Fiefia ʻi he ʻAmanaki ki he Puleʻanga
“‘Fiefia i he amanaki . . . faa kataki i he mamahi.”—LOMA 12:12, PM.
1. Ko e hā te tau maʻu ai ha fiefia ʻi he feohi mo Sihová, pea ko e hā ʻa e meʻa naʻe naʻinaʻi mai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ke fai ʻe he kau Kalisitiane?
“KO E ʻOtua fiefia.” (1 Tīmote 1:11, NW) Ko e feʻungamālie ē ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻo fekauʻaki mo Sihova! Ko e hā hono ʻuhinga? Koeʻuhi ko e kotoa ʻo ʻene ngaahi ngāué ʻoku nau ʻomai ʻa e fiefia lahi kiate ia. Koeʻuhi ko Sihova ko e Matavai ia ʻo e ngaahi meʻa lelei mo fakafiefia kotoa pē, ko e kotoa ʻo ʻene ngaahi meʻamoʻui ʻatamai-matalá te nau malava ke maʻu ʻa e fiefia ʻi heʻenau feohi mo iá. Naʻe feʻungamālie ʻa e naʻinaʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ke nau houngaʻia ʻi he monū fakafiefia ʻo hono ʻiloʻi ʻa e ʻOtua ko Sihová, ke nau loto-hounga ki Heʻene ngaahi meʻaʻofa fakaofo kotoa pē ʻo e fakatupú, pea ke nau fiefia ʻi he ʻalo-ʻofa ʻokú Ne fakahā kiate kinautolú. Naʻe tohi ʻe Paula ʻo pehē: “Mou fiefia ʻi he ʻEiki maʻu ai pe: ʻio, kau toe ʻai atu, Mou fiefia”!—Filipai 4:4; Sāme 104:31.
2. Ko e ʻamanaki fē ʻokú ne ʻomai ʻa e fiefia maʻongoʻongá, pea ko e hā ʻoku fakalototoʻaʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau fai ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki ko ʻeni?
2 ʻOku tokangaʻi ʻe he kau Kalisitiané ʻa e ekinaki ko ʻeni naʻe fai ʻe Paula? ʻIo ʻoku nau fai pehē! Ko e ngaahi tokoua fakalaumālie ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku nau fiefia ʻi he ʻamanaki lāngilangiʻia kuo fakaava ʻe he ʻOtua maʻanautolu. (Loma 8:19-21; Filipai 3:20, 21) ʻIo, ʻoku nau ʻiloʻi te nau kau ʻi hono fakahoko ʻa e ʻamanaki maʻongoʻonga ko ia ʻo kau ki he kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangata, fakatouʻosi kiate kinautolu ʻoku moʻuí mo kinautolu kuo maté, ʻi heʻenau ngāue fakataha mo Kalaisi ʻi hono founga-pule Puleʻanga fakatuʻi fakahēvaní. Fakaʻuta atu ki he lahi ʻo ʻenau fiefia ʻi honau ngaahi monū ʻi he tuʻunga ko e kaungāʻea, ʻo nau fai ʻa e ngāue ko e ngaahi tuʻi mo e kau taulaʻeiki! (Fakahā 20:6) Ko ha toki fiefia lahi ē kiate kinautolu ʻi heʻenau tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangata angatonú ke nau aʻu ʻo maʻu ʻa e tuʻunga haohaoa pea ke tokoni ki he tataki ʻi hono fakafoki mai ʻa e Palataisi ki hotau māmaní! Ko hono moʻoní, ko e kotoa ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtua ʻoku nau maʻu ʻa e makatuʻunga “i he amanaki lelei ki he moui taegata, aia nae fakailo e he Otua, aia oku ikai aubito loi, i he teeki ai tuu a mamani.” (Taitusi 1:2, PM) Koeʻuhi ko e ʻamanaki maʻongoʻonga ko ʻení, ʻoku fakalotolahiʻi ai ʻe he ʻapositolo ko Paula ʻa e kau Kalisitiane kotoa: “Fiefia i he amanaki.”—Loma 12:12, PM.a
Ko e Fiefia Moʻoní—Ko ha Anga ʻo e Loto
3, 4. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea “ke fiefia,” pea ʻoku totonu ke fēfē ʻa e fiefia ʻa e kau Kalisitiané? (e) Ko e hā ʻa e fiefia moʻoní, pea ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he hā?
3 “Ke fiefia” ko hono ʻuhinga ke ongoʻi pea fakahāhā ʻa e fiefiá; ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ia ke ʻi ai ha tuʻunga tuʻumaʻu ʻo e hakailangitau pe fuʻu hulu atu ʻa e fiefia ʻo e loto. Ko e ngaahi veape ʻoku fehoanaki ki he ngaahi foʻi lea faka-Hepeluú mo faka-Kalisí ʻoku ngāueʻaki ʻe he Tohitapu ko e “fiefia,” mo e “fakafiefia,” mo e “nēkeneka,” ʻoku fakahāhā fakatouʻosi ʻa e ongoʻí ʻi loto mo hono fakahāhā ʻa e fiefiá ki tuʻa. ʻOku fakalototoʻaʻi ʻa e kau Kalisitiane ke “mou fiefia pe,” “fiefia maʻu ai pe.”—2 Kolinitō 13:11; 1 Tesalonaika 5:16.
