“ʻAi ʻa e Mahafu ʻo e Maama”
“Kuo fakaaʻau atu ʻa e po, pea kuo ofi ʻa e ʻaho: ko ia ke tau huʻihuʻi ʻa e ngaahi ngaue ʻo e poʻuli, ka tau ʻai ʻa e mahafu ʻo e maama.”—LOMA 13:12.
1, 2. Naʻe fēfē ʻa e tali ʻa e tokolahi taha ʻo e kakai Siu ʻi he ʻuluaki senitulí ki he “maama moʻonia,” neongo ʻa e ngaahi lelei fē naʻa nau maʻú?
KO SĪSŪ KALAISI ko e “maama moʻonia, ʻa ia ʻoku ne huluhulu ʻa e tangata taki taha.” (Sione 1:9) ʻI heʻene haʻu ko e Mīsaia ʻi he 29 T.S., naʻá ne haʻu ki he puleʻanga naʻe fili ʻe he ʻOtuá ko ʻEne kau fakamoʻoni pea naʻe lau pē naʻa nau fakatapui kia Sihova. (ʻAisea 43:10) Naʻe tatali ʻa e kakai ʻIsileli tokolahi ki he Mīsaiá, pea naʻe ʻilo ʻe he faʻahinga ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi kikite te nau hanga ʻo ʻilo fakapapau ai iá. ʻIkai ko ia pē, naʻe malanga ʻa Sīsū ʻi he potu fonua kotoa pē ʻo Palesitaine, ʻo ne fai ai ʻa e ngaahi mana ʻo mamata ki ai ʻa e tokolahi. Naʻe ʻaukolo ʻa e kakai tokolahi ke fanongo kiate ia pea naʻa nau ofo ʻi he ngaahi meʻa naʻa nau mamata mo fanongo ki aí.—Mātiu 4:23-25; 7:28, 29; 9:32-36; Sione 7:31.
2 Kaekehe, ko e tokolahi taha ʻo e kakai Siú naʻa nau fakataleʻi ʻa Sīsū. ʻOku pehē ʻe he Kōsipeli naʻe tohi ʻe Sioné: “Naʻa ne haʻu ki hono ʻapi tonu, ka ka ʻikai tali ia ʻe hono kakai oʻona.” (Sione 1:11) Ko e hā naʻe hoko ai ʻo peheé? Ko e tali ki he fehuʻi ko ʻení te ne tokoniʻi kitautolu ke fakaʻehiʻehi mei hono fai ʻa e ngaahi hala naʻa nau faí. ʻE tokoni ia kiate kitautolu ke tau “huʻihuʻi ʻa e ngaahi ngaue ʻo e poʻuli, ka tau ʻai ʻa e mahafu ʻo e maama,” pea ko ia ai, ke ʻoua naʻa hoko kiate kitautolu ha fakamaau ʻo e taʻehōifua ʻo hangē ko ia naʻe faingataʻaʻia ai ʻa e kakai ʻIsileli ʻo e ʻuluaki senitulí.—Loma 13:12; Luke 19:43, 44.
Fakafepaki mei he Kau Maʻu Mafai Fakalotú
3. Ko e hā ʻa e founga naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻa e kau taki lotu Siú ko e kau “takimuʻa kui” kinautolu?
3 Naʻe takimuʻa ʻa e kau taki lotú ʻi ʻIsileli ʻi hono fakataleʻi ʻa e maamá. Neongo ʻenau hoko ko e kau faiako ko e “kau tufungalao,” naʻa nau ʻai ki he kakaí ʻa e tuʻunga fakalao ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa ia naʻe faʻa fepaki mo e Lao ʻa e ʻOtuá. (Luke 11:45, 46) Ko ia, naʻa nau ‘ʻai ʻa e folofola ʻa e ʻOtua ke taʻeʻaonga ʻaki ʻenau ngaahi talatukufakaholo naʻa nau fakahoko mai.’ (Maʻake 7:13; Mātiu 23:16, 23, 24) Ko e kau “takimuʻa kui” kinautolu, ʻo nau taʻofi ʻa e maamá mei heʻene ulo mai.—Mātiu 15:14.
