Fatu ʻa e Fakamole ʻo e Hiki ki ha Fonua Koloaʻia
ʻI HE ngaahi ʻōfisi konisela ʻi he ngaahi fonua langalanga haké kotoa ko ha meʻa anga maheni ʻoku faʻa hoko aí: ko ha loki talitali ʻoku fonu ʻi he kakai ʻa ia ʻoku nau tatali loto-hohaʻa ki honau fakaʻekeʻeke. Fakatuʻunga ʻi he fetalanoaʻaki fuonounou kae mahuʻinga ko ení, ʻe fakapapauʻi ai pe te nau maʻu ha ngofua ki ha fonua tuʻumālie ʻi he Hihifó. ʻOku tokolahi ʻa e faʻahinga ʻoku nau tui ko e tikite ia ki he tuʻumālié. “Ko e ʻosi ʻeni ʻa e taʻu ʻe fā mo ʻeku ngāue mālohi, ka ʻoku teʻeki ai ke u malava ʻo fakatau ha letiō,” ko e lāunga ia ʻa ha talavou ʻi ʻAfilika Hihifo. “Kapau naʻá ku ʻi Pilitānia pe ko e ʻIunaite Seteté, ʻi he vahaʻa taimi ko iá kuo u ʻosi maʻu ha motokā mo haku ʻapi tonu ke u nofo ai.”
ʻOku ʻikai faingataʻa ke mahino ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau pehē ʻa e tokolahi ʻi he ngaahi fonua langalanga hake mo masivá. Kiate kinautolu, ʻoku faingataʻa ke maʻu ha ngāue, pea kovi ʻa e vāhengá. ʻOku keina atu ʻe he fakautuutu ʻa e mamafa ʻo e totongi ʻo e koloá ʻa ʻenau paʻanga kuo tānakí. ʻOku siʻi ʻa e ngaahi nofoʻangá pea toe fuʻu feʻefiʻefihi. ʻOku tui ʻe he kakaí ʻa e ngaahi vala ia ʻoku liʻaki ʻe kinautolu ʻi he ngaahi fonua koloaʻia angé. ʻOku ongoʻi ʻe he tokolahi ʻoku nau ʻefihia ʻi he ʻoneʻone holo fakaʻikonōmiká.
ʻOku mātuʻaki fakatupu fakatauele ʻa e taʻalo mai mei he Hihifo tuʻumālié! Naʻe pehē ʻe ha tangata kei talavou ʻi Sierra Leone: “Ko e faʻahinga naʻa nau folau ki muli pea kuo nau foki mai mo e ngaahi talanoa ʻokú ne fakalototoʻaʻi kimautolu ke mau folau atu ʻo sio tonu ki he ngaahi fonua tuʻumālié. ʻOku nau pehē kuo pau ke ke ngāue mālohi, ka te ke maʻu ʻa e vāhenga lelei ke ne tauhi koe pea te ke lava ʻo maʻu leva ʻa e nāunauʻia tuʻumālie, ʻo hangē ko ha motokā. Pea kapau te ke foki mai ki heni mo ha paʻanga ʻe ua afe nai, te ke lava ʻo kamata ha pisinisi pea maʻu mo ha mali.”
ʻOku ʻikai ko ha meʻa fakaofo, ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻe niʻihi ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau maʻu ʻa e fakakaukau tatau. Ko ha tuofefine ʻAfilika naʻá ne pehē: “Ko kimautolu ʻa e kau talavou ʻi he kautaha ʻa e ʻOtuá ʻoku mau fanongo ki he ngaahi talanoa ʻo kau ki he moʻui lelei ʻa e niʻihi kehe kuo nau folau ki muli. Ko ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku ou ʻeke kiate au, ‘Fēfē au? Ko e hā ʻoku ou nofo faingataʻaʻia ai hení? ʻOku totonu ke u ʻalu pe ʻoku totonu ke u nofo?’”