4 Ka ʻe lava fēfē ke te fiefia maʻu ai pē? ʻE malava ʻeni koeʻuhi ko e fiefia moʻoní ko ha anga ʻo e loto, ko ha ʻulungaanga ʻoku loloto ʻi loto, ko ha anga fakalaumālie. (Teutalōnome 28:47; Palōvepi 15:13; 17:22) Ko e fua ia ʻo e laumālie ʻo e ʻOtua, ʻoku fika ua ki he ʻofa naʻe hiki ʻe Paulá. (Kalētia 5:22) Koeʻuhi ko ha ʻulungaanga fakalotosino, ʻoku ʻikai ke fakatuʻunga ia ʻi he ngaahi meʻa ʻi tuʻá, ʻoku ʻikai ke fakatuʻunga ia ʻi hotau ngaahi tokouá. Ka ʻoku fakatuʻunga pē ia ʻi he laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtua. ʻOku hoko ia mei he ongoʻi fiemālie loloto ʻi hono ʻiloʻi ʻokú ke maʻu ʻa e moʻoní, ko e ʻamanaki ki he Puleʻangá, pea ʻokú ke fai ʻa e meʻa ʻoku hōifua ki ai ʻa Sihová. Ko ia, ko e fiefiá ʻoku ʻikai ko ha ʻulungaanga ʻo e angaʻitangata pē kuo tupu mo kitautolu ʻi hotau fāʻeleʻi mai; ko e konga ia ʻo e “tangata foʻou,” ko e fakatahaʻi ʻo e ngaahi ʻulungaanga ko e meʻa ia naʻá ne fakafaikehekeheʻi ʻa Sīsū Kalaisi.—ʻEfesō 4:24; Kolose 3:10.
5. Taimi fē pea anga-fēfē ʻe hā nai ʻa e fiefia fakatuʻasinó?
5 Neongo ko e fiefiá ko e ʻulungaanga ʻo e loto, ka neongo iá ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe lava nai ke fakahāhā eni fakatuʻasino. Ko e hā ʻa e ngaahi taimi ko ia ke fakahā ai ʻa e fiefia fakatuʻasinó? ʻE lava ke hā ia ʻi ha faʻahinga founga ʻo hangē ko e fiemālie ʻa e matá pe ko ha puna ki ʻolunga ʻi he fiefia. (1 Tuʻi 1:40; Luke 1:44; Ngāue 3:8; 6:15) ʻOku ʻuhinga leva, ko e kakai ʻoku ʻikai te nau faʻa leá pe ʻoku ʻikai te nau faʻa malimalí ʻoku ʻikai te nau maʻu ʻa e fiefiá? ʻIkai! Ko e fiefia moʻoní ʻoku ʻikai ke fakahāhā ʻe ia ia ʻi haʻane faʻa lea, faʻa kata, malimali pe katakata maʻu pē. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻokú ne fakatupunga ʻa e fiefiá ke hā ia ʻi ha ngaahi founga kehekehe. ʻOku ʻikai ko e fiefiá pē ʻokú ne ueʻi kitautolu ke tau loto-lelei ʻi he fale fakatahaʻanga, ka ko ʻetau ʻofa fakaetokouá mo e ʻofá.
6. Ko e hā ʻe malava ai ke fiefia maʻu pē ʻa e kau Kalisitiané neongo ʻoku nau fehangahangai mo ha ngaahi tuʻunga taʻe fakafiemālié?
6 Ko e meʻa tuʻumaʻu ʻo e fiefia ko hono tolonga fakalotosinó ko ha meʻa ia ʻo e tangata foʻou ʻo ha tokotaha Kalisitiane. Ko e meʻa ʻeni ʻokú ne ʻai ke malava ke fiefia maʻu pē. Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻe niʻihi te tau ongoʻi hohaʻa ʻo kau ki ha faʻahinga meʻa, pe te tau fehangahangai mo ha tuʻunga taʻe fakafiemālie. Ka te tau kei malava pē ke fiefia ʻi hotau lotó. Ko e niʻihi ʻo e muʻaki kau Kalisitiané ko e kau pōpula, pea naʻe faingataʻa ke fakafiemālieʻi ʻa honau ngaahi ʻeiki. ʻE malava ki he kau Kalisitiane pehē ke nau fiefia maʻu ai pē? ʻIo, koeʻuhi ko ʻenau ʻamanaki ki he Puleʻanga pea mo e fiefia ʻoku ʻi honau loto.—Sione 15:11; 16:24; 17:13.
