mo ha taha kehe.” (Palovepi 27:17) Ko ha kaumeʻa nai pe ko ha taha ʻi hoʻo ongo mātuʻá ʻe fiefia ke ne fakafehuʻi koe pe fanongo ki hoʻo lauloto ʻa e ngaahi fakamatala naʻe fai ʻi loki akó. Pea ʻi he pō ki muʻa pea fai ʻa e siví, mālōlō pea feinga ke maʻu ha mohe feʻunga. Naʻe ʻeke ʻe Sīsū: “Kohai ia iate kimoutolu e faa fakaloloa jii ki he ene moui i he ene tokaga ki ai?”—Mātiu 6:27, PM.
Ko e Toó
Ko e tō ʻi ha sivi—tautefito ʻi he hili ha feinga mālohi ke lava ai—ʻe malava ke ne maumauʻi ʻa hoʻo tokaʻi-kitá. Ka ʻoku fakamanatu mai ʻe he faiako ko Max Rafferty: “ʻI heʻetau moʻuí, ʻoku fakakalasi kitautolu ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku tau ʻiló mo e lelei ʻo e ngaahi ola ʻoku tau maʻú . . . Ko ha ʻapiako ʻokú ne lohiakiʻi ʻa e fānaú ke nau fakakaukau ko e moʻuí ʻe lele-i-matangi ai peé ʻoku ʻikai ko ha ʻapiako ia. Ko ha faʻuʻanga misi ia.” Ko e fakamā ʻo e tō ʻi ha sivi ʻe taau pē nai ia kapau ʻoku fakaʻaiʻai ai koe ke ke ako mei hoʻo ngaahi fehālaakí pea laka ki muʻa.
Kae fēfē ʻa e fehangahangai mo e ongo mātuʻa loto-mamahí mo ha laʻi līpooti kovi? Ko e manavahē ʻi he meʻa ko iá ʻoku faʻa fakatupunga ai ʻi ha ngaahi taimi ʻa hono palani lelei ha ngaahi founga tukutoloi. “Naʻá ku faʻa tuku ʻeku laʻi līpōtí ʻi he tēpile kaí, peá u ʻalu ki ʻolunga ʻo feinga ke u mohe kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho ʻe tahá,” ko e manatu ia ʻa e talavou ʻe taha. “Ko e meʻa naʻá ku faí,” ko e lau ia ʻa e toko taha, “ko ʻeku tatali ki he sekoni fakaʻosí peá u toki fakahā ange ia ki heʻeku fineʻeikí. Te u ʻoange ia ʻi he pongipongí ʻi he teu pē ko ia ke ne ʻalu ki he ngāué peá u pehē ange, ‘Ko ē, fakamoʻoni hē.’ Naʻe ʻikai ai hano taimi ke ne fai mai ha meʻa”—kehe pē ke ʻoua ʻi he foʻi mōmeniti ko ení. Kuo aʻu ʻo hiki ʻe he kau talavou ʻe niʻihi ʻa e ngaahi kuleiti loi ʻi heʻenau laʻi līpōtí!
Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e totonu ʻa hoʻo ongo mātuʻá ke na ʻilo ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai hoʻo akó. ʻOku fakanatula pē ke na ʻamanekina ke tapua mai mei hoʻo kuleití ʻa hoʻo malavá, pea kapau ʻoku māʻulalo hoʻo kuleití ʻi hono tuʻunga totonú, ʻoku malava ke ke ʻamanekina ha akonekina ʻoku taau ke ʻoatu. Ko ia, faitotonu ki hoʻo ongo mātuʻá. Pea “fanongo ki he akonaki ʻa hoʻo tamai, pea ʻouae hiki mei he ngaahi tala ʻa hoʻo faʻe.” (Palovepi 1:8) Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku fuʻu lahi ʻa e meʻa ʻoku ʻamanekina meiate koé, talanoa mo kinaua ki ai.—Sio ki he fakalahi ʻi he Vahe 2 ʻa ia ʻoku fakakaveinga, “ʻE Lava Fēfē Ke U Tala ki Heʻeku Ongo Mātuʻá?”
Neongo ʻa e mahuʻinga ʻo e kuleití, ʻoku ʻikai ko e fakamaau aofangatuku ia ki ho mahuʻinga ko ha tokotaha. Kae kehe, ngāueʻaongaʻaki ʻa e taimi ʻokú ke ʻi he akó aí, pea ako ki he lahi taha te ke malavá. ʻE faʻa hoko ʻa e feinga ko iá ʻo tapua atu ia ʻi he kuleiti ʻa ia te ne ʻai ai koe—mo hoʻo ongo mātuʻá—ke mou ongoʻi fiefia mo fiemālie.
Ngaahi Fehuʻi ki he Fetalanoaʻaki
◻ Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻoku fakahoko ʻe he kuleití, pea ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ha vakai mafamafatatau ki ai?
◻ Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ke tokanga fakafoʻituitui ki he akó?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ke fakakaukau ki ai ʻi he kau ki he ngaahi ngāue ʻoku fai ʻi he tuku ʻa e akó?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke ke fakaleleiʻi ai hoʻo kuleití?
◻ ʻE fēfē haʻo teuteu ki he ngaahi siví?
◻ ʻOku totonu ke fēfē hoʻo vakai ki he toó, pea ʻoku totonu ke fufū ia mei hoʻo ongo mātuʻá?
[Fakamatala ʻi he peesi 141]
Ko ha talavou ʻoku lava ʻene kuleití fakafou ʻi he mateʻi, ako fakavave pea naʻa mo e kākaá ʻoku ʻikai moʻoni te ne ako ke fakakaukau
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 144, 145]
Fēfē ʻa e Ngāue ʻOku Fai he Tuku ʻa e Akó?