Kapau ʻokú ke nofo ʻi ha fonua masiva, mahalo te ke fakakaukau pehē ʻo fifili kapau ʻe fai ha hiki ʻe lelei ange nai ai ʻa e tuʻunga ʻo hoʻo moʻuí. Kaekehe, ko ha alaʻaki kāfakafa ke nofo hili atu ki ha fonua muli, ko ha laka māfatukituki mo ha fakamole paʻanga lahi. ʻE kau nai ai ʻa e ako ki ha lea foʻou, maʻu mo ha poto ʻo kau ki ha ngāue foʻou, feʻunuʻaki ki he anga-fakafonua foʻou, kātekina ʻa e anga-fehiʻa ʻe hā mei he tokolahi ʻo e kakai ʻo e fonuá ki he kau mulí, peá ke ako ki he founga moʻui foʻou ʻaupito. Ka, ʻoku tokolahi ʻa e kau Kalisitiane ʻoku lavameʻa hono faí ʻo nau hoko ʻo ʻaonga lahi ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻi honau fonua foʻoú, ʻo ngāue ʻi he tuʻunga ko e kau malanga, kau taaimuʻa, kau mātuʻa, mo e kau sevāniti alafaʻifaʻitakiʻanga.
Ka, ʻoku ʻikai ke pehē ʻa e faʻahinga kotoa. Ko e mafasia mo e ngaahi kulukia ʻo e hiki ki ha fonua kehe kuo iku ai ki he maumau fakalaumālie ki ha faʻahinga ʻe niʻihi. Ko ia, ʻoku hā mahino, ko e hiki peheé ʻoku ʻikai totonu ke fai ia ʻo taʻe fakakaukau mo faʻa lotu fakamātoato ki ai. ʻOku akonaki mai ʻe he Tohitapú ʻia Palōvepi 3:5, 6, PM: “Falala kia Jihova aki ho loto kotoa; bea oua naa ke faaki ki ho boto oou. Ke ke fakaogoogo kiate ia i ho hala kotoabe, bea e fakatonutonu eia ho gaahi aluaga.” ʻIo, ʻoku fiemaʻu ke ke fakapapauʻi ʻokú ke ngāue ʻo fehoanaki mo e finangalo ʻo Sihová. (Sēmisi 4:13-15) Pea ko Sīsū naʻá ne ʻomai ʻa e akonaki ʻaonga ke tokoniʻi koe ʻi hono fai ʻa e meʻá ni ʻi heʻene naʻinaʻi ki hono kau fanongó ke nau ‘fatu ʻa e fakamole.’ (Luke 14:28) Ko e meʻá ni ʻoku ʻikai ke ngata pē ʻi he fakakaukauʻi ʻa e tuʻunga fakapaʻangá. Ka ʻoku kau ai ʻa hono lau ʻa e ngaahi fakamole fakalaumālie nai ʻo kau ki ha hiki ki ha fonua kehe.
Ko e Ngaahi Moʻoniʻi Meʻa ʻo Kau ki he Moʻui ʻi he Fonua Mulí
Ki muʻa ke hiki ki ha feituʻu, ʻoku totonu ke ʻoua ʻe fakakaukau mūnoa ʻo kau ki he meʻa ke ʻamanekina ʻe hoko ʻi hoʻo aʻu atu ki aí. Ka ʻo ka malava, fai ha tomuʻa ʻaʻahi ke ke sio tonu pe ʻoku fēfē ʻa e ngaahi tuʻungá. He ka ʻikai, kuo pau ke ke falala pē ki he tala ʻi tuʻa tataú. ʻOku fai fakatokanga mai ʻa e Tohitapú ʻo pehē: “Oku tui e he tae boto ki he lea kotoabe: ka oku tokaga lahi aia oku aga fakabotoboto ki he ene alu.”—Palōvepi 14:15, PM.