7. (a) Ko e hā ʻa e lea ʻa Sīsū ʻo kau ki he fiefia lolotonga ha ʻahiʻahí? (e) Ko e hā ʻa e meʻa te ne tokoniʻi kitautolu ke tau kātaki lolotonga ha ʻahiʻahi, pea ko hai naʻá ne fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻo fekauʻaki mo e meʻá ni?
7 ʻI he ʻosi pē ʻa e lea ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē: “Fiefia i he amanaki,” naʻá ne tānaki atu ʻo pehē: “Faa kataki i he mamahi.” (Loma 12:12, PM) Naʻe lea foki mo Sīsū ʻo kau ki he fiefia lolotonga ʻa e ʻahiʻahi ʻi heʻene lea ʻia Mātiu 5:11, 12: “Monūʻiaā [fiefia, NW] ka ko kimoutolu, ʻo ka manukia kimoutolu, mo fakatangaʻi . . . Mou fiefia mo hakailangitau: he lahi hoʻomou totongi ʻi hevani.” Ko e fiefiá mo e hakailangiltaú ʻoku ngāueʻaki ia heni ʻoku ʻikai pau ke hā fakatuʻasino; ka ko e meʻa tefito ia ʻo e ongoʻi fiemālie loloto ʻi loto ʻokú te maʻu ʻi heʻete fakahōifua kia Sihova mo Sīsū Kalaisi ʻi heʻete tauhimaʻu lolotonga ha ʻahiʻahí. (Ngāue 5:41) Ko hono moʻoní, ko e fiefia ia ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke tau kātakiʻi lolotonga ha ʻahiʻahi. (1 Tesalonaika 1:6) ʻI he meʻá ni, naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha. ʻOku fakahā kiate kitautolu ʻe he Tohitapú: “Ko e meʻa ke ne maʻu ʻa e fiefia naʻe tala humaki kiate ia, ko ia naʻa ne kataki ʻa e mate kalusefai [ʻakau fakamamahi, NW].”—Hepelū 12:2.
Fiefia ʻi he ʻAmanaki Neongo ʻa e Ngaahi Palopalemá
8. Ko e hā ʻa e ngaahi palopalema ʻe fehangahangai nai mo ha kau Kalisitiané, ka ko e hā ʻe ʻikai ke toʻo ai ʻe he ngaahi palopalema ko iá ʻa e fiefia ʻa ha tokotaha Kalisitiane?
8 ʻI he tuʻunga ko ha sevāniti ʻa Sihová ʻoku ʻikai ke fakatauʻatāinaʻi ai kita mei he ngaahi palopalemá. Mahalo pē ʻoku ʻi ai ha ngaahi palopalema fakafāmilí, ngaahi faingataʻa fakaʻikonōmiká, ʻoku ʻikai maʻu ʻa e moʻui lelei fakasinó, pe ko e mate ʻo e ngaahi ʻofaʻanga. Neongo ko e ngaahi meʻa pehē ʻoku fakatupu loto-mamahi, ʻoku ʻikai te nau fakataʻeʻaongaʻi ʻetau fiefia ʻoku makatuʻunga ʻi he ʻamanaki ki he Puleʻangá, ko e fiefia ʻi loto ʻoku tau maʻu ʻi hotau loto.—1 Tesalonaika 4:13.
9. Ko e hā ʻa e ngaahi palopalema naʻe maʻu ʻe ʻĒpalahamé, pea ʻoku anga-fēfē ʻetau ʻiloʻi naʻe fiefia ai pē ia ʻi hono lotó?
9 Ko e fakatātaá, fakakaukau ange kia ʻĒpalahame. Naʻe ʻikai ke fiemālie maʻu pē ʻa ʻene moʻui. Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi palopalema ʻi hono fāmili. Naʻe ʻikai ke vā lelei ʻene sinifu ko Hekaá, mo hono uaifi ko Selá. Naʻe ʻi ai ʻa e fekeʻikeʻi. (Sēnesi 16:4, 5) Naʻe manukiʻi ʻe ʻIsimeeli ʻa ʻAisake ʻo fakatangaʻi ia. (Sēnesi 21:8, 9; Kalētia 4:29) Faifai atu pē naʻe mate hono uaifi ʻofeina ko Sela. (Sēnesi 23:2) Neongo ʻa e ngaahi palopalema ko ʻení, naʻe fiefia pē ʻa ʻĒpalahame ʻi he ʻamanaki ki he Hako ʻo e Puleʻanga, ko e Hako ʻo ʻĒpalahame, ʻa ia ʻe fakafou mai ai ʻa e tāpuakiʻi ʻa e ngaahi fāmili kotoa pē ʻo e māmani. (Sēnesi 22:15-18) ʻI he fiefia ʻi hono lotó, naʻá ne kātaki ʻi he ngāue ʻa Sihova ʻi he taʻu ʻe teau hili ʻene hiki mei hono kolo totonu ko Ua. Ko ia ai, kuo tohi ʻo kau kiate ia: “He naʻa ne nofo ʻamanaki ki he kolo ʻoku oʻona ʻa e ngaahi tuʻunga, ʻa ia ko hono fakafuofua mo hono tufunga lahi ko e ʻOtua.” Koeʻuhi ko e tui ʻa ʻĒpalahame ki he hoko mai ʻa e Puleʻanga faka-Mīsaiá, ko e ʻEiki ko Sīsuú, ʻi he ʻosi hono fakanofo ia ʻe he ʻOtua ke hoko ko e Tuʻí, naʻe malava ke lea ʻa Sīsū ʻo pehē: “Ko Epalahame . . . naʻa ne hakailangitau ʻi heʻene ʻilo te ne mamata ki hoku ʻaho: pea naʻa ne mamata ki ai, ʻo ne fiefia.”—Hepelū 11:10; Sione 8:56.