4, 5. (a) Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kau Fālesí ʻi he kamata ke fifili ha niʻihi ʻo e kakai Siú pe ko e Mīsaiá ʻa Sīsū? (e) Ko e hā ʻa e tuʻunga kovi ʻo e lotó naʻe fakahā ʻe he kau Fālesí?
4 ʻI he taimi ʻe taha ʻa ia naʻe tokolahi ʻa e kakai ʻIsileli naʻa nau fifili pē ko Sīsū ko e Kalaisí nai ia, naʻe fekau atu ʻe he kau Fālesi ongoʻi fakalilifú ha kau ʻōfisa ke puke ia. Naʻe ʻikai ke foki mai ʻa e kau ʻōfisá kuo nau puke ia, ka naʻa nau lea ʻo pehē: “Teʻeki ha tangata ʻe lea hange ko ia.” Naʻe ʻikai ke ueʻi ʻe he meʻá ni ʻa e kau Fālesí ka naʻa nau ʻeke ki he kau ʻōfisá: “Kuo taki hē mo kimoutolu foki, ʻo? Hono ai ha taha ʻi he houʻeiki kuo tui kiate ia, pe ha taha ʻo e kau Fālesi? Ka ko lāuvale na taeʻilo ki he Lao, ko e koto malaʻia kinautolu.” Naʻe lea fakafepaki ʻa Nikotīmasi ko e mēmipa ʻo e Sanitalimí, ʻo pehē ʻoku taʻefakalao ʻa e fakamaauʻi ʻo ha tangata ki muʻa ʻoku teʻeki ai ke fanongo kiate ia. ʻI he anga-fakamolokau, naʻe hanga hake ʻa e kau Fālesí ʻo ʻita kiate ia ʻo pehē: “He ko e Kāleli foki mo koe? Hakule muʻa ʻo ʻilo, ʻoku ʻikai ha palofita ʻe tupu mei Kāleli.”—Sione 7:46-52.
5 Ko e hā naʻe fai pehē ai ʻa e kau taki lotu ʻo e puleʻanga naʻe fakatapui ki he ʻOtuá? Koeʻuhi he naʻa nau fakatupu ʻa e tuʻunga kovi ʻo e lotó. (Mātiu 12:34) Naʻe fakahā ʻe heʻenau vakai paetaku ki he kakai lāuvalé ʻa ʻenau loto-fieʻeiki. Ko ʻenau taku ʻo pehē ‘ʻoku ʻikai ha taha ʻi he kau pulé pe ko e kau Fālesí ʻe tui kiate iá’ naʻe tupu ai ʻa e pehē ʻi he loto-fiemāʻolunga ʻe moʻoni pē ʻa e Mīsaiá ʻo kapau te nau loto ke tali ia. ʻIkai ko ia pē, naʻa nau taʻefaitotonu, ʻo nau feinga ke fakaongoongokoviʻi ʻa Sīsū koeʻuhi ko ʻene haʻu mei Kāleli, ka ʻi he fai ʻo ha kiʻi fekumi pē te ne fakahā naʻe ʻaloʻi ia ʻi Pētelihema, ko e feituʻu ia naʻe kikiteʻi ʻe ʻaloʻi ai ʻa e Mīsaiá.—Maika 5:2; Mātiu 2:1.
6, 7. (a) Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kau taki lotú ʻi he toetuʻu ʻa Lasalosi mei he maté? (e) Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻo fakaeʻa ai ʻa e ʻofa ʻa e kau taki lotú ki he poʻulí?