Ko e faʻahinga ʻe niʻihi kuo nau maʻu ʻa e ngaahi fakamatala ʻo kau ki he anga ʻo e moʻui ʻi he ngaahi fonua ʻo e Hihifó mei he ngaahi heleʻuhilá mo e ngaahi meʻa ʻoku fakahā he televīsoné. Ko ia ʻoku nau tui ai ko e tokotaha kotoa pē ʻi ai ʻoku koloaʻia, ʻi ai mo ʻenau motokā foʻou, pea nofo ʻi ha ʻapi tuʻumālie. Ka, ko hono moʻoní leva, ʻoku mātuʻaki kehe ia. Ko e ngaahi fonua tuʻumālie lahi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga masiva fakaʻulia, ʻikai ke ʻi ai hanau ʻapi, pea mo e taʻe maʻu ha ngāue. Pea ko e tokolahi ʻo e kau masiva lahi tahá ko e kau muli ʻoku nofo hili atú. Ko e fakamatala mai eni ʻa e tokotaha maʻu-lakanga fakakonisela ʻi he ʻōfisi ʻo e ʻamipasitoa ʻo ʻAmeliká ʻi ha fonua masiva ʻe taha: “ʻOku ʻikai ke ʻilo ʻe he kakaí ʻoku faingataʻa ʻaupito ke fokotuʻu ʻa e nofo fonua ʻi ʻAmelika. Ko e niʻihi ʻoku nau fai ʻa e ngaahi tohi ki honau ʻapí ʻo fakamatala ʻo kau ki hono lelei ʻa ʻenau nofó—ʻoku nau ʻosi maʻu ha motokā ʻe ua mo ha fale—ka ko hono moʻoní ʻoku nau ʻi ha tuʻunga mātuʻaki faingataʻa.”
ʻOku pehē pē ʻa e tuʻunga ʻi ha ngaahi fonua kehe. Ko Mr. Sahr Sorie ko e faiako mei ʻAfilika Hihifo ʻa ia kuó ne nofo pea mo ako ʻi Lonitoni. Naʻá ne leaʻaki ʻo pehē: “ʻOku ʻikai ko ha meʻa faingofua ke hiki mei ʻAfilika ʻo nofo ʻi Pilitānia. Ko e tokolahi ʻaupito ʻa e kau hiki ki ha fonua kehe ʻoku nau nofo ʻi ha tuʻunga moʻui masiva ʻaupito. ʻOku mingimingi honau matá koeʻuhi ko e faingataʻaʻiá. Ko e meʻa faingataʻa ki ha faʻahinga ke tānaki mai ha sēniti ʻe 20 ke fai ha tā telefoni. ʻI he taimi lahi ʻoku nofo tokolahi ʻi ha loki pē ʻe taha, mo e kiʻi meʻa fakamāfana siʻisiʻi ke ne fakamāfanaʻi kinautolu. ʻOku nau malava ke maʻu pē ha ngaahi ngāue ʻoku ʻikai fiemaʻu ha poto lahi ki ai, pea neongo ia ʻe ʻikai ke feʻunga ia ki hono totongi ʻenau ngaahi moʻuá. Ko kinautolu ʻoku nau ʻalu atu mei ʻAfilika ke hao mei he masivá ko e meʻa ʻoku faʻa hokó ʻoku nau nofo ʻi ha tuʻunga kovi ange ʻi he ngaahi feituʻu kolo tōlalo ʻoku nofoʻanga ai ʻa e kau masivá ʻi ʻIulopé.”
Ko e ngaahi mafasiaʻia fakapaʻanga ʻoku hoko fakataha mo e feinga ke nofo ʻi ha fonua foʻoú ʻe faingofua ʻene malava ke kāsia ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻo ha taha. (Mātiu 13:22) Moʻoni, ʻoku fakaongoongoleleiʻi ʻe he Tohitapú ʻa e ngāue mālohí. (Palōvepi 10:4; 13:4) Ka ko e tokolahi ʻoku nau folau atu ki he ngaahi fonua mulí ʻoku pau ke nau kau ki ha ngāue ʻe ua pe tolu koeʻuhi ke nau aʻusia ʻa ʻenau ngaahi taumuʻa fakapaʻangá—pe ke toki aʻusia ʻa e ngaahi fakamole fakaʻahó pē. ʻOku siʻisiʻi pe hala ʻatā ha taimi ia ʻe toe ke fai ai ha ngāue fakalotu ʻa e ʻOtuá. ʻOku liʻaki ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, ako ʻo e Tohitapú, pea mo e kau ʻi hono vahevahe atu ʻa e moʻoni faka-Tohitapú ki ha niʻihi kehe. Ko e meʻa pangó ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻa e mātuʻaki moʻoni ʻa e lea ko ia ʻa Sīsū Kalaisí: “ʻOku ʻikai te mou lava ke ʻeikiʻaki ʻa e ʻOtua mo Koloa fakatouʻosi.”—Mātiu 6:24.