10, 11. (a) Ko e hā ʻa e fekuki ʻoku tau fai ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, pea ʻe haofakiʻi anga-fēfē ʻa kitautolu mei ai? (e) Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne fetongiʻaki ʻa ʻetau taʻe malava ke fai ʻa e tau haohaoa mo hotau kakano angahalaʻiá?
10 ʻI hotau tuʻunga ko e kakai taʻehaohaoá, ʻoku toe ʻi ai hotau kakano angahalaʻia ke fekuki mo ia, pea ko e fāinga ko eni ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú ʻoku faʻa hoko ʻo mātuʻaki faingataʻa. Ko e faitau mo hotau ngaahi vaivaiʻangá ʻoku ʻikai ʻuhingá ia ke pehē ʻoku ʻikai ke ʻi ai haʻatau ʻamanaki. Naʻe ongoʻi loto-mamahi ʻe Paula ʻo fekauʻaki mo e fepaki ko ʻení, peá ne pehē: “Ko hai tū te ne hamusi au mei he sino ʻoku mei ai ʻa e mate ni? Fakafetaʻi ki he ʻOtua, ʻa ia kuo ne fai ʻia Sisu Kalaisi ko hotau ʻEiki!” (Loma 7:24, 25) Koeʻuhi ko Sīsū Kalaisi mo e huhuʻi kuó ne tokonaki maí, kuo fakahaofi ai kitautolu.—Loma 5:19-21.
11 Ko e feilaulau huhuʻi ʻa Kalaisí ʻokú ne hanga ʻo fetongiʻaki ia ʻa ʻetau taʻe malava ke fai ʻa e tau haohaoa. ʻE lava ke tau fiefia ʻi he huhuʻi ko ʻení koeʻuhi ʻokú ne ʻai ke malava ke maʻu ha konisēnisi kuo maʻa pea mo fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá. ʻI he Hepelū 9:14, naʻe lea ai ʻa Paula ʻo kau ki he “taʻataʻa ʻo Kalaisi” ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e mafai ke ne “fakamaʻa . . . hotau konisenisi mei he ngaahi ngaue mate.” Ko ia, ko e konisēnisi ʻo e kau Kalisitiané ʻoku ʻikai fiemaʻu ke kavengaʻia ʻi he fakahalaia mo e ongoʻi loto-tautea. Ko e meʻá ni fakataha mo e ʻamanaki ʻoku tau maʻú, te ne ʻai ke mālohi ange ʻa e fakafiefiá. (Sāme 103:8-14; Loma 8:1, 2, 32) ʻI he fakakaukau fakamātoato ki heʻetau ʻamanakí, ʻe fakalototoʻaʻi ai ʻa kitautolu kotoa ke lava lelei ʻetau fai ʻa e taú.
Fakakaukau Maʻu Pē ʻo Kau ki he ʻAmanaki ʻOku Tau Maʻú
12. Ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻe lava ke fakakaukau atu ki ai ʻa e kau Kalisitiane paní?
12 ʻOku mahuʻinga fakatouʻosi ki he toenga ʻo e kau paní pea mo e fanga sipi kehé ke tauhi ʻenau “amanaki lelei ki he fakamoui” ʻi heʻenau fakakaukaú, ʻo tui ia ʻo hangē ha tatā maluʻi. (1 Tesalonaika 5:8, PM) Ko e kau Kalisitiane kuo paní te nau lava ke fakakaukau atu ki he monū fakaofo ʻo hono maʻu ʻa e moʻui taʻefaʻamate ʻi hēvani, ʻo fakaofiofi ki he ʻOtua ko Sihova, pea ke maʻu ʻa e feohi fekoekoeʻi mo Sīsū Kalaisi kuo fakalāngilangiʻi mo e kau ʻapositolo mo e kotoa ʻo e toko 144,000 kuo nau tauhi ʻenau angatonu ʻi he ngaahi senitulí kotoa. Ka ko ha feohi taʻealafakamatalaʻi ē!