6 Naʻe mātuʻaki eʻa lelei ʻa e fakatanga taʻe malōmia ʻa e kau taki lotu ko ení ki he maamá ʻi he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻe Sīsū ʻa Lasalosi mei he maté. ʻE hoko ʻa e ngāue peheé ki ha taha ʻoku manavahē-ʻotua ko ha fakamoʻoni ia ʻoku poupouʻi ʻe Sihova ʻa Sīsū. Kaekehe, naʻe sio pē ʻa e kau taki lotú ia ki he malava ke mole ai honau tuʻunga lāngilangí. Naʻa nau pehē: “Ko e ha muʻa ʻoku tau fai? he ko e tangata ni ko e meʻa ngei ʻene fai mana. Kapau te tau tuku ia ke fai pehē ai pē, ʻe tui pikitai kiate ia ʻa e kakai kotoa pē, pea ʻe haʻu ʻa e kau Loma, ʻo ʻave hotau fonua mo hotau puleʻanga fakatouʻosi.” (Sione 11:44, 47, 48) Ko ia naʻa nau faʻufaʻu ke tāmateʻi fakatouʻosi ʻa Sīsū mo Lasalosi, ko ʻenau ʻamanaki nai ko e founga ia ʻe tāmateʻi ai ʻa e maamá.—Sione 11:53, 54; 12:9, 10.
7 Ko ia, ko e kau taki lotu ko ʻeni ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá naʻe tohoaki mamaʻo mei he maamá ʻe heʻenau loto-fieʻeiki, loto-pōlepole, taʻefaitotonu fakaʻatamai mo e siokita lahi ʻaupito. ʻI he konga ki mui ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú naʻá ne fakaeʻa ai ʻenau halaiá, ʻi heʻene pehē: “Ka ʻoiaue kimoutolu, sikalaipe mo e Falesi, he maʻoniʻoni loi! he oku mou songo ʻa e puleʻanga ʻo hevani ki he kakai ʻoku fangafanga hu ki ai: ʻio ʻoku ʻikai te mou fie hū kimoutolu, pea ko kinautolu ʻoku fai ke hū ʻoku ʻikai te mou tuku ke nau hū.”—Mātiu 23:13.
Siokita mo e Loto-Pōlepole
8. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi Nāsaleti naʻe fakaeʻa ai ʻa e tuʻunga loto kovi ʻo e faʻahinga ʻi he kakai naʻe ʻi aí?
8 ʻI he tuʻunga lahi, ko e kakai Siu ʻo e ʻuluaki senitulí naʻa nau faitatau mo honau kau taki lotú ʻi hono talitekeʻi ʻa e maamá koeʻuhi ko e tuʻunga kovi ʻo honau lotó. Ko e fakatātā, ʻi he meʻa ʻe taha naʻe hoko naʻe fakaafeʻi ai ʻa Sīsū ke lea ʻi he sinakoké ʻi Nāsaleti. Naʻá ne lau mo fakamatalaʻi ʻa e konga mei he tohi ʻAiseá, pea ʻi he kamataʻangá naʻe fanongo ʻa e fakatahaʻangá kiate ia. Ka ʻi heʻene fakatatau ʻa e ngaahi meʻa kuo hoko ʻi he hisitōliá ʻo fakaeʻa ai ʻenau siokitá mo e ʻikai haʻanau tuí, naʻa nau mātuʻaki lili ʻo feinga ke tāmateʻi ia. (Luke 4:16-30) Naʻe taʻofi ʻe he loto-pōlepolé pea mo e ngaahi anga kovi kehe haʻanau tali lelei ʻa e maamá.