Ko e Ngaahi Mafasiaʻia Fakaeʻulungaanga
ʻOku totonu ke ke toe fai ha fakakaukau ki he tuʻunga fakaeʻulungaanga ʻo e fonua foʻou ko ia ʻokú ke ʻamanaki ki aí. ʻOku fakahā kiate kitautolu ʻe he Tohitapú naʻe fili ʻe Lote ke nofo ʻi ha vahe fonua ʻi Sioatani. Mei he tafaʻaki fakamatelié, ko ʻene filí naʻe ngali fakapotopoto, he “ʻoku mohu vai hono kotoa . . . , hange ko e ngouetapu ʻa Sihova.” (Sēnesi 13:10) Kaekehe, ko e ngaahi kaungāʻapi foʻou ʻo Loté “ko e faʻahinga naʻe kovi mo fai angahala ʻaupito kia Sihova”—kau ngāuehalaʻaki ʻa e fehokotaki fakasinó! (Sēnesi 13:13) Ko hono nunuʻá, “he ko siʻi maʻoniʻoni ko ia, ko e meʻa ʻi heʻene nofo ʻi honau lotolotonga, ʻo sio mo fanongo ki heʻenau meʻa, naʻa ne fakahohaʻa tuʻu hono laumalie maʻoniʻoni ʻi he ʻaho kotoa pe ʻaki ʻenau ngaahi ngaue maumau lao.”—2 Pita 2:8.
Pehē pē, ʻi he ʻahó ni ko ha hiki ki he Hihifó ʻe ala uesia nai ai ʻa koe mo ho fāmilí ʻe he ngaahi mafasiaʻia fakaeʻulungaanga pea mo e ngaahi fakatauele ʻa ia ʻoku hulu atu ange ia ai, ʻi ho fonua totonú. Tānaki atu ki ai, ko e kakai taʻumotuʻá ʻe ʻikai nai ke kei fakaʻapaʻapaʻi ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻi ho fonua totonú. Mahalo ʻoku ʻikai ke fakaʻaiʻai ai ʻa e ʻapasia ki he ngaahi mātuʻá. Mahalo ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha fetokangaʻaki lahi ʻi he ngaahi kaungāʻapí. ʻE anga-fēfē hano uesia koe mo ho fāmilí ʻe he ngaahi mafasiaʻia peheé? Ko e ngaahi meʻa ʻeni ke fai ha fakakaukau mo faʻa lotu ʻo kau ki ai.
Ngaahi Mātuʻa ʻOku ʻIkai Te Nau ʻI Ai
ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi kuo nau fili ke tuku honau ngaahi fāmilí ka nau folau atu ki muli. ʻOku nau fakaangaanga ke nau toki nofo lelei ai pea toki ʻoange ʻa e fāmilí pe ke nau foki mai nai ki ʻapi mo ha paʻanga lahi. ʻOku fakapotopoto ʻa e fokotuʻutuʻu peheé?
ʻOku fakafatongiaʻaki ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau tokonaki ʻa e ngaahi fiemaʻu fakamatelie ki honau fāmilí, pea ʻi he ngaahi tuʻunga mātuʻaki faingataʻa ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha meʻa ʻoku lava ke fili ki ai ha mātuʻa ka ko e ngāue ʻi ha fonua muli ke maʻu ʻa e tokonaki ko ení. (1 Tīmote 5:8) Ka, ko e toe ngafa ia ʻo e ngaahi mātuʻá ke nau tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie ʻo honau fāmilí. ʻOku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “Ko kimoutolu ʻa e ngaahi tamai, ʻoua te mou fakaʻitaʻi hoʻomou fanau; kae akonekina ʻaki ʻa e tautea mo e valoki ʻa e ʻEiki [Sihova].”—ʻEfesō 6:4.