13. ʻOku ongoʻi fēfē ʻe he toenga ʻo e kau pani ʻoku kei ʻi māmaní ʻo kau ki heʻenau ʻamanakí?
13 ʻOku fēfē ʻa e ongoʻi ʻe he toenga ʻo e kau pani ʻoku kei ʻi he māmaní ʻo kau ki heʻenau ʻamanaki ki he Puleʻanga? ʻOku fai fakamatala fakanounou ʻe he palesiteni ʻo e Watch Tower Society ko F. W. Franz ʻa ia naʻe papitaiso ʻi he 1913: “Ko ʻemau ʻamanakí ko e meʻa pau, pea ʻe fakahoko kakato ia ki he tokotaha taki taha kotoa ʻo e kau mēmipa ʻo e 144,000 ʻo e fanga sipi siʻí ki ha tuʻunga mamaʻo atu ia mei he anga ʻo ʻemau fakaʻutoʻuta ki ai. Ko kimautolu ʻa e toenga naʻe ʻi ai ʻi he 1914, ʻi heʻemau ʻamanekiná ko e kotoa ʻo kimautolu te mau ʻalu ki hēvani, naʻe ʻikai ke mole ʻemau fakakaukau ʻo kau ki he mahuʻinga ʻo e ʻamanaki ko ia. Ka ʻoku mau mālohi ange ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ki muʻa, pea ʻoku mau houngaʻia ai ʻo toe lahi ange ʻi he fuoloa ange ʻemau tatali ki aí. Ko e meʻa ia ʻoku mahuʻinga ke tatali ki aí, naʻa mo hono fiemaʻu nai ʻa e taʻu ʻe taha miliona. ʻOku ou fakamahuʻingaʻi ʻemau ʻamanakí ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa, pea ʻoku ʻikai ʻaupito te u saiʻia ke mole ʻeku houngaʻiá ki ai. Ko e ʻamanaki ʻa e fanga sipi siʻí ʻokú ne fakapapauʻi foki ʻa e ʻamanekina ʻa e fanga sipi tokolahi ʻo e fanga sipi kehé, ʻoku pau ke hoko ia pea ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha malava ke taʻe hoko, ʻo hulu atu ia mei heʻemau fakakaukau fakaʻofoʻofa lelei taha ki ai. Ko e ʻuhinga ia ʻoku mau puke maʻu ai ʻo aʻu mai ki he houa ko ʻení, pea te mau kei puke maʻu pē kaeʻoua kuo fakamoʻoniʻi moʻoni ʻe he ʻOtuá ki heʻene ‘ngaahi talaʻofa fungani mo mahuʻinga.’”—2 Pita 1:4; Nōmipa 23:19; Loma 5:5.
Fiefia He Taimí ni ʻi he ʻAmanaki ki he Palataisi
14. Ko e hā ʻa e ʻamanaki ʻoku fiemaʻu ki he fuʻu kakai lahí ke tuku ʻi heʻenau fakakaukau?
14 Ko e faʻahinga lea ko ia ʻo e tui fakafiefia peheé ʻokú ne ʻoange kiate kinautolu ʻo e fuʻu kakai lahi ʻo e fanga sipi kehé ʻa e ngaahi ʻuhinga maʻongoʻonga ke fiefia. (Fakahā 7:15, 16) Ko e faʻahinga peheé ʻoku fiemaʻu ke tuku ʻi heʻenau fakakaukau ʻa e ʻamanaki ke hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketone. ʻIo, fakatuʻamelie atu ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtua te ne fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau fakaleveleva ʻo e ʻOtua ko Sihová mo fakatapui hono huafa lāngilangiʻiá ʻaki ʻene fakahoko mai ʻa e mamahi lahi, ʻa ia te ne fakamaʻa mei he māmani ʻa e kakai anga-fulikivanú ʻa ia ʻoku ʻotua ki ai ʻa e Tēvolo. Ko e toki fiefia ē ke hao moʻui atu ʻi he mamahi lahí!—Tāniela 2:44; Fakahā 7:14.
15. (a) Ko e hā ʻa e ngāue fakamoʻui naʻe fai ʻe Sīsū ʻi heʻene ʻi māmani, pea ko e hā hono ʻuhingá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo kau ki he moʻui ʻa kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné, pea ko e hā ʻoku nau kehe ai meiate kinautolu ʻe fokotuʻu mei he maté?