9. Naʻe fēfē hono fakaeʻa ʻa e meʻa hala naʻá ne ueʻi ʻa e loto ʻo ha fuʻu kakai tokolahi ʻo Kāleli?
9 ʻI he toe meʻa ʻe taha naʻe hoko, naʻe fai ai ʻe Sīsū ʻa e mana ʻo ne fafangaʻi ʻa e fuʻu kakai tokolahi ʻi he tafaʻaki ʻo e Tahi ʻo Kālelí. Ko e lau eni ʻa kinautolu naʻa nau fakamoʻoniʻi ʻa e mana ko ʻení: “Ko eni moʻoni ia ʻa e palōfita ka haʻu ki māmani.” (Sione 6:10-14) ʻI he fononga atu ʻa Sīsū ki he feituʻu ʻe taha ʻi ha vaka, naʻe muimui ʻa e fuʻu kakaí kiate ia. Kaekehe, naʻe ʻilo ʻe Sīsū, naʻe ʻikai ko e ʻofa ki he maamá ʻa e meʻa naʻá ne ueʻi ʻa e loto ʻo e tokolahi. Naʻá ne pehē kiate kinautolu: “Ko hoʻomou kumi kiate au, ʻoku ʻikai koeʻuhi ne mou sio fakaʻilonga, ka koeʻuhi naʻa mou kai ʻi he ngaahi foʻi ma, ʻo mou mākona ai.” (Sione 6:26) Naʻe vave hono fakamoʻonʻi naʻá ne totonú ʻi he tafoki ki he māmaní ha tokolahi naʻe muimui ʻiate ia. (Sione 6:66) Ko e faʻahinga fakakaukau siokita ʻo pehē “ko e hā hono ʻaonga kiate au?” naʻá ne taʻofi atu ʻa e maamá.
10. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he kakai Senitaile tokolahi taha ʻi he fekauʻaki mo e maamá?
10 ʻI he hili ʻa e pekia mo e toetuʻu ʻa Sīsuú, naʻe hokohoko atu hono ʻoatu ʻa e maamá ʻe he kau Siu naʻa nau tuí ki he kakai Siu kehe, ka naʻe tali pē ʻe ha tokosiʻi. Ko ia ai, ko e ʻapositolo ko Paulá mo ha niʻihi, ʻi heʻenau hoko ko e “maama ʻo e Senitaile,” naʻa nau fakamafola atu ʻa e ongoongo leleí ki he ngaahi fonua kehé. (Ngāue 13:44-47) Naʻe tokolahi ʻa kinautolu ʻikai ko e kakai Siu naʻa nau tali, ka ko e anga ʻo e tali ʻa e tokolahi naʻe hangē ko ia ko e fakamatala ʻa Paulá: “Ka ka malangaʻaki ʻe kimautolu ha Kalaisi kuo kalusefai, . . . [ko ha fanongonongo ko e] koto vale ki he Senitaile.” (1 Kolinitō 1:22, 23) Ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻikai ko e kakai Siú naʻa nau talitekeʻi ʻa e maamá koeʻuhi naʻe fakakuihi kinautolu ʻe he ngaahi manavahē taʻeʻuhinga fakapanganí pe ngaahi fakakaukau filōsefa fakamāmaní.—Ngāue 14:8-13; 17:32; 19:23-28.
‘Ui Mai mei he Poʻulí’
11, 12. Ko hai naʻa nau tali ʻa e maamá ʻi he ʻuluaki senitulí, pea ko hai ʻoku nau tali ia ʻi he ʻaho ní?
11 ʻI he ʻuluaki senitulí, neongo ʻa e lahi ʻo hono taʻe talí, naʻe tokolahi ʻa e faʻahinga loto-totonu ‘naʻe ui mai mei he poʻulí ki he maama fakaofo ʻa e ʻOtuá.’ (1 Pita 2:9) Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Sioné ʻo fekauʻaki mo e faʻahingá ni: “Ka ka ʻilonga kinautolu naʻe mau [ʻa Kalaisi], naʻa ne fakamafaiʻi kinautolu ke hoko ko e fanau ʻa e ʻOtua, ʻio, ʻakinautolu ʻoku tui pikitai ki hono huafa.” (Sione 1:12) Kamata mei he Penitekosi 33 T.S., ko e kau ʻofa ko eni ki he maamá naʻe papitaiso ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní pea nau hoko ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá ʻo maʻu ʻa e ʻamanaki ke kaungā-pule mo Sīsū ʻi hono Puleʻanga fakahēvaní.