ʻE malava ke fakahoko lelei eni ʻe ha tamai ʻo kapau ʻoku mamaʻo ia mei hono fāmilí ʻo laui māhina pe laui taʻu? ʻIkai ʻaupito. Ko ia kuo pau ke ke fakakaukau atu pe ʻoku fakalato ʻe ha ngaahi ʻaonga fakamatelie kuo maʻu ʻa e uesia nai ʻe hoko ki hoʻo fānaú ʻi he ʻikai te ke ʻi aí. ʻIkai ke ngata ai, ʻoku faʻa hoko ʻo toki ʻilo tā ʻoku ʻikai ke faingofua ke maʻu ha “paʻanga lahi fakaʻulia” ʻo hangē ko ia naʻe fakakaukau ki ai ʻa e kau hiki ki ha fonua kehe ʻo nofo hili atu aí. Kapau ko e tokotaha ko ia kuo hiki ki ha fonua kehé ʻe ʻikai malava ke ne totongi ʻa e folau ʻa e fāmilí, ko e māvaé ni ʻe toe matolo atu nai ʻo laui taʻu. Ko e meʻa nai leva ʻe hokó, te ne fakatupu ha fakatuʻutāmaki fakaeʻulungaanga māfatukituki. (Fehoanaki mo 1 Kolinitō 7:1-5.) Ko e meʻa fakamamahi ke leaʻaki, ko e faʻahinga ʻe niʻihi ʻi he ngaahi tuʻunga fakakulukia pehē ní kuo nau foʻi ʻo tō ki he ʻulungaanga taʻetaau.
Loto-Maʻu ʻi he Ngaahi Tokonaki ʻa e ʻOtuá
ʻI he fakaʻau ʻo kovi ange ʻa e tuʻunga fakaʻikonōmika ʻo e māmaní, ʻoku lelei ke manatuʻi ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai totonu ke nau manavahē ʻo pehē ʻe liʻekina kinautolu. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOua te mou lotomoʻua, ʻo mou pehe, Te tau kai ai e ha mo inu e ha? mo kofuʻaki ʻa e ha? he ko e ngāhi meʻa ko eni ʻoku hehenga ki ai ʻa Senitaile: pea ʻoku meaʻi ʻe hoʻomou Tamai Fakalangi ʻoku tāu mo kimoutolu ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa. Ka mou [fuofua] kumi muʻa ki hono puleʻanga, mo e maʻoniʻoni aʻana, pea ʻe ʻatu mo ia foki ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa.”—Mātiu 6:31-33.
ʻI he ʻahó ni ʻoku tauhi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻenau fanongonongo faivelenga ʻa e ongoongo leleí. (Mātiu 24:14; 28:19, 20) ʻI he ngaahi fonua masiva lahi, ʻoku lahi ai ʻa e fiemaʻu ki ha kau malangaʻi ʻo e Puleʻangá. Kae tautefito ʻa e fiemaʻú ki ha kau mātuʻa mo ha kau sevāniti matuʻotuʻa. ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe ʻalu ki ha fonua monimonū fakaʻikonōmika ʻa ia ʻoku ʻikai ke fuʻu lahi ai ʻa e fiemaʻú, tokolahi kuo nau fili ke nofo ʻi honau fonua totonú. ʻOku fēfē ʻa e ikuʻanga ki he faʻahinga peheé?
Naʻe pehē ʻe Alethia, ko e tokotaha mei ʻAfilika Hihifo kuó ne ngāue taimi-kakato ʻi he taʻu ʻe 30 ʻi hono fonua totonú pē: “Naʻá ku maʻu ʻa e faingamālie ke u nofo ʻi muli. Ko e ʻuhinga naʻe ʻikai te u folau aí koeʻuhi ko ʻeku ʻofa ki hoku kakai totonú pea mo hoku ngaahi kāingá. ʻOku ou fiefia ke tokoniʻi kinautolu ke nau ako ʻo kau ki he moʻoní koeʻuhi ke mau kaungāngāue fakataha kia Sihova. ʻI heʻeku nofo ʻi hení ʻoku teʻeki ai ke u hala au ʻi ha meʻa, pea ʻoku ʻikai te u ongoʻi fakaʻiseʻisa ʻi ha faʻahinga meʻa.”