15 ʻOku pehē ʻe he tohi Fakahā 7:17 ʻo fekauʻaki mo e fuʻu kakai lahi: “He ko e Lami . . . te ne tauhi kinautolu ʻo hangē ha fanga sipi, pea te ne tataki kinautolu ki he ngaahi matavai ʻo e vaiola: pea ʻe holoholo ʻe he ʻOtua ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata.” Neongo ko e kikite ko ʻeni ʻoku ʻi ai hono fakahoko fakaefakalaumālie he taimí ni, ko kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné te nau sio ki hono fakahoko moʻoní. Anga-fēfē? Sai, ko e hā ʻa e meʻa naʻe fai ʻe Sīsū ʻi heʻene ʻi māmani? Naʻá ne fakamoʻui ʻa e faingataʻaʻiá, fokotuʻu ʻa e heké, fakaava ʻa e telinga ʻo e tulí mo fakaʻā ʻa e mata ʻo e kuí, naʻá ne faitoʻo ʻa e kiliá, mo e mamateá, “pea neongo pe ko e hā ha alangamahaki, pe ha mahamahaki naʻa ne fakamoʻui ia.” (Mātiu 9:35; 15:30, 31) ʻIkai ko e meʻa ia ʻoku fiemaʻu ʻe he kau Kalisitiané he ʻaho ní? Ko e hū atu ki he māmani foʻoú ʻe kei ʻalu atu ʻa e fuʻu kakai lahi mo e ngaahi faingataʻaʻia mo e vaivai fakasino mei he māmani motuʻa. Ko e hā ʻa e meʻa te tau ʻamanekina ʻe fai ʻe he Lamí ki he ngaahi meʻa ko ia? Ko e ngaahi fiemaʻu ʻa kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné ʻe kehe ʻaupito ia mei he ngaahi fiemaʻu ʻa kinautolu ʻe fokotuʻu mei he maté. ʻOku ngalingali ko kinautolu ʻe fokotuʻu mei he maté ʻe toe fakatupu foʻou kinautolu ʻi he sino kakato, mo e moʻui lelei, neongo ʻe teʻeki ai ke nau maʻu ʻa e haohaoa fakaetangatá. Koeʻuhi ko e mana ʻo e toetuʻú, ʻe ʻikai te nau toe fiemaʻu ʻa e fakafoʻou ʻa e faʻahinga faingataʻaʻia naʻe maʻu ki muʻa ʻaki ʻa e mana ʻo e fakamoʻuí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, koeʻuhi ko e hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné ko e meʻa taʻe hano tatau naʻa nau hokosia, ko e meʻa leva ʻe fiemaʻu pea ʻe maʻu ʻe he fuʻu kakai lahí ko e fakamoʻui fakaemana ke fai kiate kinautolu. ʻOku ngalingali ko e tefitoʻi ʻuhinga ʻo e fakamoʻui naʻe fai ʻe Sīsuú ko e fakatātā ke fakalototoʻaʻi ʻa e fuʻu kakai lahí ʻo fekauʻaki mo e ʻamanaki fiefia ʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻenau hao moʻui atú ka hili ia ʻe toe fakamoʻui kinautolu.
16. (a) ʻE hoko ʻafē nai ʻa e fakamoʻui fakaemana ʻo kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné, pea ko e hā hono olá? (e) Ko e hā ʻa e ʻamanaki te tau fiefia hokohoko atu ai lolotonga ʻa e Afeʻi Taʻu?
16 ʻOku ngalingali ko e fakamoʻui fakaemana pehe ní ʻe fakahoko ia kiate kinautolu ʻo e kau hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné ʻi he toki ʻosi ʻa ʻĀmaketone, pea ki muʻa fuoloa aí ʻe kamata leva ʻa e toetuʻu. (ʻAisea 33:24; 35:5, 6; Fakahā 21:4; fehoanaki mo Maʻake 5:25-29.) ʻE toki liʻaki leva ʻe he kakai ʻa e ngaahi mata-sioʻatá, ngaahi tokotokó, ngaahi ʻakau-ʻalú, ngaahi sālioté, ngaahi nifo-loí, ngaahi meʻa ke tokoni ki he fanongó, mo e ngaahi alā meʻa pehē. Ko e toki meʻa fakatupu fiefia ē! Hono ʻikai fehoanaki lelei ʻa e muʻaki ngāue fakamoʻui ko ʻeni naʻe fai ʻe Sīsuú mo e ngafa ʻo kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketone ʻi he hoko ko e makatuʻunga ia ʻo e māmani foʻou! ʻE toʻo atu kotoa ʻa e ngaahi mahaki fakatupu faingataʻaʻiá kae ʻatā ʻa e kau hao ke nau laka atu faivelenga, mo sio vēlevele atu ki he ngāue fakaofo ʻo e Afeʻi Taʻu ʻoku tali mei muʻa kiate kinautolu, ʻo ʻikai ke toe fakamafasia kinautolu ʻe he ngaahi faingataʻaʻia naʻe ʻomi nai ʻe he ngaahi meʻa ʻo e maama motuʻa ko ʻeni. Kae lolotonga ʻa e Afeʻi Taʻu, te nau fiefia ʻi he ʻamanaki ke aʻusia kakato ʻa e moʻui haohaoa fakaetangatá ʻi he toki aʻu ki he ngataʻanga ʻo e taʻu ʻe taha afe ko ia.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi fiefia ʻe ʻi ai lolotonga ʻa e ngāue ke fakafoki ʻa e Palataisí ki he māmani?