12 ʻI hotau ʻahó ni kuo fakatahatahaʻi ʻa e toenga ʻo e faʻahinga pani ʻo e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá pea ʻi hono fakahoko ʻa e kikite ʻa Tānielá, ʻoku nau “gigila o hage koe ulo oe lagi; bea ko kinautolu oku fakatafokiʻi ae toko lahi ki he maonioni.” (Tāniela 12:3, PM) Kuo nau tuku atu ʻenau maamá ke ngingila ki he tuʻunga ʻa ia ʻoku tokolahi ange ʻi he toko fā milioná ʻa e “fanga sipi kehe” kuo tohoaki mai ai ki he moʻoní ʻo nau maʻu ha tuʻunga māʻoniʻoni ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. (Sione 10:16) Kuo toe ʻai ʻe he faʻahingá ni ke tapua atu foki ʻa e maamá ki he māmaní, ko ia ʻi he taimí ni kuo ngingila ange ai ʻa e maamá ia ʻi haʻane toe ngingila ki muʻa atu. ʻI hotau ʻahó ni, hangē pē ko ia naʻe hoko ʻi he ʻuluaki senitulí, “naʻe ʻikai lavaʻi [ʻa e maamá] ʻe he poʻuli.”—Sione 1:5.
‘ʻOku ʻIkai ha Poʻuli ʻi he ʻOtuá’
13. Ko e hā ʻa e fakatokanga naʻe fai mai kiate kitautolu ʻe he ʻapositolo ko Sioné?
13 Kaekehe, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa ngalo ʻa e fakatokanga ʻa e ʻapositolo ko Sioné: “Ko e ʻOtua ko e maama, pea ʻoku ʻikai ha momoʻi fakapoʻuli ʻi he ʻEne ʻAfio. Kapau ʻoku tau pehe, ʻOku tau feohi mo ia, ka tau fou ʻi he poʻuli; ta ʻoku tau loi, pea ʻoku ʻikai te tau fai ʻa e moʻoni.” (1 Sione 1:5, 6) ʻOku mahino lelei, ʻoku malava ki he kau Kalisitiané ke nau fai ʻa e hala tatau naʻe fai ʻe he kakai Siú pea ʻi he lolotonga haʻane hoko ko e fakamoʻoni lau pē maʻá e ʻOtuá, ʻoku nau fai ha ngaahi ngāue ʻo e poʻulí.
14, 15. Ko e hā ʻa e ngaahi ngāue ʻo e poʻulí naʻe fakaeʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí, pea ko e hā ʻa e meʻa ʻoku tau ako mei aí?
14 Ko hono moʻoní, naʻe hoko ʻeni ʻi he ʻuluaki senitulí. ʻOku tau lau ʻo kau ki he ngaahi mavahevahe mamafa naʻe hoko ʻi Kolinitō. (1 Kolinitō 1:10-17) Naʻe pau ke hanga ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻo fakatokanga ki he kau Kalisitiane paní ke ʻoua te nau fetāufehiʻaʻaki, pea naʻe pau ke akonakiʻi ʻe Sēmisi ʻa e faʻahinga ke ʻoua te nau leleiʻia ange ʻi he kau maʻu koloá ʻi he kau masivá. (Sēmisi 2:2-4; 1 Sione 2:9, 10; 3 Sione 11, 12) Tānaki atu ki ai, ʻi he vakaiʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻi ʻĒsia Minú, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatala ʻe he tohi Fakahaá, naʻá ne hanga ʻo fakamatalaʻi ʻa e hū ʻa e ngaahi ngāue ʻo e poʻulí, kau ai ʻa e tafoki mei he moʻoní, lotu ʻaitoli, ʻulungaanga taʻetaau, mo e holi ki he ngaahi meʻa fakamatelié. (Fakahā 2:4, 14, 15, 20-23; 3:1, 15-17) ʻI he ngaahi ʻuluaki ʻaho ko ia ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe ʻi ai ʻa e faʻahinga naʻa nau liʻaki ʻa e maamá, ʻo tuʻusi ʻa e faʻahinga pea ko e niʻihi naʻa nau tēkina pē ki he “poʻuli ʻo tuaʻā.”—Mātiu 25:30; Filipai 3:18; Hepelū 2:1; 2 Sione 8-11.