Pehē pē mo Winifred ʻokú ne nofo ʻi he fonua ʻe taha ʻi ʻAfilika. ʻOku pehē ko e tuʻunga ʻo e moʻui fakaesino ʻi aí ko e taha ia ʻo e tuʻunga māʻulalo taha ʻi he māmaní. Ka ʻi he ʻosi ʻa e taʻu ʻe 42 ʻo ʻene ngāue taaimuʻa taimi-kakató, ʻokú ne pehē: “ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ʻa e malava fakaʻikonōmiká. ʻOku feinga ʻa Sētane ke ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e ngaahi meʻa lahi, ka ʻoku tokonaki maʻu pē kiate au ʻe Sihova pea mo tokangaʻi ʻa ʻeku ngaahi fiemaʻú.”
ʻI he kuonga muʻa fuoloá ko ʻĒpalahame naʻá ne “matuʻaki falala, ko e meʻa kuo ne talaʻofa ki ai [ʻe he ʻOtua] ʻoku ne malava foki ke fai.” (Loma 4:21) ʻOkú ke tui pau pehē pē mo koe ʻoku malava ʻe Sihova ke fakahoko ʻene talaʻofá pea ke ne tokangaʻi koe ʻo kapau te ke fakamuʻomuʻa ʻi hoʻo moʻuí ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻangá? ʻOkú ke loto-tatau mo e tangata-tohi-sāme ʻa ia naʻá ne tohi ʻo pehē: “ʻOku lelei lahi kiate au ʻa e lao [ʻa e ʻOtua] ne to mei ho fofonga ʻi ha ngaahi afeʻi koula mo siliva”? (Sāme 119:72) Pe ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ʻiate koe ke ke toe ngāueʻaki ke kakato ange ʻa e akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá? ʻI he 1 Tīmote 6:8, naʻá ne tohi ʻo pehē: “Pea ʻi heʻetau maʻu ʻetau meʻakai mo e kofu, te tau feʻunga pe ʻi he meʻa ko ia.” ʻOku ʻuhinga nai ko e meʻa fakapotopoto ke ʻoua ʻe toe fekumi ki ha ʻātakai foʻou, ka ke fakaʻaongaʻi ki he lelei tahá pē ʻa e ʻātakai lolotonga ní?
Ko e ngaahi tuʻunga fakaʻikonōmiká ʻi he ngaahi fonua lahi te ne lava ʻo fakatupunga ha ngaahi tuʻunga faingataʻa kovi ʻaupito ki he kau Kalisitiané. Ko ia ai, kapau ʻoku fili ha fāmili ke nau hiki ki ha fonua kehe, ʻi he ʻosi hano fakakaukauʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku kau ki aí, ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha ʻuhinga ia ke fakaangaʻi ʻe ha niʻihi kehe. (Kalētia 6:5) Ko kinautolu ʻoku nofo pē ʻe lava ke nau hokohoko atu ʻenau kole ki he tokoni ʻa Sihová ke nau malava ʻo fua ʻa e ngaahi tuʻunga faingataʻa ʻa ia ʻoku ʻomai ʻe he tuʻu ko ení, pea ʻi he taimi tatau ke nau fiefiaʻia ʻi he ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku ʻomai ʻe he ʻOtuá kiate kinautolú. Manatuʻi, ʻoku vavé ni ke fakatonutonu ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa taʻetotonu mo e ngaahi meʻa taʻeangatonu ʻo e māmani ko ení. Pea ʻe toki hoko leva ʻo hangē pē ko ia naʻe tohi ʻe he tangata-tohi-sāmé: “ʻOku ke folahi ho nima, pea ke fakamakona ʻa e holi ʻa e meʻa moʻui kotoa.”—Sāme 145:16.