17 Kapau ko hoʻo ʻamanakí ia, toe fakakaukau ange ki he fiefia ke kaungākau ki hono fakafoki ʻa e palataisí ki he māmaní. (Luke 23:42, 43) ʻOku ʻikai ke toe ʻi ai ha veiveiua ko e kau hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné te nau tokoni ke fakamaʻa ʻa e māmani pea tokonaki leva ha ngaahi feituʻu lelei ke nofo ai ʻa kinautolu ʻe fokotuʻu mei he mate. ʻE fetongiʻaki nai ʻa e ngaahi putú ʻe he ngaahi fakataha talitali lelei mai ʻa kinautolu ʻe toetuʻu mai mei he maté, kau ai ʻa hotau ngaahi ʻofaʻanga tonu naʻa nau ʻalu hifo ʻi he mate. Pea fakakaukau atu ki he feohi fakakoloaʻia ʻe fai mo e kau tangata mo e kau fefine angatonu ʻo e ngaahi senituli kuo hili. Ko hai te ke saiʻia tautefito ke talanoa ki ai? Ko ʻĒpeli, ʻĪnoke, Noa, Siope, ʻĒpalahame, Sela, ʻAisake, Sēkope, Siosifa, Mōsese, Siōsiua, Lehapi, Tepola, Samisoni, Tēvita, ʻĪlaisiā, ʻIlaisa, Selemaia, ʻIsikeli, Tāniela, pe Sione Papitaiso? Ko ia, ko e konga foki ia ʻo hoʻo ʻamanakí ʻa e meʻa fakafiefia ko eni ʻoku fotu maí. Te ke malava ke fetalanoaʻaki mo kinautolu, te ke ako meiate kinautolu, pea ke ngāue fakataha mo kinautolu ʻi hono ngaohi ʻa e māmaní kotoa ko ha palataisi.
18. Ko e hā ʻa e toe ngaahi fiefia ʻe lava ke tau fakakaukau atu ki ai?
18 Fakaʻuta atu foki ki he meʻakai leleí, maʻa ʻa e vaí, maʻa ʻa e ʻeá, pea fakafoki hotau māmani ki hono tuʻunga haohaoa ʻo e natulá ko e founga naʻe fakatupu ai ia ʻe Sihova. ʻE hoko leva ʻa e moʻui, ʻo ʻikai ko ha fiefia taʻe ngaue ki he haohaoa, ka ko e ngāue mo e kaungākau mohu ʻuhinga ʻi he ngaahi ngāue fakafiefiá. Fakakaukau atu ki ha sōsaieti ʻo e kakaí ʻi māmani lahi ʻoku ʻatā mei he faihiá, fiemeʻá, meheká, mo e keé—ka ko ha tuʻunga fakatokoua ʻa ia ʻoku fakautuutu mo fakatupu ʻa e fua ʻo e laumālié ʻa kinautolu kotoa pē. Ko e toki meʻa fakaofo ē!—Kalētia 5:22, 23.
Ko e ʻAmanaki ʻOku ʻAi ke Mahuʻinga Ai ʻa e Moʻui
19. (a) Ko e fiefia ko ia ʻoku lave ki ai ʻia Loma 12:12 ʻe hoko ʻafē? (e) Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakapapauʻi ke ʻoua ʻe ʻai ʻa e ngaahi kavengaʻia ʻo e moʻui ke nau teke ʻetau ʻamanakí ki he tafaʻaki?
19 Ka ʻo ka hoko ʻa e ʻamanakí ʻoku ʻikai ke toe ʻi ai ha ʻamanaki, ko ia ko e fiefia ʻoku fakalototoʻaʻi mai ʻe Paula ʻia Loma 12:12 ʻoku hokosia pē ʻi he taimí ni. (Loma 8:24) Ko e fakakaukau atu pē ki he ngaahi tāpuaki he kahaʻu ʻe fakahoko mai ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko e meʻa fakatupu fiefia ki he ʻamanaki ko ia he taimí ni. Ko ia aí, ʻai ke fakapapauʻi ke ʻoua ʻe tuku ʻa e ngaahi kavengaʻia ʻo e moʻui ʻi he māmani fulikivanú ke ne teke ki he tafaʻaki ʻa e ʻamanaki maʻongoʻonga ko ʻeni. ʻOua ʻe hoko ʻo ongoongosia pea foʻi leva, ʻo mole mei heʻetau vakai ʻa e ʻamanaki ki he kahaʻú. (Hepelū 12:3) Ko hono liʻaki ʻa e ʻalunga faka-Kalisitiané ʻe ʻikai ke fakaleleiʻi ai ʻa hoʻo ngaahi palopalemá. Manatuʻi, kapau ʻe tuku ʻe ha taha ʻene tauhi ki he ʻOtua koeʻuhi ko e ngaahi kavengaʻia ʻo e moʻui ʻi he taimi ní, te ne kei fua pē ʻe ia ʻa e ngaahi kavenga, ka ko e meʻa kuo mole meiate iá ko e ʻamanakí pea toe mole atu ai mo e faingamālie ke fiefia ʻi he ngaahi meʻa fakaofo ʻoku fotu mai ʻi he kahaʻú.