15 ʻOku fakahā ʻe he ngaahi fakamatala kotoa ko ʻeni mei he ʻuluaki senitulí ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻoku malava ke hū māmālie atu ai ʻa e poʻuli ʻo e māmani ʻa Sētané ki he fakakaukau ʻo ha kau Kalisitiane taautaha pe naʻa mo e fakatahaʻangá fakakātoa. ʻOku totonu ke tau faʻa leʻo ke ʻoua ʻaupito naʻa hoko kiate kitautolu ha faʻahinga meʻa pehē. Ka ʻoku malava fēfē ke tau fai ʻa e meʻá ni?
Ko e Angaʻitangata Foʻou
16. Ko e hā ʻa e akonaki lelei naʻe fai ʻe Paula ki he kakai ʻEfesoó?
16 Naʻe enginaki ʻa Paula ki he kakai ʻEfesoó ke ʻoua te nau toe ʻi he “fakapoʻuli honau ʻatamai, kuo nau motu mei he moʻui ʻa e ʻOtua.” Koeʻuhi ke ʻoua te nau foki ki he poʻulí, naʻe pau ke nau fakatupu ʻi honau lotó ʻa e ngaahi ongoʻi ʻoku ʻo e maamá. Naʻe pehē ʻe Paula: “Ke mou liliu hoʻomou toʻonga muʻa, ʻo huʻihuʻi ʻa e motuʻa tangata, ʻa ia ʻoku ʻauʻauha ko e meʻa ʻi he ngaahi holi ʻa kākā: pea ke mou tuku ke fai ai pe homou fakafoʻou ʻe he laumalie ʻo homou ʻatamai; pea ke mou kofuʻaki ʻa e tangata foʻou, ʻa ia naʻe ngaohi ke hoko ki he ʻOtua ʻi he angatonu mo e maʻoniʻoni ʻa moʻoni.”—ʻEfesō 4:18, 22-24.
17. ʻE malava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi he ʻahó ni mei he toe foki ki he poʻuli?
17 ʻOku akonaki mai heni ʻa Paula ke fai ʻo hangē ha tafa lahi ʻoku fai—ko hono tuʻusi atu ʻa e meʻa naʻe hoko ki muʻa ko ha konga ʻo kitautolú, ko hotau angaʻitangata motuʻá, kae fakangofua ke tupu ha laumālie foʻou kakato ke ne ‘ngāueʻi hotau ʻatamai.’ Pea naʻá ne lea ʻo ʻikai ki he kau mahuʻingaʻia foʻoú pē ka ki he kau Kalisitiane kuo papitaisó. ʻOku ʻikai ke ngata ʻi he papitaisó ʻa e liliu ki hotau angaʻitangatá. Ko e angafai ia ke hokohoko atu. Kapau te tau tuku ʻa hono fakatupu ʻo e angaʻitangata foʻoú, ʻe maeʻa hake ʻa e angaʻitangata motuʻá, mo hono loto-pōlepolé, loto-fieʻeikí, mo e siokitá. (Sēnesi 8:21; Loma 7:21-25) ʻE lava ke hoko ia ke toe foki ai ki he ngaahi ngāue ʻo e poʻulí.
“ʻI Hoʻo Māma Te Mau Sio Māma”
18, 19. Naʻe fēfē hono fakamatalaʻi ʻe Sīsū mo Paula ʻa e founga ke ʻiloʻi ai ʻa e “fanau ʻa maama”?