ʻOku ongoʻi ʻe he kau talavou tokolahi ʻoku ʻoange kiate kinautolu ʻe he ngaahi ngāue ʻoku fai he tuku ʻa e akó ha ongoʻi lavameʻa. “Naʻá ku kau ki he meimei kautaha kotoa pē naʻe ʻi ai,” ko e manatu ia ʻa ha tamasiʻi mei Baltimore, Maryland (U.S.A.). “Naʻá ku ongoʻi lelei ʻi heʻeku ngāue ki he ngaahi meʻa ʻoku ou saiʻia aí. Naʻá ku ʻi ha kautaha meʻalele koeʻuhi naʻá ku saiʻia ʻi he ngāue ki he kaá. ʻOku ou saiʻia ʻi he komipiutá, ko ia naʻá ku kau ai ki he kautaha ko iá. ʻOku ou saiʻia ʻi he hiki ongó, ko ia naʻá ku kau ki he kautaha ko iá.” Ko e fānau ako teu kolisí ʻoku tautefito ʻa hono fakaʻaiʻai kinautolu ke nau kau ʻi he ngaahi ngāue ʻoku fai he tuku ʻa e akó.
Kae kehe, naʻe pehē ʻe ha ʻōfisa fakapuleʻanga fetalolo U.S.—ko ha faiako tonu ki muʻa—ki he ʻĀ Hake!: “Ngalingali ʻoku fakamoleki ʻe he fānau akó ʻa e taimi lahi ange ʻi he ngaahi ngāue kehé ʻi he ngāue fakaakó, ʻo ʻai ai ke faingataʻa ke tauhi maʻu ʻa e kuleití.” ʻIo, ʻoku ʻikai faingofua ke tauhi maʻu ʻa e mafamafatataú ʻi heʻene hoko mai ki he ngaahi ngāue kehé. ʻOku pehē ʻe ha kiʻi taʻahine ko Cathy ʻa ia naʻe faʻa vaʻinga ʻi he timi sipoti ʻa e akó: “ʻI he hili ʻa e ako vaʻingá, naʻá ku fuʻu helaʻia ʻaupito ke toe fai ha meʻa kehe. Naʻe uesia ai ʻeku ngāue fakaakó. Ko ia, naʻe ʻikai ai ke u toe lēsisita ʻi he taʻú ni.”
ʻOku ʻi ai foki ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki fakalaumālie. ʻOku pehē ʻe ha tangata Kalisitiane ʻi heʻene manatu ki hono taʻu hongofulu tupú: “Naʻá ku fakakaukau ʻe malava ke u fai fakataha ʻa e ngaahi ngāue ʻe tolu: ngāue fakaako, ʻahiʻahi mo e timi lelé pea mo e ngaahi ngāue fakalaumālié. Ka ko e tafaʻaki fakalaumālie ʻo ʻeku moʻuí naʻe feilaulauʻi ia ʻi he taimi kotoa pē naʻe fepaki ai ʻa e tolú ni.”
ʻOku loto-tatau mo ia ʻa e talavou ko Themon, ʻa ia naʻe kau ʻi ha timi sipoti ʻe ua ʻi he ʻapiakó: “Naʻe ʻikai lava ke u maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá [ki ha fakahinohino fakalaumālie] koeʻuhi naʻa mau ō he Tūsité, naʻa mau ō he Tuʻapulelulú, naʻa mau ō he Tokonakí ʻo toki foki mai pē ʻi he uá hengihengi.” Neongo ko e “ngaohi ʻo e sino ʻoku ʻaonga ki ha meʻa siʻi pe,” ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke manatuʻi ko e “lotu moʻoni ʻoku ʻaonga ki he meʻa kotoa pe.”—1 Timote 4:8.
Fakakaukau foki ki he ngaahi fakatuʻutāmaki fakaeʻulungāangá. Te ke feohi ai mo ha ngaahi kaungāmeʻa lelei ʻa ia te nau hoko ko ha tākiekina lelei fakaeʻulungāanga? Ko e hā ʻa e meʻa ʻe fai ki ai ʻa e talanoá? ʻE lava ʻe he tākiekina ʻa e faʻahinga ʻi he timí pe mēmipa ʻo ha kautaha ke ne uesia kovi koe? “ʻOku maumauʻi ʻa e ngaahi ʻulungaanga lelei ʻe he faʻa talanoa kovi” pe feohi koví, ko e lau ia ʻa e 1 Kolinito 15:33.
ʻOku fakatupu tokangá, kuo fili ʻe he kau talavou tokolahi ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ngāueʻaki ʻa honau taimi ʻi he tuku ʻa e akó ki ha meʻa ʻoku ʻaonga lahi ange ʻi he sipotí: ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ʻiloʻi ʻa e Tokotaha-Fakatupú. ʻOku faleʻi mai ʻa e Kolose 4:5: “Ke fakapotopoto hoʻomou fakafeangai ki he kakai ʻo tuaʻā, ʻo lamalama ke ngaueʻaki ʻa e faingamalie.”
[Fakatātā ʻi he peesi 143]
Ko e tōʻonga ako faʻifaʻitelihá ʻoku faʻa utu ia ʻe he fānau akó . . . ʻi he tō ʻa e kuleití
[Fakatātā ʻi he peesi 146]
Ko hono ʻai ke mafamafatatau ʻa e ngaahi ngāue ʻoku fai he tuku ʻa e akó mo hoʻo homueká ʻoku ʻikai ke faingofua
[Fakatātā ʻi he peesi 148]
ʻE pau ke loto-mamahi ʻa e ongo mātuʻá ʻi ha laʻi līpooti kovi. Ka ʻo kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku fuʻu lahi ʻa e meʻa ʻokú na ʻamanekina meiate koé, talanoa mo kinaua ki ai