20. Ko e hā ʻa e laveʻi ʻoku ʻomai ʻe he ʻamanaki ki he Puleʻangá kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ia, pea ko e hā hono ʻuhingá?
20 Ko e kakai ʻa Sihová ʻoku nau maʻu ʻa e ʻuhinga lelei ke nau maʻu ʻa e moʻui fiefia. Ko ʻenau ʻamanaki fakaʻofoʻofá mo fakafiefiá ʻokú ne ʻai ke mahuʻinga ai ʻa e moʻui. Pea ʻoku ʻikai te nau tuku pē ʻa e ʻamanaki fiefia ko ʻení kiate kinautolu. ʻIkai, ʻoku nau vēlevele ke tala atu ia ki he niʻihi kehé. (2 Kolinitō 3:12) Ko ia aí, ko kinautolu ʻoku nau piki ki he ʻamanaki ki he Puleʻangá ko e kakai ʻoku loto-maʻu, pea ʻoku nau feinga ke fakalototoʻaʻi ha niʻihi kehe ʻaki ʻenau tala atu kiate kinautolu ʻa e ongoongo lelei mei he ʻOtua. ʻOku fonu ʻeni ʻi he moʻui ʻa kinautolu ʻoku nau tali ʻa e pōpoaki mo e ʻamanaki fakaofo tahá, ʻa ia kuo ʻikai ke omi ia ʻi ha toe taimi ki muʻa ki he faʻahinga ʻo e tangata fakalūkufua—ko e ʻamanaki ki he Puleʻanga ʻa ia te ne hanga ʻo fakafoki mai ʻa e Palataisí ki he māmani. Kapau heʻikai ke tali ia ʻe he kakaí, te tau kei fiefia hokohoko atu pē koeʻuhi he ʻoku tau maʻu ʻa e ʻamanakí. Ko kinautolu ʻoku ʻikai te nau fie fanongó ʻe mole meiate kinautolu ʻa e ʻamanakí; ʻoku ʻikai ko kitautolu.—2 Kolinitō 4:3, 4.
21. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku tuʻunuku maí, pea ʻoku totonu ke fēfē ʻetau fakamahuʻingaʻi ʻetau ʻamanaki?
21 Ko e talaʻofa eni ʻa e ʻOtua: “Vakai! ʻoku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe.” (Fakahā 21:5 NW) Ko e māmani foʻoú mo e kotoa ʻo hono ngaahi meʻa fakafiefiá mo e ngaahi tāpuaki taʻengatá ʻoku tuʻunuku mai. Ko ʻetau ʻamanakí—ki he moʻui ʻi hēvani pe ko e moʻui ʻi he palataisí ʻi he māmani—ko e meʻa mātuʻaki mahuʻinga; pikimaʻu ki ai. Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho faingataʻa ko ʻeni ʻo e kuonga fakamuí ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ki muʻa, fakakaukau ki ai ʻo hangē ko ha “taula hotau laumalie, ko e taula malohi mo maʻumaʻuluta.” ʻI he taula ʻetau ʻamanakí ʻia Sihova, “ko e Makatuʻu lauikuonga,” ʻoku pau ai ʻoku tau maʻu ʻa e ʻuhinga mālohi mo fakafiefia ʻi he taimí ni ke “fiefia i he amanaki” kuo fokotuʻu ki muʻa ʻiate kitautolu.—Hepelū 6:19; ʻAisea 26:4.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi māmani lahi te nau ʻai ko ʻenau kaveinga fakataʻu ki he 1992 ko e: “Fiefia i he amanaki . . . fakakukafi i he lotu.”—Loma 12:12, PM.
Ngaahi Fehuʻi ke Fakamanatu
◻ Ko e hā ʻa e ʻamanaki maʻongoʻonga ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
◻ Ko e hā ʻa e fiefia moʻoní?
◻ ʻOku ngalingali ʻe hoko ʻafē ʻa e fakamoʻui fakaemana kiate kinautolu ʻe hao moʻui atu ʻi ʻĀmaketoné?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻe tuku ʻetau ngaahi kavenga ʻo e moʻuí ke nau teke ki he tafaʻaki ʻetau ʻamanakí?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fiefia ʻokú ke fakatuʻamelie ki ai ʻi he māmani foʻoú?
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
ʻIkai nai ʻe fonu ho loto ʻi he fiefiá ke sio tonu ki he faʻahinga fakamoʻui naʻe fai ʻe Sīsuú?
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko kinautolu ʻoku fiefia ʻi he Puleʻangá ʻoku nau fakalotolahiʻi eʻa e niʻihi kehé ʻaki ʻenau tala atu ki ai ʻenau ʻamanaki