18 Manatuʻi ko ʻetau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻe fakatuʻunga ia ʻi heʻetau maʻu ʻa e fakamaau ʻo e hōifua mei he ʻOtuá, ʻa ia ko e fakamaau ko iá ʻe fakatuʻunga ʻi he lahi ʻo ʻetau ʻofa ki he maamá. ʻI he ʻosi ʻene lave ki he moʻoni ko ʻení, naʻe pehē ʻe Sīsū: “He ʻilonga ʻa ia ʻoku ngāue kovi ʻoku ne fehiʻa ki he maama, pea ʻoku ʻikai te ne haʻu ki he maama, naʻa ʻilonga ʻene ngaahi ngaue. Ka ko ia ʻoku ne feia ʻa e moʻoni ʻoku ne haʻu ki he maama, koeʻuhi ke eʻa ʻene ngaahi ngāue, he kuo fai ia ʻi he ʻOtua.”—Sione 3:19-21.
19 Naʻe poupouʻi ʻe Paula ʻa e fakakaukau ko ʻení ʻi heʻene tohi ki he kakai ʻEfesoó: “Mou laka ʻo tāu mo e fanau ʻa maama; (he ko e fua ʻo e maama ʻoku fou ʻi he lelei kotoa pe mo e totonu mo e moʻoni.)” (ʻEfesō 5:8, 9) Ko ia ʻoku fakahā ʻe heʻetau ngaahi ngāué pe ko e fānau kitautolu ʻo e maamá pe ʻo e poʻulí. Ka ʻe tupu pē ʻa e ngaahi ngāue totonú ia mei he loto ʻoku leleí. Ko e ʻuhinga ia kuo pau ke tau tokangaʻi ai hotau lotó, ʻo ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu ke tau hanganaki fakafoʻou hotau angaʻitangatá, ke tokanga ki he laumālie ʻokú ne fakangāueʻi ʻetau fakakaukaú.—Palōvepi 4:23.
20, 21. (a) Ko e hā ʻa e pole makehe ʻoku fehangahangai mo e fānau kuo fanauʻi ʻe he ngaahi fāmili Kalisitiané? (e) Ko e hā ʻa e pole ʻoku fehangahangai mo e fānau kotoa ʻa e ngaahi mātuʻa Kalisitiané?
20 ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, kuo hoko ʻeni ko ha pole makehe ki he fānau kuo fanauʻi ʻe he kau Fakamoʻoni ʻosi fakatapui ʻa Sihová. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻI he tafaʻaki ʻe taha, ko e fānau ko ʻení ʻoku nau maʻu ha tāpuaki fakaofo. Ko ʻenau ʻiloʻi ʻa e moʻoní mei heʻenau kei iikí ʻoku ʻuhinga ia, ʻoku ʻikai fiemaʻu ke hokosia ʻe he tokotaha ko iá ke ʻi he poʻuli ʻo e māmani ʻa Sētané. (2 Tīmote 3:14, 15) Kae ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai ʻa e fānau ʻi he tuʻunga ko ʻení ʻoku ʻikai te nau fuʻu mahuʻingaʻia ʻi he moʻoní pea ʻikai ʻaupito te nau ako moʻoni ke ʻofa ki he maamá. Ko e tuʻunga ʻeni naʻe ʻi ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kakai Siu ʻi he ʻuluaki senitulí. Naʻa nau tupu hake ʻi he kakai kuo ʻosi fakatapui kia Sihova, pea naʻa nau maʻu ha tuʻunga ʻo e ʻilo ʻo e moʻoní. Ka naʻe ʻikai ke aʻu ia ki honau ngaahi lotó.—Mātiu 15:8, 9.
21 Ko e fatongia ʻo e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ke ʻohake ʻenau fānaú ʻi he maamá. (Teutalōnome 6:4-9; ʻEfesō 6:4) Kaekehe, kuo pau ke aʻu ʻa e tamá ki he tuʻunga ke ne ʻofa ki he maamá ʻo lahi ange ia ʻi heʻene ʻofa ki he poʻulí. Kuo pau ke ne ʻai ʻa e maama ʻo e moʻoní ko ʻene meʻa tonu. ʻI heʻene tupu haké, ʻe hā manakoa nai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻi he māmani ʻa Sētané. ʻE hā ngali fakatoʻoa-loto nai ʻa e founga moʻui ʻatā mei he ngaahi fatongiá pe founga moʻui faʻiteliha ʻa hono toʻu meʻá. ʻE hoko nai ʻo takihalaʻi ʻa e founga ke fehuʻia pe ʻikai ke tui ki he ngaahi meʻa ko ia ʻoku akoʻi ʻi he loki akó. Ka ʻoku totonu ke ʻoua ʻe ngalo ʻiate ia ko e ʻi tuʻaʻā mei he maamá, ko e ‘poʻuli ʻokú ne ʻufiʻufi ʻa e māmaní.’ (ʻAisea 60:2) ʻI heʻetau sio mamaʻo atú, ʻoku ʻikai ha meʻa lelei ʻe taha ʻe lava ke foaki mai ʻe he māmani poʻuli ko ʻení.—1 Sione 2:15-17.
22. ʻOku fēfē hono tāpuakiʻi ʻe Sihova he taimí ni ʻa kinautolu kuo nau haʻu ki he maamá, pea ʻe fēfē ʻene tāpuakiʻi kinautolu ʻi he kahaʻú?
22 Naʻe tohi ʻe he Tuʻi ko Tēvitá: “He ko e matavai ʻo e moʻui ʻoku ʻi he ʻAfiona [Sihova]: ʻI hoʻo māma te mau sio māma. Ke holo ange muʻa hoʻo ʻofa ki haʻa ʻilo ki he ʻAfiona.” (Sāme 36:9, 10) Ko kinautolu ʻoku ʻofa ki he maamá ʻoku nau hoko mai ke ʻilo ʻa Sihova, pea ʻe malava ke iku ai eni ki he moʻui kiate kinautolu. (Sione 17:3) ʻI heʻene anga-ʻofá, ʻoku poupouʻi ai kinautolu ʻe Sihova he taimí ni, pea ʻi he hoko mai ʻa e fuʻu mamahi lahí, te ne fakahaofi kinautolu ki he māmani foʻou. ʻE lava ke tau hokosia ia ʻo kapau te tau talitekeʻi he taimí ni ʻa e poʻuli ʻo e māmani ʻa Sētané. ʻI he māmani foʻoú, ʻe toe fakafoki ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he moʻui haohaoa ʻi he Palataisi. (Fakahā 21:3-5) Ko kinautolu te nau maʻu ha fakamaau ʻo e hōifuá te nau maʻu ʻa e ʻamanaki ke lakalakaimonū ʻi he maama ʻa Sihová ʻo taʻengata. Ko ha ʻamanaki maʻongoʻonga lahi ē! Pea ko ha meʻa fakatupu fakalotoʻi mālohi ia he taimí ni ke “huʻihuʻi ʻa e ngaahi ngaue ʻo e poʻuli, ka tau ʻai ʻa e mahafu ʻo e maama”!—Loma 13:12.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā naʻe fakataleʻi ai ʻe he tokolahi taha ʻo e kakai Siu ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú ʻa e maamá?
◻ Ko e hā hono lahi ʻa e ulo atu ʻa e maamá ʻi onopooni?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fakatokanga ʻo kau ki he siokitá mo e loto-pōlepolé ʻoku tokonaki mai ʻe he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi he ʻuluaki senitulí?
◻ Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku ʻikai ala tuku ʻo kapau ʻoku tau fie nofo maʻu ʻi he maamá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tuku tauhi mai ki he kau ʻofa ki he maamá?
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Ko e tokolahi taha ʻo e kakai Siu ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Sīsuú naʻe ʻikai te nau tali ʻa e maamá
[Fakatātā ʻi he peesi 19]
ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu naʻe kehekehe ʻa e ngaahi founga naʻe ngāueʻaki ke ʻai ʻa e maamá ke ngingila ʻi he ngāue ngaohi ākongá
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
“Ke mou huʻihuʻi ʻa e motuʻa tangata . . . pea ke mou kofuʻaki ʻa e tangata foʻou”